کارنامه فکت‌نامه در سال ۱۴۰۳
سال ۱۴۰۳ یکی از پرخبرترین سال‌های تاریخ معاصر ایران بود؛ سالی که از یک سو وضعیت بحران‌های فزاینده سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی در ایران ادامه داشت و از سوی دیگر شاهد اتفاق‌های بزرگ، عجیب و غریب بود؛ وقایعی که نمونه و نظیر بعضی از آنها را چند سال یک بار می‌توان دید.
سال ۱۴۰۳ برای سیاست‌مداران، رسانه‌ها، روزنامه‌نگاران، تحلیل‌گران و تولیدکنندگان محتوا در فضای عمومی و رسانه‌ای سال بسیار شلوغی بود. طبیعتا بازار خبرهای جعلی و اطلاعات نادرست و گمراه‌کننده رونق دوچندانی داشت؛ و در نتیجه سالی پرکار برای فکت‌نامه که رکورد تولید محتوای درستی‌سنجی به زبان فارسی را در هشت سال گذشته شکست.
فکت‌نامه در سال ۱۴۰۳
از اول فروردین تا سی‌ام اسفند ۱۴۰۳ در مجموع ۵۰۸ گزارش درستی‌سنجی در سایت فکت‌نامه منتشر شد که به نسبت سال گذشته حدود ۳۵ درصد رشد داشته است.
مثل هر سال، بیشترین نشانی که در فکت‌نامه استفاده کردیم، نشان نادرست بود؛ تقریبا نیمی از آنچه در سال ۱۴۰۳ بررسی کردیم، ادعاها و خبرهای «نادرست» بود؛ یعنی ۲۵۲ فکت‌چک. ۱۰۲ ادعا (۲۰ درصد) نشان «شاخ‌دار» گرفتند و ۵۳ گفته «گمراه‌کننده» ارزیابی شدند. ۲۸ «نیمه‌درست» دادیم، ۲۴ «درست» و ۹ فکت‌چک با نشان «غیرقابل اثبات» و ۴۰ گزارش درستی‌سنجی بدون نشان روی سایت و حساب‌های کاربری فکت‌نامه در شبکه‌های اجتماعی منتشر شدند.
یکی از مهمترین خبرهای سال برای گروه فکت‌نامه، آغاز همکاری رسمی با پروژه درستی‌سنجی شرکت «متا» بود. فکت‌نامه نخستین و تنها گروه درستی‌سنجی فارسی‌زبان است که در کنار دیگر فکت‌چکرها از سراسر دنیا، فعالیت خود را با متا آغاز کرده است. ما در این پروژه، پست‌های شبکه‌های اجتماعی را در اینستاگرام، فیس‌بوک و تردز بررسی کرده و آنها را فکت‌چک می‌کنیم.
این همکاری از شهریور ۱۴۰۳ آغاز شد و تا پایان سال توانستیم ۱۸۹ فکت‌چک را در این پروژه با همکاری متا منتشر کنیم. به عبارتی حدود ۳۰ درصد درستی‌سنجی‌های سال ۱۴۰۳ در چارچوب همکاری فکت‌نامه با متا انجام شده‌اند.
پادکست و مستندهای فکت‌نامه
فکت‌نامه در سال گذشته هم مانند سال‌های قبل در پلتفرم‌ها و زمینه‌های متنوعی محتوا تولید کرد. از این جمله می‌توان به تولید مجموعه پادکست و مستند تلویزیونی اشاره کرد.
در سالی که گذشت، ۸۴ قسمت پادکست در حساب‌های کاربری فکت‌نامه منتشر شد. مثل همیشه، ۵۲ قسمت در ۵۲ جمعه متوالی، «پادکست هفتگی» منتشر شد که به مرور مقاله‌های درستی‌سنجی اختصاص داشت و ۱۷ قسمت پادکست «هزارداستان بودجه» منتشر شد که کار مشترک فکت‌نامه و رادیو فردا بود. همچنین، ۱۴ قسمت پادکست «واژه‌نامه دروغ‌پراکنی» انتشار یافت و یک قسمت نیز مربوط به نسخه صوتی آخرین مستند فکت‌نامه بود که در ادامه درباره آن توضیح خواهیم داد.
انتشار ۸۴ اپیزود به این معنی است که از نظر تعداد پادکست‌ها رشدی حدودا ۶۲ درصدی را در سال ۱۴۰۳ نسبت به سال ۱۴۰۲ تجربه کردیم.
