پهپادهای ایرانی در آسمان اوکراین

درحالی که شواهد محکمی مبنی بر به‌کارگیری پهپاد‌های نظامی ایرانی توسط روسیه علیه اوکراین وجود دارد، پنج‌شنبه ۲۸ مهر، امیر عبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران، برای چندمین‌بار ادعاهای مقامات غربی را درباره ارسال پهبادهای نظامی به روسیه را رد کرد:

«امروز در تماس تلفنی بورل بوی یادآور شدم که سیاست روشن ما مخالفت با جنگ و‌ تشدید آن در اوکراین هست. ادعای ارسال موشک ایرانی به روسیه برای کاربرد علیه اوکراین یک ادعای بی اساس است. ما با روسیه همکاری دفاعی داریم اما ارسال سلاح و پهپاد علیه اوکراین سیاست ما نیست.»

اما، ولودیمیر زلنسکی، رئیس جمهور اوکراین، ادعا‌های ایران را نپذیرفت: 

«پهپادهایی که برای کشتن اوکراینی‌ها استفاده شده از طرف ایران به روسیه تحویل داده شده است. نه یک، نه دو یا پنج، بلکه صدها عدد از آنها تحویل داده شده است. ما می‌دانیم که هزاران سفارش و توافق بین ایران و روسیه وجود دارد، تا کنون، صدها پهپاد به طرف روسی رسیده است.»

زلنسکی همچنین اذعان کرد که پولی که از فروش این پهپادها نصیب ایران می‌شود، پول «آغشته به خون» است و خرید این پهپادها از ایران را نشانه‌‌ی «ورشکستگی سیاسی و نظامی» روس‌ها دانست. 

پیشتر نیز، دیمیتری کولبا، وزیر خارجه اوکراین، از پیشنهاد خود به زلنسکی برای قطع روابط دیپلماتیک با ایران خبر داده‌بود.

ادعاهای مختلف درباره پهپادهای ایرانی در جنگ اوکراین 

اولین بار روز ۲۰ تیر ۱۴۰۱، جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی ایالات متحده، با استناد به اطلاعاتی که از حالت محرمانه خارج شده‌بود، خبر آماده‌شدن جمهوری اسلامی ایران برای ارسال چند صد پهپاد نظامی به روسیه را افشا کرد.

چهار روز بعد، کاخ سفید عکس‌‌های ماهواره‌ای منتشر کرد که نشان می‌داد تا آن زمان پرسنل ارتش روسیه حداقل دو بار برای بررسی و آشنایی با پهپاد‌های شاهد به پایگاه شهید کریمی کاشان سفر کرده‌اند.

همان روز، امیرعبداللهیان در تماس تلفنی با دیمیتری کولبا، وزیر امور خارجه اوکراین، مطرح شدن این اتهامات همزمان با سفر بایدن به اسرائیل و عربستان سعودی را در راستای «اهداف سیاسی» و واهی خواند.

از آن پس تصاویر و شواهد زیادی از پهپادهای ایرانی به‌خصوص شاهد ۱۳۶ از اوکراین منتشر شد.

تصویر بقایای شاهد ۱۳۶ منهدم شده در شهر کپیانسک، منطقه خارکف:

پس از قطعی شدن حضور پهپادهای ایرانی در صحنه نبرد اوکراین، روز ۲۵ مهر ۱۴۰۱، سه کشور فرانسه، آلمان و بریتانیا نیز از سازمان ملل متحد درخواست کردند مسئله پهپادهای ایرانی در اوکراین را بررسی کند. وزارت خارجه آمریکا نیز در بیانیه‌ای اعلام کرد که هر کسی در انتقال پهپادهای ایرانی به روسیه نقش داشته را مسئولیت‌پذیر می‌کند و به ارسال سلاح، از جمله سلاح‌های ضدهوایی، به اوکراین ادامه می‌دهد. 

به جز امیرعبداللهیان، ناصر کنعانی‌زادگان، سخنگوی وزارت امور خارجه و امیر سعید ایروانی، سفیر ایران در سازمان ملل، در چند مرحله ارسال پهپاد به روسیه را انکار کردند.

