کارنامه فکت‌نامه در سال ۱۴۰۱
روز ۱۳ فروردین امسال، ششمین سال آغاز فعالیت فکت‌نامه است؛ همزمان با دوم آوریل روز جهانی «درستی‌سنجی».
فکت‌نامه، نخستین رسانه درستی‌سنجی سیاسی به زبان فارسی است که کار خود را در فروردین سال ۱۳۹۶ و با شعار «راه در جهان یکی و آن راستی است…» شروع کرد.
این، نخستین توییت فکت‌نامه است. البته فکت‌نامه به جز انتشار فکت‌چک‌ها در وبسایت (که بعدتر در ایران فیلتر شد) به مرور فعالیت خود را در اینستاگرام، تلگرام، یوتیوب و فیس‌بوک آغاز کرد و امروز ده‌ها هزار نفر، شبکه‌های اجتماعی فکت‌نامه را دنبال می‌کنند.
راه در جهان یکی و آن راستی است…#درستی‌سنجی #فکت pic.twitter.com/0E19v8khwI
— FactNameh | فکت‌نامه (@factnameh) April 2, 2017
مکتب‌خانه (بخش آموزشی سایت فکت‌نامه) در سال ۱۴۰۱ راه‌اندازی شد و وبسایت جدید فکت‌نامه نیز با طراحی و امکانات بیشتر رنگ و رویی تازه به خود گرفت.
به جز فعالیت نوشتاری آنلاین، فکت‌نامه در سال ۱۴۰۱ به روند ساخت مستندهای تحقیقی خود ادامه داد و بخش ویدئو و چندرسانه‌ای در فکت‌نامه، یکی از پربیننده‌ترین خروجی‌های گروه فکت‌چکینگ فکت‌نامه بود.
پادکست فکت‌نامه هم دو سال پیش در چنین روزی، نخستین قسمت خود را با نام «خانم اوشین! شما تو هاروارد چی می‌پوشین» شروع کرد و این هفته صد و چهارمین قسمت آن در حالی منتشر شد که روزانه بیش از هزار بار در اپلیکیشن‌های پادکست، دانلود می‌شود.
در این مطلب نگاهی می‌کنیم به فعالیت‌های فکت‌نامه در سال ۱۴۰۱ و می‌بینیم در سالی که تقریبا نیمی از آن دستخوش اعتراض‌های گسترده در ایران بود، گروه فکت‌نامه چه کارنامه‌ای را از خود به جا گذاشته است.
وبسایت فکت‌نامه در سال ۱۴۰۱
فکت‌نامه امسال در مجموع ۳۰۷ محتوا در سایت خود منتشر کرد؛ ۲۹۹ فکت‌چک و هشت مقاله.
این تعداد محتوا، رکورد بیشترین تعداد فکت‌چک و مقاله در یک سال برای فکت‌نامه است. ما سال گذشته یعنی ۱۴۰۰ در مجموع ۲۸۵ محتوا منتشر کرده بودیم.
محتواها به تفکیک موضوع
تقسیم‌بندی موضوعی فکت‌چک‌ها و محتواهایی که در سایت فکت‌نامه منتشر می‌شوند، کار آسانی نیست. گاهی برخی از فکت‌چک‌ها محدود به یک حوزه نیستند اما اگر به طور کلی بخواهیم شش دسته‌بندی سیاست، اجتماع، اقتصاد، اینترنت، علم و دیگر (یعنی سایر حوزه‌ها) را در نظر بگیریم، حدود ۴۶ درصد از فکت‌چک‌های سال ۱۴۰۱ درباره سیاست بوده است. پس از آن حوزه اقتصاد با ۱۸ درصد قرار دارد و حوزه‌های اجتماع با ۱۵ درصد، اینترنت با ۹ درصد، علم با ۶ درصد به ترتیب، حوزه‌هایی هستند که امسال در فکت‌نامه به آنها پرداخته‌ایم.
