آیا هوافضای سپاه در میان پنج قدرت برتر هوافضای جهان است؟

محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس شورای اسلامی، در اظهاراتی در روز ۲ مرداد ۱۴۰۴، در چهلمین روز کشته شدن فرماندهان نیروی هوافضای سپاه در ساعات اولیه جنگ ۱۲روزه، مدعی شد نیروی هوافضای سپاه در بین پنج قدرت برتر جهانی حوزه هوافضا قرار دارد. قالیباف که دو دهه پیش، خود فرمانده این نیروی سپاه بود، گفت:

سازمان هوافضای سپاه امروز در حوزه تکنیک و تاکتیک پیچیده‌ترین مجموعه است و پیشگام‌ترین هم در دنیا است که حتما به عنوان ۵ قدرت بزرگ دنیا نیز محسوب می شود و هنوز چه فرصت‌های عظیمی پیش روی ماست.

در سال‌های گذشته ادعاهای مشابهی از سوی مقامات ایرانی مطرح شده‌بود و فکت‌نامه آنها را ارزیابی کرده‌یود. در این تحلیل، با استناد به داده‌های بین‌المللی و گزارش‌های تخصصی، به بررسی جامع این ادعا و جایگاه واقعی ایران در صنعت هوافضای جهان می‌پردازیم.

ابهام در تعریف «قدرت هوافضا»

نخستین گام در راستی‌آزمایی این ادعا، تعریف دقیق «قدرت هوافضا» است. این عبارت یک مفهوم چندوجهی است و می‌تواند به حوزه‌های مختلفی اشاره داشته باشد:

• قدرت نظامی هوایی: شامل تعداد و کیفیت هواپیماهای جنگی، پهپادها، سامانه‌های پدافندی و توانایی لجستیکی و عملیاتی نیروی هوایی.

بر اساس رتبه‌بندی وب‌سایت معتبر «گلوبال فایرپاور» (Global Firepower) برای سال ۲۰۲۴، که توان نظامی کشورها را ارزیابی می‌کند، جمهوری اسلامی ایران از نظر تعداد کل ناوگان هوایی نظامی (شامل هواپیماهای جنگی، آموزشی، ترابری و بالگردها متعلق به سپاه و ارتش روی هم) در رتبه ۲۰ جهان قرار دارد. پنج کشور برتر این فهرست به ترتیب ایالات متحده آمریکا، روسیه، چین، هند و کره جنوبی هستند. بخش بزرگی از ناوگان هوایی ایران فرسوده و متعلق به زمان شاه است و تحریم‌های طولانی‌مدت، نوسازی و به‌روزرسانی آن را با چالش‌های جدی مواجه کرده است. هرچند نیروی هوافضای سپاه در زمینه توسعه پهپادهای انتحاری به پیشرفت‌های قابل توجهی دست یافته، اما این موفقیت به تنهایی برای قرار گرفتن در میان پنج قدرت برتر هوایی جهان کافی نیست.

• صنعت فضایی: شامل توانایی طراحی، ساخت و پرتاب ماهواره، توسعه ماهواره‌بر‌ها، ایستگاه‌های زمینی و مشارکت در پروژه‌های اکتشافی فضا.

جمهوری اسلامی ایران بدون شک یکی از کشورهایی است که به توانایی بومی پرتاب ماهواره دست یافته است. هرچند این دستاوردها بیشتر از سوی سازمان فضایی ایران (زیرمجموعه وزارت ارتباطات) رقم خورده اما موشک قاصد نیروی هوافضای سپاه نیز توانسته ۳ بار ماهواره نور را در مدار قرار دهد. این یک دستاورد بزرگ فناورانه محسوب می‌شود که تنها در اختیار تعداد محدودی از کشورها قرار دارد. با این حال، دستیابی به این توانمندی به معنای قرار گرفتن در جمع قدرت‌های برتر فضایی نیست. قدرت‌های اصلی این حوزه مانند ایالات متحده (NASA و شرکت‌های خصوصی مانند SpaceX)، چین (CNSA)، روسیه (Roscosmos)، آژانس فضایی اروپا (ESA)، هند (ISRO) و ژاپن (JAXA) دارای برنامه‌های فضایی بسیار گسترده‌تر، بودجه‌های چند میلیارد دلاری، ماهواره‌برهای سنگین و پروژه‌های پیچیده اکتشافی (مانند ارسال کاوشگر به ماه، مریخ و فراتر از آن) هستند.

• صنعت هوانوردی تجاری و تولیدی: شامل تولید هواپیماهای مسافربری و باری، صادرات قطعات و فناوری‌های هوایی و حجم بازار داخلی و بین‌المللی.

بازار جهانی تولید هواپیما و صادرات فناوری‌های هوافضا تحت سلطه شرکت‌های آمریکایی (بوئینگ، لاکهید مارتین)، اروپایی (ایرباس، سفران، داسو) و اخیرا فزاینده‌ای چینی (COMAC) است. بر اساس گزارش‌های معتبر مانند گزارش سالانه PwC در مورد جذابیت تولید هوافضا یا داده‌های صادراتی، نام ایران یا سازمان هوافضای سپاه در میان تولیدکنندگان و صادرکنندگان اصلی این حوزه دیده نمی‌شود. تحریم‌ها عملا امکان مشارکت ایران در بازار جهانی هوانوردی را از بین برده و تمرکز کشور بر رفع نیازهای داخلی و عمدتا نظامی بوده است.

• توان علمی و پژوهشی: شامل تعداد مقالات علمی منتشر شده، محققین برجسته (براساس شاخص اچ-ایندکس)، ثبت اختراعات و کیفیت مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی.

به نظر می‌رسد منشأ اصلی ادعاهای تکراری مقامات ایرانی مبنی بر کسب رتبه‌های بالا (مانند رتبه ۱۱ یا ۱۳)، به شاخص تولید علم بازمی‌گردد. بر اساس داده‌های پایگاه استنادی «سایمگو» (SCImago)، ایران در سال‌های گذشته از نظر تعداد مقالات علمی منتشر شده در حوزه مهندسی هوافضا در رتبه‌هایی بین ۱۰ تا ۱۵ جهانی قرار داشته است. همچنین وب‌سایت Research.com در سال ۲۰۲۴ ایران را از نظر تعداد محققان برجسته در رشته مهندسی مکانیک و هوافضا در رتبه ۸ جهان قرار داده است.

این دستاورد علمی قابل تقدیر است و نشان‌دهنده ظرفیت بالای علمی و دانشگاهی کشور است. با این حال، ارائه این آمار به عنوان سندی برای اثبات «قدرت برتر هوافضا» یک مغالطه و استفاده گزینشی از آمار است. تولید علم یک شاخص مهم است، اما تا زمانی که به فناوری قابل اتکا، تولید صنعتی انبوه و قدرت عملیاتی تبدیل نشود، به تنهایی «قدرت» محسوب نمی‌شود.

ادعای «پنج قدرت برتر» آن هم نه برای کل کشور بلکه فقط درباره نیروی هوافضای سپاه، زمانی معتبر است که در اکثر این شاخص‌ها یا حداقل در مهم‌ترین آن‌ها، در رده‌های بالای جهانی قرار داشته باشد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که ادعای آقای قالیباف با واقعیت‌های موجود در هیچ‌یک از این حوزه‌ها تطابق ندارد.

بنابراین ادعای محمدباقر قالیباف مبنی بر اینکه «نیروی هوافضای سپاه در بین پنج قدرت برتر جهانی حوزه هوافضا قرار دارد» فاقد اعتبار و اغراق‌آمیز است و از فکت‌نامه نشان نادرست می‌گیرد.