اما اشاره علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی در دیدار با نخبگان در ۲۷ مهر ۱۴۰۱ به «خطرناک» بودن و مسئله «فروش» پهپاد‌های ایرانی به دیگر کشور‌ها این گمان را در میان برخی تحلیل‌گران را به وجود آورد که او تلویحا فروش پهپادهای ایرانی را به روسیه تایید کرده‌است:

«ساخت تجهیزات پیشرفته موشکی و پهپادی که چند سال پیش از این می‌گفتند که اینها فتوشاپ است! وقتی که عکس‌هایش منتشر می‌شد، می‌گفتند این فتوشاپ است؛ حالا می‌گویند که پهپادهای ایرانی خیلی خطرناک است! چرا به فلان کس می‌فروشید، به فلان کس می‌دهید.»

این سخنان بعدا از سایت برخی رسانه‌های دولتی حذف شد هرچند هنوز در سایت رهبری ایران و در ویدیوهایی که توسط رسانه‌های داخلی منتشر شده، دیده می‌شود.

اما، فارغ از انکارها و ارائه اطلاعات ضد و نقیض از سوی مقامات ایرانی، شواهد محکم و معتبری مبنی بر به‌کارگیری پهپاد‌های خانواده شاهد و مهاجر توسط روس‌ها در اوکراین وجود دارد که در ادامه بررسی آنها می‌پردازیم. 

شاهد ۱۳۶ یا آن‌طور که روس‌ها صدایش می‌زنند Geran-2 یا گل شمعدانی ۲

در روزهای اخیر اکثر رسانه‌های غربی به بررسی حملات روس‌ها با پهپاد شاهد ۱۳۶ در اوکراین پرداختند. در شبکه‌های اجتماعی از جمله تلگرام و توییتر، شاهد ۱۳۶ به شدت زیر ذره‌بین پژوهشگران Open-Source قرار دارد.

با توجه به داده‌های بدست آمده از عملکرد این پهپاد، برخی از آنها توانستند اطلاعات مهمی از آن‌چه که جمهوری اسلامی سال‌ها سلاح مخفی خود می‌خواند، به‌دست آورند. با این حال، هنوز اطلاعات ضد نقیض راجع به شاهد ۱۳۶، به خصوص درباره سیستم ناوبری‌ آن کم نیست.

شاهد ۱۳۶ یک پهپاد انتحاری است که مركز تحقيقات صنایع هوایی شاهد وابسته به نیروی هوافضای سپاه طراحی شده‌است. سازنده آن صنایع هواپیما سازی ایران (هسا)، شرکت دولتی وابسته به وزارت دفاع است.

عرض بال‌های این پهپاد به ۲/۵ متر و طول آن به ۳/۵ متر و وزن کلی آن حدود ۲۰۰ کیلوگرم است. شکل سازه شاهد ۱۳۶ به شکل بال دلتا است و سر جنگی آن نیز می‌تواند تا ۵۰ کیلوگرم هم برسد. برد شاهد ۱۳۶ حدود ۲۰۰۰ کیلومتر تخمین زده شده و سرعت آن حداکثر به ۱۸۵ کیلومتر بر ساعت ‌می‌رسد.

شاهد ۱۳۶ یک موتور پیستونی چینی با قدرت ۵۰ اسب‌بخار دارد که در اصل برای موتور سیکلت ساخته شده، اما در ایران تغییر کاربری پیدا کرده‌است. آن‌طور که گفته شده، قیمت تمام شده شاهد ۱۳۶ حدود ۲۰ هزار دلار است.

آن طور که شواهد و قرائن نشان می‌دهد یکی از شرکت‌هایی که با مهندسی معکوس به ساخت این موتورها در ایران مشغول است شرکت «اوج پرواز ما دو نفر» است که عبدالله محرابی رئیس سازمان جهاد تحقیقاتی و خودکفایی نیروی هوافضای سپاه پاسداران (جانشین حسن طهرانی مقدم) عضو هیات مدیره آن است.

شرکت «اوج پرواز ما دو نفر» و عبدالله محرابی بعد از حمله پهپادی سپاه به کشتی اسرائیلی Mercer هر دو در لیست تحریم‌های وزارت خزانه‌داری ایالات متحده قرار گرفتند.

تشخیص شاهد ۱۳۶، از طریق شناسایی چند ویژگی مشخص آن صورت می‌گیرد.