اگر بخواهیم چند نمونه از سوژه‌های پرتکرار سال گذشته را فهرست کنیم، اعتراض‌های ایران با بیش از ۶۰ فکت‌چک در رتبه اول است و «زنان» با ۲۱، «آمار ایران» با ۱۹، «غرب» با ۱۹ و «آمریکا» با ۱۳ فکت‌چک به ترتیب در رتبه‌های بعد قرار دارند.
محتواها به تفکیک نشان
نگاهی به آنچه فکت‌نامه در سال ۱۴۰۱ منتشر کرده نشان می‌دهد ۶۸ درصد فکت‌چک‌ها، «نادرست»، «شاخ‌دار» یا «گمراه‌کننده» بوده‌اند. همچنین ۹ درصد فکت‌چک‌ها نشان «درست» یا «نیمه‌درست» گرفته‌اند.
نکته جالب در مقایسه با آمارهای سال گذشته این است که تعداد فکت‌چک‌های «نادرست» یک عدد کمتر شده است؛ ما سال گذشته ۱۱۷ نشان نادرست به ادعاها داده بودیم.
محتواها به تفکیک پروفایل
نگاهی به مجموعه فکت‌چک‌های سال ۱۴۰۱ نشان می‌دهد پروفایل «شبکه‌های اجتماعی» مثل سال‌های گذشته، پرکارترین پروفایل بوده است. ما در فکت‌نامه ۶۳ فکت‌چک را از «شبکه‌های اجتماعی» منتشر کرده‌ایم.
«مطبوعات و رسانه‌ها» در مجموع با ۴۹ فکت‌چک در رتبه دوم هستند و ابراهیم رئیسی با ۹ فکت‌چک در رتبه سوم قرار دارد.
صداوسیما، خبرگزاری‌های تسنیم، ایرنا و فارس، روزنامه‌های ایران، روزنامه همشهری، بیشترین مطبوعات و رسانه‌هایی هستند که در فکت‌نامه به سراغشان رفته‌ایم.
به جز ابراهیم رئیسی، به ترتیب انسیه خزعلی ( معاون امور زنان و خانواده رئیسی)، حسین امیرعبداللهیان (وزیر امور خارجه) و عبدالله گنجی (مشاور شهردار تهران) هر سه با چهار فکت‌چک، شخصیت‌های حقیقی با بیشترین فکت‌چک هستند.
ابراهیم رئیسی سه شاخ‌دار، سه نادرست، دو گمراه‌کننده و یک نیمه‌درست گرفته است.
شبکه‌های اجتماعی نیز ۳۵ نشان نادرست، ۱۴ شاخ‌دار و تنها شش نشان درست گرفته‌اند.
پربیننده‌ترین فکت‌چک‌های سایت
اما به غیر از آماری انتشار فکت‌چک در سایت فکت‌نامه، آمار پربازدیدترین فکت‌چک‌ها هم نتایج جالبی به دست می‌دهد.
پربیننده‌ترین فکت‌چک سال ۱۴۰۱ مربوط به جنگ اوکراین است؛ مطلب با عنوان «جنگ در اوکراین و بازار داغ اخبار جعلی».
هر چند این فکت‌چک در روزهای پایانی سال ۱۴۰۰ منتشر شد اما به مرور در طول سال ۱۴۰۱، در طول ماه‌ها در صدر محبوب‌ترین فکت‌چک‌های ما قرار داشت. ما در این مطلب، مجموعه‌ای از ۱۳ فکت‌چک را درباره تصاویر و پست‌های شبکه‌های اجتماعی مربوط به جنگ اوکراین جمع‌آوری کرده بودیم.
دومین فکت‌چک پربیننده هم مربوط به اعتراض‌های سال ۱۴۰۱ و به طور مشخص، ابهام‌ها درباره نحوه کشته‌شدن خدانور لجعی است؛ جوان ۲۷ ساله اهل بلوچستان که یک روز پس از جمعه خونین زاهدان (۸ مهر) در درگیری با نیروهای نظامی زخمی شده و بعد از انتقال به بیمارستان در روز ۱۰ مهر کشته شد.