در سال ۱۴۰۳ کل قسمت‌های پادکستی که در حساب‌های کاربری فکت‌نامه در پادگیرها منتشر شد در مجموع حدود ۴۴۲ هزار بار دانلود شدند که از رشد تقریبا ۲۰ درصدی نسبت به سال قبل از آن حکایت دارد. همچنین، در روزهای پایانی مهرماه ۱۴۰۳ تعداد کل دانلودهای پادکست فکت‌نامه (از نخستین قسمت) در اپلیکیشن‌های پخش پادکست از مرز «یک میلیون دانلود» عبور کرد.
در بین ۸۴ پادکستی که در سال ۱۴۰۳ از سوی فکت‌نامه منتشر شد، این قسمت‌ها با بیشترین استقبال از سوی مخاطبان مواجه شدند:
۱- قسمت ۱۶۴ (کارنامه رئیسی): ۸۸۰۴ بار دانلود
۲- قسمت ۱۶۹ (نادرست، گمراه‌کننده، شاخ‌دار؛ پایان مناظره‌ها): ۸۶۹۵ بار دانلود
۳- قسمت ۱۶۷ (آقای مهاراجه پدر خمینی نیست): ۸۴۰۳ بار دانلود
۴- قسمت ۱۶۸ (مناظره بدآمار!): ۷۸۰۶ بار دانلود
۵- قسمت ۱۶۶ (مخبر، موشک، تورم): ۷۶۹۷ بار دانلود
گروه مستندسازی فکت‌نامه در سال ۱۴۰۳ یک مستند را با عنوان «بزرگ‌نمایی یا عددسازی؛ در انقلاب ۵۷ چند نفر کشته شدند؟» تهیه و منتشر کرد. این مستند که سیزدهمین مستند تلویزیونی فکت‌نامه است، با استناد به برآوردها و آمارهای معتبر از تعداد کشته‌شدگان انقلاب ۵۷، ابعاد این بزرگ‌نمایی در روایت‌های آیت‌الله خمینی و هواداران او را بازخوانی کرده است.
این مستند توانست به یکی از مستندهای پربازدید ما تبدیل شود، به‌طوریکه در کانال یوتیوب فکت‌نامه بیش از ۸۶ هزار بار دیده شد. پست مربوط به نسخه کامل این مستند در اینستاگرام بیش از ۳۴ هزار بار دیده شد و در کانال تلگرام فکت‌نامه نیز مشابه همین پست حدود ۱۰۵ هزار بار دیده شده و بیش از ۱۵۶۰ بار به اشتراک گذاشته شده است. همچنین نسخه صوتی این مستند در پادگیرها بیش از ۵۳۰۰ بار دانلود شده است.
شاخ‌دار سال ۱۴۰۳
تحریریه فکت‌نامه نشان «شاخ‌دار سال ۱۴۰۳» را به این گفته علی خامنه‌ای می‌دهد که گفته بود: «جمهوری اسلامی نیروی نیابتی ندارد».
این ادعا در تاریخ دوم دی‌ماه ۱۴۰۳ در جریان سخنرانی رهبر جمهوری اسلامی در جمع مداحان مطرح شد. آقای خامنه‌ای گفت:
«جمهوری اسلامی نیروی نیابتی ندارد؛ یمن می‌جنگد، چون باایمان است؛ حزب‌الله می جنگد، [چون] قدرت ایمانی، او را به میدان می‌کشاند؛ حماس و جهاد می‌جنگند، چون عقیده‌شان آنها را به این کار وادار می‌کند. اینها نیابت از ما ندارند؛ ما اگر یک روزی بخواهیم اقدام بکنیم، احتیاج به نیروی نیابتی هم نداریم.»
این ادعا نشان «شاخ‌دار» گرفت و تحریریه فکت‌نامه به سه دلیل این ادعا را به عنوان «شاخ‌دار سال» انتخاب کرده است:
دلیل اول، اهمیت ادعا
زمان این سخنرانی، دو هفته بعد از سقوط بشار اسد در سوریه (۱۸ آذر)، یک ماه و نیم بعد از کشته شدن یحیی سنوار، رهبر حماس (۲۵ مهر) و حدود سه ماه بعد از کشته حسن نصرالله (۶ مهر) و جمع بزرگی از فرماندهان حزب‌الله لبنان است. این سخنرانی در شرایطی انجام شد که تمام تحلیل‌گران و رسانه‌های داخلی و خارجی، از نابودی بخش بزرگی از پایگاه‌های نیابتی جمهوری اسلامی در منطقه که در ادبیات رسمی به «جبهه مقاومت» مشهور است، صحبت می‌کردند.