اولین ویژگی شاهد ۱۳۶، صدای وحشتناک این پهپاد هنگام شیرجه روی هدفش است که دلیل آن نوع موتورش است. این صدا نوعی جنگ روانی ایجاد می‌کند که باعث وحشت و دست‌پاچگی دو چندان افراد روی زمین می‌شود؛ مشابه آنچه هواپیمای Stuka آلمان‌ها در جنگ جهانی دوم انجام می‌داد.

دومین ویژگی آن، شکل بال دلتا است که آن را از بسیاری از پهپادهای مشابه خود از جمله پهپاد لنست که دیگر پهپاد انتحاری روس‌ها است، متمایز می‌سازد.

سومین ویژگی، نداشتن سیستم الکترواپتیک (دوربین) است.

تصویر شاهد ۱۳۶ که آژانس فرانس پرس منتشر کرده:

لازم به ذکر است که در این رشته توییت ویدیویی که مربوط به پمپ گاز آمده ربطی به شاهد ۱۳۶ ندارد و به اشتباه در این رشته توییت آمده‌است. 

شاهد ۱۳۶ بیشتر به عنوان یک «مهمات پرسه‌زن» (Loitering Munition) معرفی شده‌است. مهمات پرسه‌زن موشک‌های خودگردانی هستند که می‌توانند برای مدتی در هوا بمانند، هدف را شناسایی کرده و سپس به سمتش شیرجه بزنند.

اما، شاهد ۱۳۶ فاقد سیستم اپتیکی است که برای اجرای عملیات پرسه‌زنی یا man-in-the-loop لازم است و به نظر می‌رسد که برای درگیری با اهداف ثابت، متکی به سیستم ناوبری روسی Glonass است. به همین جهت بیشتر شبیه یک موشک کروز عمل می‌کند تا مهمات پرسه زن.

پهپاد‌های شاهد ۱۳۶ در دسته‌های چندتایی و با استفاده از راکت‌ کمکی، از روی یک لانچر که روی یک کامیون نصب شده به پرواز در می‌آیند.

تعداد زیاد پهپاد که در یک عملیات، پرتاب می‌شود می‌تواند پدافند هوایی پذیرای آنها را اشباع کند و حداقل تعداد کمی از پهپادها ممکن است بتوانند از سد پدافند هوایی رد شوند.

یکی از مزیت‌های شاهد ۱۳۶، هزینه مالی درگیری با آن است. هدف قرار دادن شاهد ۱۳۶ با استفاده از موشک‌های Javelin یا استینگر که در اختیار اوکراین است کار ممکنی است، اما هر تیر از این موشک‌ها تا چند برابر یک شاهد ۱۳۶ قیمت دارند و با توجه به این که شاهد ۱۳۶ در دسته‌های چند تایی پرتاب می‌شود، استفاده از آنها منطقی به نظر نمی‌رسد.

سلاح مناسب برای درگیری با شاهد ۱۳۶ سامانه ضد هوایی خودکششی گپارد آلمانی و توپ ضدهوایی ZU 23 زمان شوروی است که اوکراین کاربر هر دوی آنها است.

یکی از تسلیحاتی که به‌زودی ارتش اوکراین در مواجهه با شاهد ۱۳۶ به آن مسلح خواهد شد سامانه ضد پهپاد ومپایر است.

با این وجود، وزارت دفاع اوکراین اعلام کرده که تا روز ۹ مهر ۲۲۳ پهپاد شاهد ۱۳۶ را سرنگون کرده است. 

از شاهد ۱۳۶ در حمله اخیر بر ضد مواضع نیروهای کرد در عراق نیز استفاده شده‌است. 

همینطور، در عملیات حمله به پالایشگاه «بقیق» و میدان نفتی «خریص» متعلق به شرکت آرامکو عربستان در شهریور ۱۳۹۸ که مسئولیتش را شبه‌نظامیان انصارالله یمن برعهده گرفتند هم از این پهپاد استفاده شده‌است. عملیاتی که برخی منابع غربی مدعی شدند از پایگاه پهپادی نیروی هوافضای سپاه در امیدیه در جنوب شرق اهواز انجام شده‌است.

همچنین در حمله به کشتی اسرائیلی M/T Mercer Street در سواحل عمان احتمالا از شاهد ۱۳۶ استفاده شده‌است.