سومین فکت‌چک پربیننده نیز مربوط به استارلینک است؛ مطلبی که به این سوال پاسخ می‌دهد که آیا اینترنت ماهواره‌ای استارلینک در دسترس ایرانیان است؟ این مطلب همزمان با محدودیت‌های روزافزون اینترنت در ایران و اوایل مهرماه ۱۴۰۱ منتشر شد و به سوالاتی که درباره عملی‌بودن استفاده از استارلینک وجود داشت، پاسخ داده بود.
همچنین «ادعای بی‌اساس ارتباط حمله هکرهای «ناشناس» با اسرائیل»، «ادعاهای مطرح شده درباره تبار یهودی خانواده نادر طالب‌زاده» و «آیا عراق عمدا در مرزهای ایران، گرد و خاک تولید می‌کند؟» در رده‌های بعدی پربیننده‌ترین مطالب فکت‌نامه قرار داشتند.
شبکه‌های اجتماعی
اما به جز سایت فکت‌نامه، می‌توانیم نگاه کوتاهی هم به آمارهای شبکه‌های اجتماعی بکنیم.
توییتر فکت‌نامه ابتدای سال ۱۴۰۱ تعداد ۲۸ هزار و ۸۰۰ دنبال‌کننده داشت و در پایان سال نزدیک به ۵۵ هزار دنبال‌کننده دارد؛ یعنی بیش از ۲۶ هزار نفر در سال جدید ما را در توییتر دنبال کرده‌اند.
توییت‌های فکت‌نامه در سال ۱۴۰۱ در مجموع حدود ۱۵ میلیون بار دیده شده‌اند که بیشترین ریتوییت‌ها مربوط به این سه توییت هستند:
۱- بررسی تصاویر نادرست درباره اعتراض‌های سال ۱۴۰۱
❌❗️در میان تعداد زیادی تصویر که این روزها در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌شود، برخی از آنها نادرست، جعلی یا مربوط به وقایع گذشته‌اند. در این مطلب چند ویدئو و تصویر را درستی‌سنجی کرده‌ایم و در این رشته توییت به آنها اشاره می‌کنیم.⬇️https://t.co/al3v343yrM#مهسا_امینی pic.twitter.com/jtUVrqVwpy
— FactNameh | فکت‌نامه (@factnameh) September 30, 2022
۲- پخش شایعات نادرست و خطرناک درباره اینترنت ماهواره‌ای استارلینک
پخش شایعات نادرست و خطرناک درباره اینترنت ماهواره‌ای #استارلینک!
— FactNameh | فکت‌نامه (@factnameh) September 24, 2022
در شبکه‌های اجتماعی ادعا شده که کاربرانی در ایران به اینترنت ماهواره‌ای استارلینک اتصال دارند و تصویر زیر را هم نشان می‌دهند.
این ادعا کاملا نادرست است و ممکن است امنیت کاربران را به خطر بیندازد.
⬇️ pic.twitter.com/N1x8yVU6lM
۳- فیلم تخریب موتور سیکلت‌ها به دست یگان ویژه
احمدرضا پورخاقان، رئیس سازمان قضایی نیروهای مسلح می‌گوید فیلم تخریب موتور سیکلت‌ها به دست نیروهای پلیس ساختگی است زیرا روی کلاه این نیروها نوار سفید وجود ندارد. تصاویر زیادی هست که نشان می‌دهد این ادعا نادرست است. https://t.co/VHge4zP33n
— FactNameh | فکت‌نامه (@factnameh) October 31, 2022
⬇️ pic.twitter.com/8Cfg2hYmIK
کانال تلگرام فکت‌نامه هم در سال ۱۴۰۱ بیش از ۵۶۰۰ دنبال‌کننده جدید جذب کرد و تعداد دنبال‌کننده‌ها در مجموع به بیش از ۳۲ هزار نفر رسید. پست‌های فکت‌نامه در تلگرام طی سال گذشته بیش از ۹ میلیون بار دیده شده‌اند.
