روش کار فکت‌نامه
سوژه‌های فکت‌نامه چگونه انتخاب می‌شوند؟
ما معمولا از دو راه کلی برای انتخاب سوژه‌هایمان استفاده می‌کنیم:
در بیشتر مواقع، سوژه‌هایمان را در خبر‌گردی‌ها و مرور مطبوعات و همچنین در گشت‌‌وگذار در شبکه‌های اجتماعی پیدا می‌کنیم. فارغ از اینکه گفته‌‌ی چه کسی است، اگر ما را نسبت به درستی یا نادرستی‌اش کنجکاو کند سراغش می‌رویم و ته و توی آن را در می‌آوریم!
ما مستقل از فضا و زمان کار نمی‌کنیم و سعی می‌کنیم مثل سایر رسانه‌ها به روز باشیم و موضوعات روز یا گفته‌ها و اظهاراتی که مقام‌های بلندپایه مطرح کرده‌اند را برای درستی‌سنجی در اولویت قرار دهیم.
راه دیگر پیشنهاد کاربران و مخاطبان فکت‌نامه است. شما می‌توانید از راه‌های گوناگون مثل تلگرام، توییتر، اینستاگرام و فیسبوک موضوع مورد نظرتان را برای بررسی به ما پیشنهاد کنید.
برای انتخاب موضوع اما چند ملاحظه داریم:
اول، گفته و موضوع باید قابل سنجش باشد. ما عقاید و نظرات کلی و شخصی را مثل «فلان چیز امر مهمی است» یا «بهمان فرد انسان فرهیخته‌ای است» درستی‌سنجی نمی‌کنیم.
دوم، ما کاری به اظهارنظرهای کلی، تعارف‌ها و اغراق‌های کلامی نیز نداریم. مثل «ما ایرانیان مهمان‌نوازترین مردم دنیا هستیم».
سوم، ما مچ‌گیری نمی‌کنیم. یعنی اشتباه‌های کوچکی را که به وضوح اشتباه لفظی هستند نادیده می‌گیریم.
چهارم، حوزه کار ما ایران است و صرفا اظهارات مسئولان و شخصیت‌های ایرانی (داخل و خارج کشور) را درستی‌سنجی می‌کنیم. گروه‌های حرفه‌ای بزرگی در سراسر جهان مشغول بررسی اظهارات سیاست‌مداران کشور‌های خود هستند. اگر مطلب مهمی درباره ایران مطرح شد، سعی می‌کنیم آنها را برای خوانندگان فارسی‌زبان ترجمه و دوباره منتشر کنیم.
روش کار
روش کلی ما برای بررسی هر موضوع به شرح زیر است:
در گام اول، سعی می‌کنیم تا جای ممکن با گوینده تماس بگیریم و از او درباره منبع اظهاراتش بپرسیم. با این کار به گوینده فرصت دفاع و توضیح می‌دهیم. گاهی اوقات توضیحات گوینده در مسیر درستی‌سنجی راهگشا است و به ما در پیدا کردن نقطه شروع بررسی کمک می‌کند.
گام دوم، پیدا کردن نقطه شروع است. برای این کار باید دید دقیقا چه گفته شده، موضوع در چه بستری مطرح شده و منظور دقیق گوینده چه بوده است. ما معمولا به آنچه در رسانه‌ها مطرح شده بسنده نمی‌کنیم و تلاش می‌کنیم سابقه خبر را جست‌وجو و در حد امکان فیلم یا صدای گوینده را پیدا و منتشر کنیم. این کار ما را به نقطه شروع می‌رساند. جایی که مشخص است درستی و اعتبار چه گفته و نکته‌ای را بررسی کنیم.
در گام سوم، تلاش می‌کنیم تا داده‌های مرتبط با موضوع را از منابع رسمی و معتبر پیدا کنیم:
- منابع معتبر: در این میان تعریف منابع و آمارهای معتبر، موضوع مفصلی است. به طور خلاصه در زمینه‌های آماری و اطلاعاتی، فکت‌نامه آمارهای بین‌المللی (مثل سازمان ملل، سازمان بهداشت جهانی، بانک جهانی یا صندوق بین‌المللی پول و…)، داده‌های مراکز معتبر ملی (مثل مرکز آمار ایران یا بانک مرکزی) و گزارش‌ها و پژوهش‌های مراکز پژوهشی تخصصی (مثل مرکز پژوهش‌های مجلس یا پژوهشگاه آمار و…) و تحقیقات جامع علمی را جزو منابع قابل استناد به حساب می‌آورد. تا زمانی که نشانهای قابل قبول از ارائه اطلاعات یا آمار نادرست از این منابع دیده نشود، بسته به موضوع درستی‌سنجی به آنها استناد می‌کنیم.
- منابع رسانه‌ای: گزارش‌های رسانه‌ها و آمارهای ارائه شده از سوی مسئولان در گفت‌وگوهای رسانه‌ای ارزش ایجابی ندارد. یعنی می‌تواند برای تطبیق گفته‌ها مورد استفاده قرار بگیرد، اما آمار ارائه شده در یک گفتوگو یا مصاحبه از نظر فکت‌نامه ارزش یک داده معتبر را ندارد.
