چرا ایران با رشد متوسط ۸ درصدی فاصله زیادی دارد؟

آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی روز چهارشنبه  ۱۹ دی ماه ۱۴۰۳، در دیدار شماری از مردم شهر قم، گفت: «تحقق رشد هشت درصد بدون احتیاج به خارج، امکان‌پذیر است.»

رهبر جمهوری اسلامی برای اثبات درستی سخنان خود به دیدار مسعود پزشکیان، رئیس جمهوری ایران از نمایشگاه و گفت‌وگوی او با فعالان اقتصادی در آن نمایشگاه استناد کرد.

احتمالا منظور آیت‌الله خامنه‌ای، دیدار مسعود پزشکیان از نمایشگاهی با عنوان «توانمندی‌های بخش صنعت و معدن در رشد اقتصادی ۸ درصد» است که در ۲۲ آذرماه امسال انجام شد و رئیس دولت چهاردهم پس از دیدار از این نمایشگاه، تاکید کرد: «تحقق رشد ۸ درصدی از اولویت‌های اصلی دولت است.»

سابقه نرخ رشد اقتصادی ۸ درصدی به عنوان نرخ رشد هدف برنامه‌های بالادستی چیست؟

در متن سند چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران در افق ۱۴۰۴ که در آبان‌ماه سال ۱۳۸۲ از سوی رهبر جمهوری اسلامی به رئیس دولت وقت ابلاغ شد، بر «رشد پرشتاب و مستمر اقتصادی» تاکید داشت. 

رهبر جمهوری اسلامی در آذر ۱۳۸۵ و در قالب سیاست های کلی نظام، یکبار دیگر بر «تحقق رشد اقتصادی پیوسته، با ثبات و پرشتاب متناسب با اهداف چشم‌انداز» پای فشرد.

این تاکید بر رشد اقتصادی در قانون برنامه پنجم توسعه (۱۳۹۰-۱۳۹۴) مابه‌ازای عددی یافت و در ماده ۲۳۴ این قانون دولت مکلف شد، در راستای سیاست‌های کلی برنامه پنجم تا پایان برنامه هدف «رشد نرخ متوسط هشت درصد (۸%) سالیانه تولید ناخالص داخلی» را محقق سازد.

پس از آن، هدف رسیدن به میانگین رشد اقتصادی سالانه ۸ درصد در قوانین برنامه توسعه ششم و هفتم عینا تکرار شد.

فاصله ایران با رشد اقتصادی ۸ درصد چقدر است؟

بررسی داده‌های مرکز آمار ایران (به‌ورز شده در آذر ۱۴۰۳) از نرخ رشد اقتصادی در دوره ۱۳۹۱ تا ۱۴۰۲ به قیمت‌های ثابت سال ۱۴۰۰، نشان می‌دهد در همین سال‌هایی که میانگین رشد اقتصادی سالانه ۸ درصد به عنوان نرخ رشد هدف قوانین توسعه مورد توجه قرار گرفته فقط در سال ۱۳۹۵ نرخ رشد اقتصادی ایران بالاتر از هشت درصد بود، میانگین ساده نرخ رشد اقتصادی در این دوره زمانی حتی به یک درصد نمی‌رسد.

بر اساس داده‌های صندوق بین‌المللی پول از رشد اقتصادی ایران در دوره ۲۰۱۲ تا ۲۰۲۳ میلادی نیز تنها در سال ۲۰۱۶ میلادی، رشد اقتصادی ایران بالاتر از هشت درصد (۸/۸ درصد) به ثبت رسیده، میانگین ساده نرخ رشد اقتصاد ایران در این دوره ۱۲ ساله، حتی به دو درصد هم نمی‌رسد و ۱/۷ درصد برآورد می‌شود.

مرکز پژوهش های مجلس در گزارشی پیش‌بینی کرده است نرخ رشد اقتصادی ایران در پایان امسال به ۲/۵ درصد می‌رسد و با اجرای بودجه پیشنهادی دولت برای سال ۱۴۰۴، این مرکز نرخ رشد اقتصادی سال آینده را ۲/۸ درصد برآورد کرده است که همچنان با نرخ رشد هدف ۸ درصدی فاصله قابل توجهی دارد.

اما سوال اینجاست که چرا در این بیش از یک دهه که نرخ رشد اقتصادی ۸ درصدی به عنوان نرخ هدف اعلام شده و بر آن تاکید شده به جز یک سال در هیچ سالی چنین نرخ رشدی محقق نشده است؟

رشد اقتصادی ۸ درصدی چقدر سرمایه می‌خواهد؟ 

مسعود پزشکیان، رئیس دولت چهاردهم، در نخستین گفت‌وگوی تلویزیونی خود پس از در دست گرفتن دولت در شهریورماه ۱۴۰۳، به صراحت گفت: «تا زمانی که این ناترازی در انرژی، برق و بانک‌ها هست، نباید انتظار داشت که به رشد اقتصادی ۸ درصد برسیم؛ اصلا امکان ندارد.»

رئیس دولت چهاردهم به نقل از «کارشناسان و اقتصاددانان» گفت: «برای رسیدن به رشد اقتصادی ۸ درصدی، به 200 تا 250 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز داریم.» پزشکیان ادامه داد: «حداقل به ۱۰۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری خارجی نیاز داریم تا به رشد اقتصادی ۸ درصدی برسیم.»