این وقایع، مهمترین و تاثیرگذارترین وقایع سال ۱۴۰۳ بودند که آثار آن روی وضعیت سیاست و اقتصادی ایران غیرقابل انکار است. علاوه بر این، اظهارات بعد از انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا و در آستانه دوره دوم ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ و در زمانی گفته شده که پیش‌بینی می‌شد بعد از بازگشت ترامپ فشارها روی ایران افزایش قابل ملاحظه‌ای پیدا کند.
در چنین شرایطی موضع‌گیری خامنه‌ای و انکار وجود نیروهای نیابتی اهمیت زیادی پیدا می‌کند؛ موضعی که می‌توان آن را تلاش برای سلب مسئولیت گروه‌های نیابتی تحلیل کرد؛ تلاشی که بعد از نابودی بخش قابل توجهی از «جبهه مقاومت» و تنگ‌تر شدن حلقه فشار، معنای دیگری پیدا می‌کند.
دلیل دوم، آشکارا خلاف واقعیت
البته هواداران علی خامنه‌ای و هواداران او اصرار دارند که نقش جمهوری اسلامی صرفا حمایت از گروه‌های شبه‌نظامی در منطقه است، اما شواهد غیر قابل انکاری وجود دارد که ایران هم در زمینه تشکیلاتی، هم تامین مالی و تسلیحاتی و هم در برنامه‌ریزی و هدایت عملیاتی این گروه‌ها نقش فعال و تاثیرگذار دارد.
به طور مشخص می‌توان به روابط جمهوری اسلامی و حزب‌الله لبنان اشاره کرد؛ این سازمان در دهه ۱۳۶۰ رسما با مدیریت جمهوری اسلامی و سفارت ایران در سوریه پایه‌گذاری شد. در دهه‌های بعدی، مداخله ایران در اداره تشکیلات حزب‌الله، در حد عزل و نصب دبیرکل انجام می‌شد.
حسن شیخ‌الاسلام، معاون وزارت خارجه در ده‌های ۶۰ و ۷۰ در خاطراتی که در مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شده، داستان انتخاب حسن نصرالله به دبیرکلی حرب‌الله را این‌طور تعریف کرده است:
«موقعی که سید عباس موسوی شهید شد و خبر شهادتش به ایران رسید، از طرف آقا دستور آمد که هیئتی برود تا ببینند چه کار می‌شود کرد. این هیئت به سرپرستی حضرت آقای جنتی رفت و من هم در خدمت‌شان بودم. همه داشتیم فکر می‌کردیم که بعد از سیدعباس چه باید کرد؟ در پرواز به این نتیجه رسیدیم که بهترین جایگزین برای ایشان آقاسیدحسن هستند. تقریباً برای هر موضوعی در لبنان، اکثراً آقای جنتی نماینده رهبری می‌شدند... در این سفر هم حضرت آقا ایشان را نماینده کردند… جلسه تشکیل شد و شورا به اتفاق آقای سید حسن نصرالله را انتخاب کرد. فردا قبل از اینکه سیدعباس را به خاک بسپاریم، در مراسم آقای سیدحسن نصرالله به عنوان دبیرکل حزب‌الله سخنرانی کرد و بسیار هم قوی سخنرانی کرد. مراسم بسیار خاصی بود و همه ما هم حالت دیگری داشتیم و خدا لطف کرد که این وقفه نیفتاد. این را هم من از حضرت امام درس گرفته بودم که وقتی مسئولی شهید می‌شد، قبل از اینکه او را به خاک بسپارند، جانشین او را تعیین کرده بود.»
هنوز روایت معتبری از جزئیات انتخاب نعیم‌قاسم - دبیرکل جدید - ارائه نشده، اما می‌توان با اطمینان گفت که جمهوری اسلامی در عزل و نصب فرماندهان و تعیین سلسله‌مراتب تشکیلاتی، تعیین سیاست‌های کلی، فرماندهی نظامی و عملیاتی حزب‌الله و همین‌طور تامین مالی و تسلیحاتی آن نقش اصلی را ایفا می‌کند.
به جز حزب‌الله، گروه‌های دیگری مانند حشد الشعبی تحت عنوان «مقاومت اسلامی عراق»، گروه «جهاد اسلامی فلسطین» و «جنبش انصارالله یمن» نیز جزو نیروهایی هستند که رابطه جمهوری اسلامی با آنها فراتر از حمایت معنوی و مالی و تسلیحاتی است.