سه پستی که بیشترین بازدید را در تلگرام داشته‌اند:
۱- عکسی جعلی که ادعا می‌شد مربوط به حساب علی کریمی است:
۲- مقاله تجارت وی‌پی‌ان در نظام جمهوری اسلامی
۳- ابهام‌های پرونده محاکمه متهمان پرونده روح‌الله عجمیان
دنبال‌کنندگان فکت‌نامه در اینستاگرام نیز در سال ۱۴۰۱ رشد قابل توجهی داشته‌اند. بیش از ۳۹ هزار نفر در سال ۱۴۰۱ فکت‌نامه را در این شبکه اجتماعی دنبال کرده‌اند و فکت‌نامه حدود ۷۱ هزار دنبال‌کننده در اینستاگرام دارد.
سه پستی که بیشترین «لایک» را در اینستاگرام فکت‌نامه گرفته‌اند:
۱- ابهام‌ها درباره حمله به شاهچراغ
۲- عکسی جعلی که ادعا می‌شد مربوط به حساب علی کریمی است
۳- فیلم تخریب موتور سیکلت‌ها به دست یگان ویژه
آمارهای پادکست فکت‌نامه
پادکست فکت‌نامه در سال گذشته هر هفته ۸ صبح به وقت ایران منتشر شد (۵۲ قسمت) و شنوندگان پادکست آن را در سال گذشته بیش از ۲۶۰ هزار بار در همه اپلیکیشن‌های پادکست دانلود کردند؛ یعنی به‌طور متوسط بیش از ۷۰۰ بار دانلود در روز. این آمار در روزهای اوج اعتراض‌ها به بیش از ۱۰۰۰ دانلود در روز نیز رسید. در روز ۲۳ دی ۱۴۰۱، تعداد دانلود روزانه به ۲۵۰۰ رسید که مربوط به قسمتی درباره شایعه ترور قاضی صلواتی بود.
در سال ۱۴۰۱ حدودا ۵۷ درصد از شنوندگان پادکست از اپلیکیشن کست‌باکس به پادکست گوش کردند و ۱۸ درصد نیز از اپل‌پادکست استفاده می‌کردند.
قسمت‌های پربازدید پادکست به ترتیب:
- روزهای پرالتهاب؛ از اوین تا شاهچراغ با بیش از ۷۲۰۰ دانلود
- تحریم ابرآروان با بیش از ۶۵۰۰ دانلود
- پلیس یا پلیس‌نما؟ با بیش از ۶۵۰۰ دانلود
- «شایعه ترور» (درباره شایعه ترور قاضی صلواتی) با بیش از ۶۵۰۰ دانلود
- آبسوزها با بیش از ۶۰۰۰ دانلود
- روایت‌های موازی با بیش از ۶۰۰۰ دانلود
آمار ویدئوهای تولیدشده در فکت‌نامه
نگاهی به آمار ویدئوهای فکت‌نامه نیز نشان می‌دهد، در سال ۱۴۰۱، ۱۵ ویدئوی آموزشی (انیمیشن) با موضوع آموزش مفاهیم و ابزارهای درستی‌سنجی منتشر شده است.
ما در سال ۱۴۰۱ تعداد ۶۴ ویدئوی کوتاه تهیه کردیم که در آنها به طور خلاصه فکت‌چک‌های خود را توضیح دادیم. این ویدئوها از شبکه تلویزیونی ایران اینترنشنال پخش شدند.
ما همچنین دو مستند را در سال ۱۴۰۱ منتشر کردیم:
فکت‌چک‌های برگزیده ۱۴۰۱ به انتخاب تحریریه
امسال نیز مانند سال گذشته از میان حدود ۳۰۰ فکت‌چکی که سال گذشته در سایت فکت‌نامه منتشر کردیم، فکت‌چک‌هایی را با عنوان‌های «شاخ‌دار سال»، «پرزحمت‌ترین فکت‌چک سال» و همچنین «غافلگیرکننده‌ترین فکت‌چک سال» انتخاب کرده‌ایم.
