جنگ در اوکراین و بازار داغ اخبار جعلی

یک هفته از حمله روسیه به اوکراین می‌گذرد و اخبار مربوط به این جنگ مهم‌ترین خبر در سراسر دنیا بوده است. نه فقط رسانه‌ها که در شبکه‌های اجتماعی نیز اخبار، تصاویر و گزارش‌های زیادی درباره تهاجم نظامی روسیه به اوکراین منتشر شده و می‌شود. در این میان بازار اطلاعات و تصاویر نادرست و به تبع آن بازار درستی‌سنجی در سراسر جهان بسیار داغ است. 

در این مقاله برخی درستی‌سنجی‌های فکت‌نامه را که از روز پنجم اسفند تا زمان انتشار این گزارش منتشر شده‌اند، بازخوانی می‌کنیم. 

شاید بتوان این گزارش‌ها را در سه گروه دسته‌بندی کرد: 

گروه اول، مطالب و ادعاهایی‌اند که تلاش می‌کنند آنچه را که در اوکراین می‌گذرد به نفع سیاست‌های جمهوری اسلامی تفسیر کنند. 

گروه دوم، تصاویر و مطالبی است که از سوی رسانه‌های فارسی‌زبان در داخل و خارج از کشور منتشر شده‌اند.

و گروه سوم، مطالب و تصاویری که در شبکه‌های اجتماعی منتشر و دست به دست می‌شوند.

یک، جنگ اوکراین به نفع گفتمان جمهوری اسلامی

درس عبرت از اعتماد اوکراین به آمریکا: به فاصله کوتاهی پس از آغاز حمله نظامی روسیه و همزمان با مذاکرات هسته‌ای ایران برخی کاربران شبکه‌های اجتماعی، شروع به انتشار مطالبی کردند که مضمون آن معامله اوکراین با غرب برای خلع سلاح هسته‌ای بود. 

در توییتر هشتگ #اوکراین_تجربه_اعتماد_به_آمریکا از سوی گروهی از کاربران داغ شد. برخی با استناد به هشدارهای متعدد علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، حمله نظامی به اوکراین را «عاقبت اعتماد به آمریکا و غرب» معرفی می‌کردند. 

اغلب این مطالب به دنبال القای این بودند که اوکراین در ازای دریافت تضمین امنیتی از آمریکا و بریتانیا تسلیحات هسته‌ای خود را واگذار کرده است و حالا کشورهای غربی حاضر به انجام تعهدات خود نیستند. 

کیفیت موضع کشورهای غربی در قبال اوکراین، موضوع قابل درستی‌سنجی نیست، اما بازخوانی متن تفاهم‌نامه ۱۹۹۴ بوداپست نشان می‌دهد تنها کشوری که به طور قطعی تعهدات تفاهم‌نامه بوداپست را نقض کرده روسیه است. 

تفاهم‌‌‌نامه بوداپست شامل سه توافقنامه سیاسی با متن یکسان است که در تاریخ  ۵ دسامبر ۱۹۹۴ (۱۴ آذر ۱۳۷۳) در کنفرانس سازمان امنیت و همکاری اروپا امضا شد. این تفاهم‌نامه دو هفته بعد در شورای امنیت سازمان ملل متحد به تصویب رسید. 

در این تفاهم‌نامه سه عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد، یعنی روسیه، بریتانیا و آمریکا به سه کشور بلاروس، قزاقستان و اوکراین در ازای پیوستن به NPT و واگذاری سلاح‌های هسته‌ای خود تضمین‌هایی امنیتی ارائه کرده‌اند: 

۱- احترام به استقلال و حاکمیت بلاروس، قزاقستان و اوکراین.
۲- عم استفاده از تهدید یا اعمال زور علیه بلاروس، قزاقستان و اوکراین.
۳- خودداری از اعمال فشار اقتصادی بر بلاروس، قزاقستان و اوکراین برای تاثیرگذاری بر سیاست آنها
۴- اقدام فوری در شورای امنیت در صورتی که بلاروس، قزاقستان و اوکراین هدف حمله هسته‌ای قرار بگیرند.
۵- عدم استفاده از سلاح هسته‌ای علیه بلاروس، قزاقستان و اوکراین.
۶- اگر در مورد آن تعهدات سؤالی پیش آمد، با یکدیگر مشورت کنند.