برخی هواداران آیت‌الله خامنه‌ای می‌گویند بعضی‌ها مثل حوثی‌های یمن با اینکه تحت حمایت جمهوری اسلامی قرار دارند، اما از ایران «حرف‌شنوی» ندارند. ممکن است در برهه‌هایی به دلیل ناتوانی ایران از مدیریت نیروهای نیابتی، کنترل کامل خود را از دست بدهد، اما نافی این نیست که جمهوری اسلامی طی سال‌ها در منطقه گروه‌های نیابتی تشکیل داده است. این مساله بارها در رسانه‌های ایران، شبکه‌های هوادار جمهوری اسلامی و مقام‌های نظامی و حکومتی به وضوح مطرح شده است. معروف‌ترین این موارد، صحبت‌های سرلشکر غلامعلی رشید، فرمانده قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیا (عالی‌ترین قرارگاه نظامی جمهوری اسلامی ایران) در مهرماه ۱۴۰۰ در مراسم هفته جنگ است که گفته بود:
«شهید حاج قاسم سلیمانی سه ماه قبل از شهادت در جلسه قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیا با فرماندهان نیروهای مسلح گفت که من به پشتوانه ستاد سپاه، ستاد ارتش، ستاد کل نیروهای مسلح و وزارت دفاع اکنون شش ارتش را بیرون از سرزمین ایران برای شما سازماندهی کردم. و کانالی به طول هزار و ۵۰۰ کیلومتر و عرض هزار کیلومتر تا سواحل مدیترانه ایجاد کرده‌ام که در درون این کانال، شش لشکر اعتقادی و مردمی به سر می‌برند و هر دشمنی که بخواهد با انقلاب اسلامی و نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران بجنگد، باید از این شش ارتش عبور کند. یک ارتش در لبنان به نام «حزب‌الله»، دو ارتش در فلسطین اشغالی به نام‌های «حماس» و «جهاد اسلامی»، یک ارتش در عراق به نام «حشدالشعبی»، یک ارتش در یمن به نام «انصارالله» و یک ارتش در سوریه که همین‌ها موجب بازدارندگی برای کشور عزیز ایران شده است».
دلیل سوم؛ جریان‌سازی و پروپاگاندا
این ادعا در سال‌های پیش هم در مواردی مطرح شده بود، که اغلب جنبه تعارف‌های دیپلماتیک داشت، اما بعد از سخنرانی خامنه‌ای، ابعاد گسترده‌ای پیدا کرده است. از زمان ایراد این سخنرانی، بارها این مساله در تریبون‌ها و رسانه‌های رسمی مطرح شده است. خود خامنه‌ای هم در سخنرانی نوروزی خود در اولین روز سال ۱۴۰۴ بار دیگر روی این مساله تاکید و تکرار کرد:
«یک اشتباه بزرگی را سیاست‌مداران آمریکایی و اروپایی و امثال اینها می‌کنند و آن اینکه اسم مراکز مقاومت در منطقه را می‌گذارند نیروهای نیابتی ایران؛ به آنها اهانت می‌کنند! نیابتی یعنی چه؟ ملّت یمن انگیزه دارد، مراکز مقاومت در کشورهای منطقه انگیزه دارند؛ جمهوری اسلامی ایران نایب لازم ندارد؛ نیابتی یعنی چه»؟
فکت‌نامه امسال در مجموع ۱۰۲ درستی‌سنجی با نشان شاخ‌دار منتشر کرد. این میان بیش از دو سوم فکت‌چک‌ها (۶۵ مورد) به ادعاهای منتشر شده در شبکه‌های اجتماعی اختصاص داشت. بعد از آن ۵ مورد مربوط به مطبوعات و رسانه‌ها بود و بعد از آن پروفایل علی خامنه‌ای با ۳ درستی‌سنجی با نشان شاخ‌دار در رتبه سوم قرار داشت.
- در تظاهرات به نفع فلسطین در ژاپن، به زبان فارسی شعار «مرگ بر اسرائیل» سر داده شده است.
- جمهوری اسلامی نیروی نیابتی ندارد.
- تحقق رشد هشت درصد بدون احتیاج به خارج، امکان‌پذیر است.
این در حالی است که کل شاخ‌دارهای پروفایل خامنه‌ای تا زمان انتشار این گزارش ۱۲ مورد بوده که یک چهارم آنها مربوط به گفته و اظهارات مطرح شده در سال ۱۴۰۳ بوده است.