شاخ‌دار سال:
مجموعه فکت‌چک: انکار کشتار معترضان
ایران پس از کشته‌شدن مهسا امینی و از میانه سال، برای چند ماه اعتراض‌های گسترده‌ای را در شهرهای مختلف تجربه کرد؛ اعتراض‌هایی که بر اساس عکس‌ها، ویدئوها، گزارش‌های رسانه‌ها و حتی در برخی از موارد بر اساس اظهارات مقامات رسمی جمهوری اسلامی، با سرکوب مسلحانه روبرو شد.
در این میان، مسئولان و نهادهای نزدیک به دولت جمهوری اسلامی، بارها ادعا کردند که معترضان را نکشته‌اند و فکت‌نامه نیز بارها گفته‌های مختلف در این زمینه را فکت‌چک کرد؛ از ادعای نداشتن سلاح گرم، تا استفاده نکردن از تیر جنگی و کشته‌نشدن افراد به دست ماموران پلیس و نیروهای امنیتی.
فکت‌نامه امسال، نشان شاخ‌دار سال را به «مجموعه فکت‌چک: انکار کشتار معترضان» اختصاص می‌دهد.
برخی از فکت‌چک‌هایی که درباره این موضوع منتشر کردیم:
آیا پلیس ایران در اعتراض‌های سال ۱۴۰۱ اجازه حمل سلاح گرم نداشته است؟
ادعای شاخ‌دار روزنامه ایران مبنی بر اینکه معترضان در ایران کشته نشده‌اند
ادعای نادرست سخنگوی دولت درباره استفاده‌نکردن از تیر جنگی علیه معترضان
ادعای شاخ‌دار نماینده مجلس درباره عدم استفاده نیروهای امنیتی از سلاح گرم
درباره خدانور لجعی و نحوه کشته شدن او چه می‌دانیم؟
درباره کشته شدن حدیث نجفی در اعتراضات کرج چه می‌دانیم؟
ادعای شاخ‌دار رئیس دادگستری البرز درباره کشته‌شدن مهدی حضرتی در کرج
فکت‌ها و ابهام‌ها درباره پرونده نیکا شاکرمی
چرا درباره صحت ادعای نیروی انتظامی درباره مهسا امینی تردید می‌کنیم؟
پرزحمت‌ترین فکت‌چک سال
در میان فکت‌چک‌هایی که سال گذشته منتشر کردیم، فکت‌چک مربوط به بررسی اموالی که شاه از ایران خارج کرده، پرزحمت‌ترین فکت‌چک بود.
در طول دهه‌های گذشته، کتاب‌ها، مصاحبه‌ها، اسناد و اظهارنظرهای مختلفی درباره اموال شاه و همچینن دارایی‌هایی که او از ایران خارج کرده، وجود داشته است؛ از ادعاهای افراد نزدیک به جمهوری اسلامی و مخالفان شاه تا اعضای خانواده پهلوی و نزدیکان آنها. در این مطلب تلاش کردیم مجموعه‌ای از اسناد تاریخی قابل استناد را در این زمینه بررسی کنیم و البته به دنبال بررسی مستند بودن تک تک ادعاهایی رفتیم که از طرف رسانه‌ها و افراد در ایران مطرح شده بود.
غافلگیرکننده‌ترین فکت‌چک سال
تحریریه فکت‌نامه بارها در طول سال، با گفته‌ها و ادعاهایی مواجه می‌شود که با تحقیق و بررسی بیشتر، نتایج غافلگیرکننده‌ای به دنبال دارد.
امسال، غافلگیرکننده‌ترین فکت‌چک ما، مطلبی بود مربوط به فکت‌چک «ماجرای رژه پیامبران».
ما در ابتدای پژوهش، تصور می‌کردیم ویدئویی که از رژه چند نفر با لباس‌های قدیمی دست‌به‌دست می‌شود، محدود به یک شهر کوچک است اما متوجه شدیم مراسم رژه پیامبران در ایران در شهرهای زیادی برگزار می‌شود و دامنه‌ای فراتر از تصور ذهنی اولیه ما دارد.