- منابع کمکی: ما در مطالعه منابع در حد امکان محافظه‌کارانه برخورد می‌کنیم و برای اطمینان سعی می‌کنیم مطمئن شویم همه منابع محتمل را بررسی کنیم. این منابعِ کمکی می‌توانند داده‌های نهادهای موازی آماری یا پژوهش‌های نهادهای پژوهشی یا تحقیقات و مقاله‌های دانشگاهی باشند.
- نظر کارشناسان و متخصصان: در برخی موارد، گفتوگو و مشورت با کارشناسان و متخصصان می‌تواند تصویر واضح‌تری ترسیم کند و به ما در رسیدن به واقعیات یک موضوع یاری دهد.
در گام چهارم، با کنار هم چیدن و جمع‌بندی داده‌ها تلاش می‌کنیم تا اعتبار و درستی یک گفته را در یکی از شش وضعیت تعریف شده دسته‌بندی کنیم و به هر گفته یک نشان دهیم. برای این کار معمولا هیات تحریریه فکت‌نامه جلسات مفصلی برگزار می‌کند تا پس از بحث و تبادل نظر و اطمینان از استدلال و روش تحقیق، وضعیت هر گفته مشخص شود. برای این کار تلاش می‌کنیم از زاویای دید مختلف و گاه مخالف گزارش‌ها را بخوانیم و با نگاهی انتقادی موضوعات را نگاه کنیم.
کار درستی‌سنجی ما بر اصل بی‌طرفی استوار است. فکت‌نامه به هیچ عنوان از اصول بی‌طرفی در جهت منافع تامین‌کنندگان مالی، شرکا و دولت‌های خارجی/داخلی تخطی نمی‌کند. تمامی کارکنان و پیمانکارانی که برای فکت‌نامه کار می کنند آموزش دیده‌اند تا بر تحلیل و گزارش مبتنی بر واقعیت تمرکز کنند. همچنین، سردبیر و دبیر تحریریه فکت‌نامه مطالب درستی‌سنجی را پیش از انتشار بررسی می‌کنند تا اطمینان حاصل شود که محتوا عاری از هرگونه جانبداری و سوگیری شخصی است.
تصحیح اشتباه‌ها
شکی نیست که ما هم ممکن است اشتباه کنیم. از همه خوانندگان فکت‌نامه می‌خواهیم اگر ایرادی در مطالب سایت دیدند یا به‌نظرشان در بررسی اطلاعات و نتیجه‌گیری اشتباه کرده‌ایم، ما را از راه تلگرام، توییتر، اینستاگرام و فیسبوک فکت‌نامه مطلع کنند.
فکت‌نامه خود را متعهد می‌داند تا در صورت بروز اشتباه برای رفع فوری آن اقدام کند. اگر این تصحیح مهم و چشم‌گیر باشد و منجر به اصلاح قابل توجه متن مقاله و از همه مهمتر تغییر نشان شود، در همان صفحه در قالب یک «به‌روزرسانی» و پیرو آن در شبکه‌های اجتماعی به اطلاع خوانندگان می‌رسد. اشتباهات جزیی چاپی یا نگارشی، بدون به‌روزرسانی صرفا تصحیح می‌شوند.
فکت‌نامه از شهریور ۱۴۰۲ یکی از اعضای امضاکننده اصول شبکه بین‌المللی فکت‌چکینگ (IFCN) است. اگر باور دارید فکت‌نامه این اصول را رعایت نکرده است می‌توانید با مراجعه به وبسایت رسمی IFCN، این نهاد را مطلع کنید.
نشانهای میرزا
میرزا، سردبیر فکت‌نامه است! او مانند همه‌ی بچه‌های فکت‌نامه، دقیق و بی‌طرف و منصف است. میرزا پس از بررسی صحت گفته‌ها و آمار، یکی از نشانهای زیر را به آنها می‌دهد:
درست
گفته یا آمار واقعیت دارد، فکت‌های قابل دسترس، درستی آن را تایید می‌کنند و نکته مهمی از قلم نیفتاده است.
نیمه‌درست
گفته یا آمار، واقعیت دارد اما توضیح یا اطلاعات بیشتری نیاز است و در برخی موارد ممکن است جزئیاتی مهم، ذکر نشده باشد.
گمراه‌کننده
گفته یا آمار، نادرست نیست اما به گونه‌ای بیان شده تا بر فکت مهمی سرپوش بگذارد یا واقعیت را منحرف کند.
غیر‌قابل اثبات
گفته یا آمار را نمی‌توان با فکت‌های قابل دسترس، تایید یا رد کرد.
نادرست
گفته یا آمار، نادرست است یا دست‌کم سندی معتبر آن را رد می‌کند.
شاخ‌دار
گفته یا آمار، به قدری نادرست و مضحک است که حتی مرغ پخته هم به خنده می‌افتد!