نامزدهای دیگر «شاخ‌دار سال»
از نامزدهای انتخاب درستی‌سنجی سال، می‌توان به ادعاهای شاخ‌دار در زمان برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری اشاره کرد؛ از جمله دو ادعا مرتبط مسعود پزشکیان، که بعد از کشته شدن ابراهیم رئیسی و پیروزی در انتخابات سال گذشته به عنوان چهاردهمین رئیس‌جمهوری ایران انتخاب شد. هر دوی این موضوعات در فضای عمومی و شبکه‌های اجتماعی واکنش‌های زیادی به همراه داشتند:
نامزد دیگر انتخاب شاخ‌دار سال، این اظهار نظر مسعود پزشکیان است که گفته بود ایران «به‌هیچ وجه» طرحی برای کشتن ترامپ نداشته‌است. دلیل نامزدی این ادعا هم اهمیت سیاسی و رسانه‌ای گوینده و انکار واقعیت آشکار است.
اخبار جعلی درباره ایلان ماسک هم به دلیل اهمیت حضور او دولت جدید ایالات متحده آمریکا، و همین طور پخش زیاد اخبار جعلی درباره او در فضای عمومی و رسانه‌ای، نامزد دیگری برای شاخ‌دار سال بود:
- ایران از مقام چهارم لیتیوم دنیا به مقام اول رسیده و ایلان ماسک برای لیتیوم می‌خواهد با ایران مذاکره کند.
- ویدیو اعتراف ایلان ماسک به تبار ایرانی‌اش.
- ایلان ماسک از یک جت جنگی بشقاب پرنده رونمایی کرده که قوانین فیزیک را تغییر می‌دهد.
- ایلان ماسک اولین دوست دختر رباتی خود را با هوش مصنوعی معرفی کرد.
- نقل قول از ایلان ماسک درباره اینکه ایران بهترین کشور برای سرمایه‌گذاری است.
- عکس سه دانشمند که ۳۰۰ سال پیش زندگی می‌کردند و شباهت زیادی به ایلان ماسک دارند.
- ایلان ماسک در حال ساخت ربات‌هایی برای نگهداری جنین است.
گاهشمار ۱۴۰۳
۱۴۰۳ سال بسیار پرخبری بود. در حاشیه و متن همه خبرهای مهم، ادعاها و تصاویر و اطلاعات متنوعی منتشر شدند که فکت‌نامه تا حد توان به درستی‌سنجی آنها پرداخت.
سقوط هلیکوپتر حامل رئیسی و امیرعبداللهیان
یکی از اتفاقات مهم این سال، سقوط هلیکوپتر حامل ابراهیم رئیسی - رئیس دولت سیزدهم - و وزیر امور خارجه‌اش یعنی حسین امیرعبداللهیان در ۳۰ اردیبهشت بود. همزمان با انتشار انبوه اخباری که آن روزها منتشر می‌شد، چندین عکس و ویدیو نیز در شبکه‌های اجتماعی و گاه حتی رسانه‌ها با عناوین مختلف به این رویداد ارتباط داده شد که بسیاری از آنها درست نبودند و مربوط به حوادث دیگری بودند. همان زمان فکت‌نامه در مقاله‌های مختلفی به بررسی این تصاویر پرداخت و بعد از آن نیز در یک قسمت از پادکست هفتگی، کارنامه رئیسی در فکت‌نامه و نشان‌هایی که از ما گرفته بود را مرور کردیم.
چند نمونه:
انتساب یک ویدیوی قدیمی به سانحه بالگرد رئیسی
انتشار عکس‌های قدیمی در سانحه سقوط هواپیمای رئیسی
انتخابات ریاست جمهوری
پس از کشته شدن رئیس‌جمهور وقت، برنامه‌ریزی برای انتخابات زودهنگام ریاست جمهوری در ایران آغاز شد تا در اتفاقی کم‌سابقه، اما نه بی‌سابقه، ریاست دولت جمهوری اسلامی ایران در کمتر از چهار سال تغییر کند. اوج تبلیغات انتخاباتی، پخش چند مناظره تلویزیونی بین نامزدها بود که طی آن فکت‌نامه به درستی‌سنجی همزمان ده‌ها ادعای کاندیداها در هر دو دور انتخابات پرداخت و بعد از برگزاری نیز چند ادعای مهم و پربحث درباره این انتخابات را درستی‌سنجی کرد.