تولید محتوا علیه اوکراین: جمهوری اسلامی ایران تلاش کرده در مناقشه روسیه و اوکراین موضع بی‌طرفانه داشته باشد، اما موضع علی خامنه‌ای، به عنوان عالی‌ترین مقام جمهوری اسلامی حمایت تلویحی از روسیه، موضع‌گیری علنی علیه اوکراین و تاکید روی نقش آمریکا در بحران اخیر است. 

آقای خامنه‌ای در سخنرانی روز دهم اسفند خود صراحتا گفت: 

«اگر مردم در اوکراین وارد میدان می‌شدند، وضع دولت اوکراین و مردم اوکراین این‌جوری نمیشد. مردم وارد میدان نبودند، چون دولت را قبول نداشتند.»

در این میان، هواداران رهبر جمهوری اسلامی، از جمله رسانه‌های غیررسمی فعال در شبکه‌های اجتماعی نقش فعالی در تولید محتوا ضد اوکراینی داشته‌اند. 

از جمله می‌توان به انتشار خبر جعلی «جنازه‌های جعلی و کشته‌سازی غیرنظامیان در اوکراین» در کانال مصاف، وابسته به علی‌اکبر رائفی‌پور اشاره کرد. 

کانال مصاف با انتشار ویدئویی نوشته بود: 

«کشته‌سازی، سناریوی تکراری غرب در بحران‌هایی که خودش به‌وجود می‌آورد؛ از سال ۸۸ در ایران تا عراق و سوریه و حالا هم اوکراین. یه عده جنازه جعلی رو خوابوندن جلوی دوربین که مثلا این‌ها کشته‌های غیرنظامی اوکراین هستند. اما در این بین گویا حوصلهٔ یکی از جنازه‌ها سر می‌ره…» 

این در حالی بود که ویدئو ارتباطی با اوکراین ندارد و اصلا این افراد جنازه نیستند. ویدئو یک گزارش خبری مربوط به ۱۵ بهمن ۱۴۰۰ در تلویزیون اتریش است و این افراد نیز گروهی فعال اجتماعی در زمینه تغییرات اقلیمی‌اند که به صورت نمادین به سیاست‌های موجود اعتراض می‌کنند. 

نگاهی مطالب منتشر شده در کانال مصاف و سایر شبکه‌های مشابه تولید محتوا در ایران نشان از وجود جریان فعال برای پوشش انواع اخباری دارد که صرف نظر از درست، نادرست و گمراه‌‌کننده بودن، اغلب علیه اوکراین سوگیری دارند. 

یکی دیگر از نمونه‌هایی که فکت‌نامه در هفته‌ گذشته به آن پرداخت توییتی از علی‌اکبر رائفی‌پور مدیر موسسه مصاف بود که نوشته بود: 

«ارتش اوکراین با اعزام ۵۰۰۰ نیروی نظامی و همکاری با ناتو در خلال سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۱ سومین کشور نیروهای ائتلاف از حیث‌ جمعیت در اشغال عراق و‌ کشتار مردم مظلوم آنجا بودند.»

طبق گزارش مرکز تاریخ نظامی آمریکا، ارتش اوکراین یکی از از ۳۸ کشور ائتلاف نظامی «عملیات آزادسازی عراق» بود. در این گزارش گفته شده در فاصله سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۵  اوکراین با اعزام ۷ هزار نیروی نظامی، سومین کشور عضو از نظر تعداد نیروهای اعزامی بوده است. به همین خاطر به آمار رائفی‌پور نشان درست دادیم.

دو، درستی‌سنجی تصاویر و اطلاعات منتشر شده در رسانه‌های فارسی‌زبان

دسته دوم اخباری که ما درباره جنگ اوکراین درستی‌سنجی کردیم، به تصاویر و اطلاعات نادرستی اختصاص دارد که در رسانه‌های رسمی فارسی‌زبان در داخل و خارج از ایران منتشر شده‌اند. 

نخستین نمونه، پخش تصاویری از رژه جنگنده‌های روسی در آسمان اوکراین، در نخستین روز حمله روسیه بود. 