پزشکیان در حالی از نیاز جذب سالانه ۱۰۰ میلیارد دلار سرمایه خارجی، به عنوان پیش‌نیاز رشد اقتصادی ۸ درصدی سخن گفته که بر اساس گزارش‌های سالانه کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل، آنکتاد، مجموع سرمایه خارجی جذب شده در اقتصاد ایران در دوره ۱۱ ساله ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۳ میلادی، کمی بیشتر از ۲۵ میلیارد دلار بود.

پیش از این ابراهیم صیامی، مدیرکل دفتر آینده‌پژوهی وزارت امور اقتصادی و دارایی نیز در گفت‌وگویی یکی از الزامات تحقق رشد اقتصادی ۸ درصدی در طول سال‌های برنامه هفتم را ۱۲۰ تا ۱۳۰ میلیارد دلار سرمایه ثابت خالص اعلام کرده بود.

بابک نگاهداری، رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس نیز از جمله کسانی است که رشد اقتصادی ۸ درصدی را در شرایط فعلی غیرممکن می‌داند.

نگاهداری در گفت‌وگویی، «جایابی در نظام بین‌الملل و جذب وسیع سرمایه‌گذاری‌های خارجی» را پیش شرط‌های رشد اقتصادی مورد نظر برشمرد و گفت: «با توجه به مجموعه محاسباتی که ما در مرکز پژوهش‌ها انجام دادیم، اگر خیلی خوشبینانه و با تمام توان در مسیر پیش برویم، رشد ۴ درصدی طی برنامه قابل تحقق است؛ مگر اینکه کارهای تحولی بزرگی مانند جایابی در نظام بین‌الملل و جذب وسیع سرمایه‌گذاری‌های خارجی را داشته باشیم و تنها در این شرایط است که می‌توانیم به رشد بیش از ۴ درصد فکر کنیم.»

رشد اقتصادی بالا نیازمند چه چیزهایی است؟ 

رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس، سه عامل «سرمایه‌گذاری، بهره‌وری و منابع انسانی» را از جمله الزامات تحقق رشد اقتصادی ۸ درصدی می‌داند. 

مرکز پژوهش‌های مجلس در سال ۱۳۹۵ با مطالعه تجربه تاریخی ۱۳ کشوری که در سال‌های پس از ۱۹۵۰ دست‌کم در ۲۵ سال، رشد‌های اقتصادی ۷ درصد و بیشتر را تجربه کرده بودند، «الزامات دست‌یابی به رشد هشت درصد» را در قالب گزارشی فرمول‌بندی کرد.

در این گزارش «بهره برداری کامل از ظرفیت اقتصاد جهانی»، «حفظ ثبات اقتصاد کلان»، «داشتن ميزان بالای پس‌انداز و سرمايه‌گذاری»، «به کارگیری مکانیسم بازار به عنوان تخصیص‌دهنده اصلی منابع» و «داشتن دولت متعهد به رشد، معتبر نزد عموم و توانمند» پنج ویژگی مشترک این ۱۳ اقتصاد با رشد هشت درصدی معرفی شده است.

از این پنج ویژگی تقریبا هیچ‌کدام در وضعیت فعلی ایران فراهم نیست. ضمن آنکه باید پیامدهای ناترازی شدید انرژی از جمله قطعی برق و کمبود گاز تحویلی به صنایع طی ماه‌های اخیر را نیز به عوامل تهدیدکننده رشد اقتصادی در ایران افزود. آخرین گزارش اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران از شاخص مدیران خرید کل اقتصاد ایران در آذرماه ۱۴۰۳، وضعیت اقتصاد ایران در این ماه را «یکی از عمیق‌ترین رکودهای اقتصاد ایران» توصیف کرد.

رهبر جمهوری اسلامی می‌گوید تحقق رشد هشت درصد بدون احتیاج به خارج، امکان‌پذیر است.

چنین چیزی هم نظر تئوری، هم از نظر تجربه‌های عملی و هم از نظر رویکردهای سیاسی و اقتصادی حاکم در جمهوری اسلامی غیرممکن است.  طرح آن در شرایط کنونی «شاخ‌دار» است. 

رشد اقتصادی بالا نیازمند سرمایه‌گذاری کلان در داخل و خارج است. به گفته رئیس‌جمهوری ایران تحقق رشد ۸ درصدی مشروط به دست‌کم ۱۰۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری خارجی است، در حالی که کل سرمایه‌گذاری خارجی انجام شده در ایران در یک دهه گذشته حدود ۲۵ میلیارد دلار است. 

مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش مفصلی با بررسی تجربه تاریخی ۱۳ کشور، پیش‌شرط‌های رشد اقتصادی پایدار را در پنج ویژگی خلاصه کرده که ایران در حال حاضر هیچ کدام را ندارد:

«ارتباط با جهان»، «ثبات اقتصاد کلان»، «ميزان بالای پس‌انداز و سرمايه‌گذاری»، «حاکم بودنم مکانیسم بازار» و «داشتن دولت معتبر نزد مردم»

متوسط رشد اقتصادی ایران در ۱۵ سال گذشته کمتر از یک و نیم درصد است. با تداوم وضعیت موجود، چشم‌اندازی برای افزایش رشد اقتصادی قابل تصور نیست. 

در سال‌های اخیر، تشدید بحران انرژی، قطعی برق و کمبود گاز و تعطیلی صنایع، به عوامل تهدیدکننده رشد اقتصادی در ایران اضافه شده است.

بنابراین ادعای سیدعلی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران در روز ۱۹ دی ۱۴۰۳ در دیدار با مردم قم که گفت «تحقق رشد هشت درصد بدون احتیاج به خارج، امکان‌پذیر است» نشان شاخ‌دار می‌گیرد.