عکس‌های ماهواره‌ای که توسط The Intel Lab از طریق ماهواره‌های Maxar گرفته شده، تاسیسات تولید صنایع هوایی شاهد در پایگاه‌ البدر اصفهان را نشان می‌دهد که در آن تعدادی شاهد ۱۳۶ در اطراف محوطه کارخانه دیده می‌شود. 

پهپاد مهاجر ۶ در اوکراین

از دیگر پهپادهای نظامی ایرانی که در اوکراین مشاهده شده مهاجر ۶ است که برعکس شاهد ۱۳۶، هنوز نتوانسته آنچنان عملکرد قابل توجهی در اوکراین داشته‌باشد. مهاجر ۶ می‌تواند در نقش نظامی، نظارتی و شناسایی به کار گرفته شود. طول آن ۵/۵ متر است و عرض بال‌های آن تا ۱۰ متر می‌رسد.

وزن حداکثری مهاجر ۶ تا ۶۰۰ کیلوگرم هم می‌رسد و قابلیت حمل تا ۴ موشک هدایت لیزری «قائم» را هم دارد. در تصاویر جدید، این پهپاد مجهز به موشک ضدزره «الماس» نیز دیده می‌‎شود. برد مهاجر ۶ حدود ۲۰۰۰ کیلومتر تخمین زده شده است و تا ارتفاع ۱۸۰۰۰ پایی نیز اوج می‌گیرد.

فیلم زیر پهپاد مهاجر ۶ را نشان می‌دهد بر روی دریای سیاه پرواز می‌کرده و تقریبا به شکل سالم به دست اوکراینی‌ها افتاده‌است.  

ارتش اوکراین به یک خبرنگار CNN اجازه داد تا پهپاد را ببیند.

در بررسی‌های اولیه از این پهپاد مهاجر ۶ که به دست اوکراینی‌ها افتاده، موتور استفاده شده در آن پهپاد Rotax 912 i5 ساخت کمپانی اتریشی Rotax است.

موتور دیگر این کمپانی، Rotax 914 نیز در پهپاد شاهد ۱۲۹ ساخت مرکز تحقیقات صنایع هوایی شاهد استفاده می‌شود. این موتور در پهپادهای‌ سری Predator آمریکایی (MQ-1) هم استفاده می‌شود.

شرکت Rotax یک کمپانی اتریشی است که در زمینه تولید موتورهای احتراق داخلی فعالیت دارد. کمپانی مادر Rotax شرکت Bombardier Recreational Products بخشی از هلدینگ بمباردیه کانادا است.

شرکت Rotax پس از مطلع شدن از اخبار مربوط به مهاجر ۶ فورا تحقیقاتی را در این زمینه آغاز و اعلام کرد که هیچ‌گونه مجوز فروشی برای این موتورها به روسیه و ایران به توزیع‌کنندگان بین‌المللی خود نداده‌است.

به جز موتور اتریشی، مهاجر ۶ از اجزای دیگری ساخت آمریکا، چین، کره‌جنوبی و ژاپن از جمله دوربین، سنسورها و مسافت‌یاب نیز بهره می‌برد. 

با توجه به این که این پهپاد احتمالا برای بررسی بیشتر در اختیار آمریکایی‌ها قرار می‌گیرد می‌شود انتظار داشت که در آینده نزدیک اخبار بیشتری از جزئیات آن درز کند.

به نظر می‌رسد دلیل سقوط این پهپاد مهاجر ۶ نا‌ آشنایی اپراتور‌های روس با این پرنده بوده‌است. این حادثه می‌تواند یکی از دلایل ارسال گروه آموزش‌دهنده ایرانی به شبه‌جزیره اشغالی کریمه برای آموزش خلبان‌های روسی باشد. این به این معنا است که ایران حالا یکی از بازیگران جنگ در اوکراین است.

ویدیو زیر ابعاد و پیچیدگی‌های تیم عملیات و پشتیبانی مهاجر ۶ برای حمله با دو موشک الماس را نشان می‌دهد.

اما جنگ اوکراین تنها جنگی نیست که پهپاد مهاجر ۶ در آن شرکت دارد. 

یک تحقیق که سال گذشته توسط Bellingcat با استفاده از عکس‌های منتشر شده در شبکه‌های اجتماعی و عکس‌های ماهواره‌ای گرفته شده با استفاده از Maxar و Planet SkySat از یک پایگاه هوایی تحت کنترل ارتش اتیوپی انجام شده، وجود پهپاد مهاجر ۶ و موشک‌های قائم در دست ارتش اتیوپی که علیه نیروهای «جبهه آزادی‌ بخش خلق تیگرای» مبارزه می‌کنند را، محرز کرد. 