این تصاویر در رسانه‌های ایران، از جمله خبرگزاری تسنیم منتشر و با فاصله از سوی صدا و سیما در تلویزیون پخش شدند.

سفارت روسیه در تهران بعد از انتشار این تصاویر در خبرگزاری تسنیم، به این مساله واکنش نشان داد و در توییتی عکس‌های منتشر شده را جعلی و بخشی از «پروپاگاندا ضد روسیه» معرفی کرد. بعد از این واکنش خبرگزاری تسنیم بدون ذکر توضیح ویدئو را حذف کرد. سفارت روسیه نیز توییت خود را پاک کرد. 

با این حال ساعاتی بعد از این صدا و سیما در اخبار خود دوباره همین تصاویر را با عنوان «رژه جنگنده‌های روسی در پایتخت اوکراین» منتشر کرد. 

این ویدئو ربطی به اوکراین ندارد و دو سال پیش (۲۰۲۰) با شرج «رژه جنگنده‌ها در توشینوی مسکو» در یوتیوب منتشر شده است. 

همان روز خبرگزاری تسنیم ویدئوی دیگری با عنوان «تصاویر منتشر شده از داخل پناهگاه پایتخت اوکراین» منتشر کرد. این ویدئو که در شبکه‌های اجتماعی با عنوان تصاویری از پناهگاه دست به دست شده بود، چند روز پیش‌ از حمله روسیه به اوکراین در یک ایستگاه مترو در مسکو گرفته شده بود و ارتباطی با درگیری‌ها در اوکراین ندارد.

نمونه دیگر از اطلاعات نادرست، خبری بود که اتاق خبر «من‌وتو» درباره «آنفالو شدن رهبران جهان توسط زلنسکی رئیس‌جمهوری اوکراین» منتشر کرد. 

در زمان انتشار این خبر تعداد افرادی که حساب توییتری زلنسکی دنبال می‌کرد صفر بود،‌اما نکته اینجا بود که قبل از آن هم حساب زلنسکی در توییتر کسی را دنبال نمی‌کرد. 

چند ساعت پس از درستی‌سنجی ما، من‌و‌تو این خبر را از شبکه‌های اجتماعی حذف کرد. اما تا چند روز کاربرهایی این خبر نادرست را بازنشر می‌کردند.

سه، تصاویر، اخبار و اطلاعات منتسب به جنگ اوکراین در شبکه‌های اجتماعی

انتشار و پخش اطلاعات و تصاویر نادرست درباره جنگ اوکراین در شبکه‌های اجتماعی فارسی‌زبان پدیده عجیب و غریبی نیست. نه فقط در ایران که در تمام دنیا جریان اخبار و تصاویر جعلی درباره جنگ اوکراین پرمشتری فعال است. 

سایت UkraineFacts که توسط گروه درستی‌سنجی مالدیتا در اسپانیا راه‌اندازی شده، تا زمان انتشار این گزارش ‌ده‌ها درستی‌سنجی را که در پلتفرم‌های فکت‌چکینگ در سراسر دنیا منتشر شده‌اند، جمع‌آوری کرده است. 

بسیاری از این موارد در ایران هم خبرساز شده‌ و در شبکه‌های اجتماعی و بعضا رسانه‌ها بازتاب داشته‌اند. برخی از این موراد توسط فکت‌نامه هم درستی‌سنجی شده‌اند.

یک نمونه ویدئویی با این شرح بود: «لحظه روبه‌رو شدن سربازان روسی و اوکراینی». در بخشی از ویدئو صدای یکی از سربازان اوکراینی شنیده می‌شود که می‌گوید: «آمریکا با ما است.»

این ویدئوی قدیمی و مربوط به درگیری‌های ۸ سال پیش در کریمه است. 

یکی دیگری که در روزهای نخست در شبکه‌های اجتماعی و برخی رسانه‌های ایران منتشر شد. تصاویری از جنگجویان مسلمان چچنی در حال نماز خواندن بود که گفته می‌شد به عنوان متحدان روسیه برای اعزام به اوکراین آماده شده‌اند. 

این تصاویر ظاهرا نخستین بار در دیلی‌میل منتشر شده‌اند، در گزارش دیلی‌میل منبع تصاویر شبکه‌های اجتماعی عنوان شده بود. 