چند نمونه:
اولین مناظره انتخابات ریاست جمهوری چهاردهم، ۱۴۰۳
دومین مناظره انتخابات ریاست جمهوری چهاردهم، ۱۴۰۳
سومین مناظره انتخابات ریاست جمهوری چهاردهم، ۱۴۰۳
چهارمین و پنجمین مناظره انتخابات ریاست جمهوری چهاردهم، ۱۴۰۳
خاورمیانه، اسرائیل، جمهوری اسلامی ایران:
درگیری‌های نظامی در خاورمیانه و بویژه حملات مستقیم جمهوری اسلامی ایران و اسرائیل علیه یکدیگر، از جمله مهمترین اتفاقات سال ۱۴۰۳ و بسیاری از آنها در نوع خود بی‌سابقه بود. کشته شدن اسماعیل هنیه در تهران، انفجار پیجرها و بیسیم‌های حزب‌الله در لبنان، کشته شدن حسن نصرالله و چند فرمانده دیگر حزب‌الله و حماس و چندین و چند مورد دیگر، رویدادهایی بودند که ۱۴۰۳ را به سالی تاریخی تبدیل کرد. با توجه به اینکه اغلب این درگیری‌ها بطور مستقیم یا غیرمستقیم با ایران مرتبط بود و همزمان با آنها، سیلی از ادعاها و تصاویر و شایعات نادرست منتشر می‌شد، فکت‌نامه تقریبا در تمام این موارد یک یا چند مقاله درستی‌سنجی منتشر کرد و تمرکز چند قسمت از پادکست‌های هفتگی نیز بر همین ادعاها بود. از مهمترین نقاط فعالیت فکت‌نامه، درستی‌سنجی تصاویر منتسب به حملات متقابل ایران و اسرائیل بود که در همان دقایق نخست انتشارشان با بازدیدهای بالا مواجه می‌شدند اما برخی از آنها بی ارتباط با این رویدادها یا حتی ساختگی بودند. به دلیل اهمیت این مساله، ما در فکت‌نامه بسیاری از این تصاویر را در کوتاه‌ترین زمان ممکن و تنها به فاصله چند دقیقه، بررسی و نتیجه آن را منتشر کردیم.
چند نمونه:
بررسی ادعاها درباره موفقیت یا شکست حمله موشکی به اسرائیل
تصاویر نادرست حمله اسرائیل به ایران
از حمله ۵ آبان اسرائیل به ایران چه می‌دانیم؟
مهاجران افغانستانی
در کنار اخبار و اتفاقات مهم و گاه منحصربه‌فرد سال ۱۴۰۳، چند موضوع نیز بطور مستمر از سوی کاربران شبکه‌های اجتماعی فارسی، رسانه‌ها و برخی چهره‌های شناخته‌شده در ایران پیگیری شد. یکی از آنها، موضوع مهاجران در ایران، بویژه مهاجران افغانستانی بود. شکاف و دسته‌بندی جدی در شبکه‌های اجتماعی و تا حدی در رسانه‌های داخلی ایران درباره این مساله وجود دارد؛ گروهی به شدت پیگیر اخراج مهاجران افغانستانی از ایران هستند و برخی دیگر با این مساله مخالفند. همین فضای دوقطبی، موجب طرح ادعاهای متنوع و متعددی بویژه علیه افغانستانی‌های مقیم ایران شد. فکت‌نامه در چندین نوبت برخی از این ادعاها را بررسی کرد که البته تعدادی از آنها بسیار پربحث شدند و موافقت و مخالفت جدی کاربران مواجه شد.
چند نمونه:
ادعای نادرست درباره نقش مهاجران افغانستانی در شیوع جذام در ایران
درباره هزینه تحصیل دانش‌آموزان افغانستانی در ایران چه می‌دانیم؟
تابعیت و اقامت دائم ایران از طریق ازدواج موقت با زن ایرانی
آمار جمعیت ۱۷ میلیون نفری افغانستانی‌ها در ایران، نادرست است
انتخابات ایالات متحده و دور جدید تنش‌های ایران و آمریکا: هرچند انتخابات ریاست جمهوری آمریکا موضوعی مرتبط با اولویت‌های کاری فکت‌نامه نیست، اما اهمیت این رویداد موجب شد ادعاهایی با کلیدواژه‌های دونالد ترامپ و این انتخابات در شبکه‌های اجتماعی و وبسایت‌های فارسی دست به دست شود. برخی از این ادعاها را در فکت‌نامه درستی‌سنجی کردیم. مشابه این مساله پس از روی کار آمدن دولت جدید ایالات متحده نیز تکرار شد و این‌بار نام ایلان ماسک به عنوان همکار جدید ترامپ نیز در ادعاهای مختلفی پررنگ شد. در کنار اینها، موضع‌گیری‌های متقابل دولت جدید آمریکا و جمهوری اسلامی در قبال یکدیگر و نامه‌نگاری‌های ترامپ و علی خامنه‌ای (که ادامه اخبار آن به سال جدید رسید) به خبرهای مهم پایان سال ایران تبدیل شد و مطابق معمول، سوژه‌های فکت‌چک نیز در این میان، کم نبود.