ما بعد از تحقیق درباره منبع و منشاء تصاویر و جست‌وجوی سابقه خبر در شبکه‌های اجتماعی به این نتیجه رسیدیم آنچه منتشر شده، جنگجویان گروه رمضان قدیرف رئیس‌ جمهوری خودمختار چچن و متحد روسیه است که برای اعزام به اوکراین آماده شده‌اند. 

تصویر  ساختگی پوتین و هیتلر روی جلد مجله تایم، یکی از پرمخاطب‌ترین تصاویر ساختگی در شبکه‌های اجتماعی در سراسر دنیا بود. این تصویرسازی کار یک طراح گرافیک اهل ولز بود که عقیده داشت جلد تایم درباره حمله نظامی روسیه به اوکراین به اندازه کافی تاثیرگذار نبوده، به همین خاطر خودش دست به کار شده است. 

یکی دیگر از تصاویر خبرسازی که در هفته گذشت توسط فکت‌نامه درستی‌سنجی بود، مقایسه دو عکس از دیدار روسای جمهور روسیه و اوکراین با وزاریشان بود. شک داشتیم این تصاویر ممکن است قدیمی باشند، اما بعد از جست‌وجو فهمیدم در روزهای اخیر توسط رسانه‌های رسمی به عنوان عکس روز منتشر شده‌اند. 

یکی از نمونه‌های مشابهی که اتفاقا عکس قدیمی از آب درآمد، عکسی از ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهوری اوکراین در لباس نظامی بود. این عکس‌ها چند ماه پیش از حمله نظامی روسیه به اوکراین و در جریان حضور رئیس‌جمهوری اوکراین در میان نظامیان این کشور برداشته شده است. 

در سال‌های اخیر انتشار انواع تازه‌ای از ویدئوهای ساختگی که در واقع انیمیشن‌‌های حرفه‌ای و بخش‌هایی از بازی‌های ویدئویی‌اند رواج پیدا کرده است. این ویدئوها گاهی آن‌قدر واقعی به نظر می‌رسند که مخاطب را که مشتاق دیدن تصاویر هیجان‌‌انگیز است، به اشتباه می‌اندازند؛ ویدیوهایی از لحظه سقوط هواپیما یا واژگون شدن وسایل نقلیه سنگین یا سرنگونی هواپیماهای نظامی توسط پدافند ضدهوایی.  

ما در هفته گذشته به دو نمونه از این ویدئوها برخوردیم که به عنوان هدف قراردادن هواپیماهای روسی توسط پدافند اوکراین منتشر شده بود. 

ویدئوی اولی در حقیقت یک انیمیشن CGI بود که چند ماه پیش در یوتیوب منتشر شده‌. و دومی 

شبیه‌سازی بازی ویدیویی Arma 3 بود. 

***

این گزارش خلاصه‌ای از ۱۳ درستی‌سنجی‌ای بود که از زمان آغاز تهاجم نظامی روسیه به اوکراین تا الان در سایت و شبکه‌های اجتماعی فکت‌نامه منتشر شده است. 

حمله نظامی روسیه به اوکراین همچنان در کانون توجه عمومی، سرخط اخبار رسانه‌ها و از موضوعات داغ در شبکه‌های اجتماعی است، به همین نسبت جریان تولید و انتشار اخبار نادرست و اطلاعات گمراه‌کننده نیز ادامه خواهد داشت. 

ممکن است تصاویر و اطلاعات واقعی که از سوی رسانه‌ها معتبر منتشر می‌شوند، به اندازه اخبار جعلی جذاب و هیجان‌انگیز به نظر نرسند، ممکن است اخبار درست همیشه مطابق میل و سلیقه ما نباشند، اما آنچه مسلم است برای داشتن تحلیل و شناخت و درک صحیح از واقعیت، باید به اطلاعات موثق و معتبر دسترسی داشته باشیم. 

ما همچنان تلاش می‌کنیم، تا حد امکان سوژه‌ها و موضوعاتی را که قابل درستی‌سنجی‌اند به دقت و بدون سوگیری تحلیل و بررسی کنیم و نتایج تحقیقات‌مان را به صورت مستند در اختیار مخاطبان قرار دهیم.