چند نمونه:
ادعای نادرست درباره ایرانی‌بودن دوست‌دختر ضارب دونالد ترامپ
انتساب اظهارنظر نادرست به ترامپ درباره سفر به ایران
نقل‌قول جعلی منتسب به ایلان ماسک درباره سرمایه‌گذاری در ایران
متن جعلی منتسب به نامه دونالد ترامپ به علی خامنه‌ای
سوریه و سقوط اسد: پس از سال‌ها جنگ و درگیری داخلی، تحولات سوریه بالاخره به نقطه‌ای تاریخی رسید. احمد الشرع، معروف به ابومحمد الجولانی، در سوریه به قدرت رسید و تقریبا نیمه‌های آذر سالِ پرحادثه ۱۴۰۳، بشار اسد رسما سقوط کرد و به روسیه گریخت. از همان روزهای نخست روزی کار آمدن دولت موقت جدید در این کشور، عکس‌ها و ویدیوهای مختلف و پرتعدادی در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها در سراسر جهان منتشر شد که بسیاری از آنها به جنایت‌های حکومت اسد نسبت داده می‌شد و برخی نیز به رفتار حاکمان جدید سوریه. مثل همیشه، برخی از این تصاویر و ادعاها نادرست بودند و در مقاله‌های متعددی آنها را فکت‌چک کردیم.
چند نمونه:
ویدئوی یک اعدام در سوریه، مربوط به بستگان بشار اسد نیست
ویدئوی مردی که به مزار فرزندانش می‌رود ارتباطی با سوریه ندارد
ویدئوی موزه ویتنام که به عنوان زندان صیدنایا سوریه منتشر شده است
تصویر نادرست منتسب به ورود اسد و خانواده‌اش به روسیه
قتل دو قاضی جمهوری اسلامی
یکی از رویدادهای پرسروصدای زمستان ۱۴۰۳، کشته شدن محمد مقیسه و علی رازینی، دو قاضی بلندپایه جمهوری اسلامی ایران در ساختمان دیوان عالی کشور بود. بر اساس اعلام رسمی مقام‌های حکومتی، این قتل‌ها با اسلحه کمری و توسط شخصی انجام شد که به عنوان نیروی خدماتی در این ساختمان کار می‌کرد. هرچند این پرونده و جزئیات و سرنوشت آن مانند بسیاری از موارد دیگر در جمهوری اسلامی با روایت‌های متفاوت و شفافیت اندک همراه شد، اما باز هم مواردی را می‌شد بررسی و راستی‌آزمایی کرد؛ از جمله تصاویری که در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد و ادعا می‌کرد که تصویر کسی است که آن دو قاضی را به قتل رسانده است. فکت‌نامه در مقاله‌ای توضیح داد که اصل ماجرا چه بوده است.
المپیک و پارالمپیک پاریس
هرچند در مقایسه با خبرهای مهم و موثر سال گذشته، برگزاری مسابقات المپیک پاریس چندان احتمالا اهمیت کمتری داشته، اما به هرحال رویداد مهمی بود که بدون حاشیه و ادعا هم آغاز و پایان نیافت. از انتشار شایعه دستور مکرون برای ممنوعیت حمل پرچم فلسطین تا سروصدا بر سر جنسیت یه بوکسور الجزایری و خوشحالی محرومیت‌آفرین ورزشکار ایرانی و حواشی ادامه تحصیل یک ورزشکار ایرانی دیگر، بخشی از ادعاهای مرتبط با المپیک و پارالمپیک ۲۰۲۴ پاریس بود که در فکت‌نامه مقاله‌هایی درباره ادعاهای مرتبط با آنها منتشر کردیم.
آتش‌سوزی‌های لس‌آنجلس
به جز انتخابات آمریکا که اخبار و ادعاهای مرتبط با آن، در ایران و شبکه‌های اجتماعی فارسی نیز به شدت پیگیری می‌شد، یک رویداد دیگر مربوط به آمریکا نیز بهانه طرح ادعاهای مختلف در داخل ایران شد: آتش‌سوزی‌های گسترده لس‌آنجلس آمریکا. این آتش‌سوزی‌ها از نخستین روزهای سال ۲۰۲۵ شروع شد و چندین روز ادامه داشت. در این مدت، چندین ادعا و عکس و ویدیو در شبکه‌های اجتماعی فارسی و غیرفارسی دست به دست شد که برخی از آنها نادرست و حتی شاخ‌دار بودند و ارتباطی با این رویداد نداشتند. فکت‌نامه در چند مقاله مختلف به بررسی این تصاویر و ادعاها پرداخت.
چند نمونه:
ادعای نادرست سوختن تابلوی هالیوود در آتش‌سوزی لس‌آنجلس
این فیلم قدیمی، ارتباطی با آتش‌سوزی‌های لس‌آنجلس ندارد
ادعای نادرست آتش‌سوزی عمدی در لس‌آنجلس برای تاسیس شهر هوشمند
ادعای شاخ‌دار درخواست کمک آتش‌نشانی آمریکا از آتش‌نشانی ایران
فیلترینگ
محدودیت‌های اینترنت و فیلترینگ سایت‌ها و پلتفرم‌های مختلف شبکه‌های اجتماعی از موضوعات پربحث سال‌هاست اخیر ایران است. این مساله در سال گذشته از چند جهت باز هم مورد توجه قرار گرفت. نخست، در دوران انتخابات ریاست جمهوری، در برنامه‌ها و وعده‌های نامزدهای انتخاباتی بارها به موضوع فیلترینگ اشاره و ادعاهای مختلفی درباره آن مطرح شد. مقطع دوم، روزهای نخست دی‌ماه ۱۴۰۳ بود که شورای عالی فضای مجازی به رفع فیلتر واتس‌اپ و گوگل‌پلی رای مثبت داد، اما در مصوبه‌ای غیرشفاف، محدودیت‌های زیادی بر استفاده از اینترنت در ایران اعمال کرد. در هر دو مقطع و البته در روزهای دیگر سال، فکت‌نامه به ادعاهای مختلف در این زمینه پرداخت و ادعاهای متعددی در این زمینه را درستی‌سنجی کرد.
چند نمونه:
اینفوگرافیک شاخ‌دار درباره سهم هر دولت در فیلترینگ
ادعای گمراه‌کننده پزشکیان در مورد نظر خامنه‌ای درباره فیلترینگ
از مصوبه شورای عالی فضای مجازی درباره فیلترینگ چه می‌دانیم؟
زنان و حجاب
اعمال محدودیت‌های چنددهه‌ای بر آزادی‌های اجتماعی زنان و بویژه تحمیل حجاب اجباری، همواره مساله مهمی در ایران بوده و از زمان اعتراضات سراسری ۱۴۰۱ به یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های داخلی ایران تبدیل شد. سال گذشته از این قاعده مستثنی نبود و بویژه در روزهای منتهی به انتخابات نیز بارها حرف‌ها و ادعاهایی درباره آن مطرح شد؛ ادعاهایی که از بررسی‌های تحریریه فکت‌نامه دور نماند و بارها به آن پرداختیم.
چند نمونه:
ادعای شهردار تهران درباره حجاب‌بان‌ها در مترو
ادعای شاخ‌دار ظریف درباره انتخابی بودن حجاب برای زنان کابینه
ادعای گمراه‌کننده درباره وضعیت برخورد دولت ایران با حجاب
«ناترازی»
بحران انرژی در ایران چند سالی است که به موضوعی جدی‌تر از قبل تبدیل شده است. کمبود برق و گاز در روزهای سرد سال، بارها و بارها در رسانه‌ها خبرساز شد و در شبکه‌های اجتماعی واکنش‌های فراوانی داشت. «ناترازی» به کلیدواژه‌ای پرتکرار در ادبیات مقام‌های جمهوری اسلامی تبدیل شد؛ کلیدواژه‌ای که برای توصیف ملایم‌تری از کمبودها و بحران‌ها در ایران استفاده می‌شود، اما در واکنش‌های کاربران، به کنایه‌ای درباره محدودیت‌های مختلف اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در جمهوری اسلامی بدل شده است؛ بویژه در ماه‌های پایانی سال که جهش قیمت‌ها و افت کم‌سابقه ارزش ریال، باز هم خبرساز شد. ادعاها درباره میزان مصرف برق و وضعیت مازوت‌سوزی در نیروگاه‌ها از جمله موضوعاتی بود که در فکت‌نامه به آنها پرداختیم.