چرا روس‌ها به پهپاد‌های ایرانی علاقه دارند؟

با گذشت ۸ ماه از تهاجم روسیه به اوکراین، زرادخانه‌های موشکی روسیه حالا با مشکل کمبود انواع موشک‌ها مواجه‌ هستند. پیشتر، زلنسکی اعلام کرده‌بود که تا روز ۲۷ تیر، روس‌ها حدود ۳۰۰۰ موشک به اوکراین شلیک کرده‌‌اند.

اما، نکته‌ای که به باید به آن توجه داشت قیمت این موشک‌ها است. برای مثال، یکی از پرکاربردترین موشک‌های مورد استفاده توسط روس‌ها، موشک کروز دریاپایه کالیبر است که قیمتی حدود یک میلیون دلار دارد. این درصورتی است که پهپاد‌های شاهد قیمتی حدودی ۲۰ هزار دلار دارند و می‌تواند در دسته‌های چندتایی پرتاب شوند. او همچنین اعلام کرد که روسیه ۲۰۰۰ شاهد ۱۳۶ از ایران سفارش داده است. 

به جز قیمت مناسب، صدای وحشتناکی که شاهد ۱۳۶ از خود ایجاد می‌کند عامل موثری در جنگ روانی است. اما، به نظر نمی‌رسد که این پهپادها بتوانند تغییری جدی در روند کنونی جنگ ایجاد کنند. تاکنون پهپادهای شاهد بیشتر برای هدف قرار دادن شهروندان عادی و زیر ساخت‌های اوکراین استفاده شده‌اند. 

همینطور، اخباری مبنی بر آموزش نیروهای روسی برای استفاده از پهپاد انتحاری آرش ۲ در دست است. آرش تقریبا عملکرد مشابهی با شاهد ۱۳۶ دارد با این تفاوت که سر جنگی بزرگتری دارد که می‌تواند باعث تخریب بیشتر شود. اوراسین تایمز از قول یک نظامی روسی در این باره نوشته‌است:

«آرش ۲ عملا مانند یک موشک کروز است با این تفاوت که سرعت پایین‌تری دارد و همین ویژگی به پهپاد اجازه می‌دهد که بالای هدف گشت‌ هم بزند.»

اما نکته قابل توجه این است که برخلاف دو پهپاد قبلی که متعلق به نیروی هوافضای سپاه بود، این پهپاد در اختیار ارتش جمهوری اسلامی ایران است.

غیر از پهپاد، رویترز گزارش داد که ایران آماده تحویل موشک‌های فاتح ۱۱۰ و ذوالفقار به روسیه است.

اولین بار روز ۲۰ تیر ۱۴۰۱، جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی ایالات متحده، خبر آماده‌شدن جمهوری اسلامی ایران برای ارسال چند صد پهپاد نظامی به روسیه را  افشا کرد.

از آن زمان به بعد، مقامات وزارت خارجه ایران از جمله امیر عبداللهیان، وزیر امور خارجه و سعید ایروانی، نماینده دائم ایران در سازمان ملل ارسال هرگونه پهپاد نظامی از ایران به روسیه را تکذیب کردند. 

اما با توجه به در دست بودن شواهد موثق مبنی بر به‌کارگیری پهپادهای نظامی ایرانی علیه اوکراینی توسط روس‌ها، مقامات اوکراینی تصمیم به قطع روابط دیپلماتیک با تهران گرفتند.

تاکنون حضور پهپادهای شاهد ۱۳۶ و مهاجر ۶ در اوکراین به طور گسترده مستند شده است. 

تشخیص شاهد ۱۳۶ از طریق شناسایی ویژگی‌های منحصر به فردش از جمله: شکل دلتا سازه، نداشتن دوربین و صدای وحشت‌ناک آن هنگام شیرجه روی هدف، ممکن است.

شاهد ۱۳۶ یک پهپاد انتحاری است که فاقد سیستم اپتیکی لازم برای عملیات پرسه زنی است و بیشتر شبیه یک موشک کروز عمل می‌کند. موتور استفاده شده در این پهپاد احتمالا توسط «اوج پرواز ما دو نفر» مهندسی معکوس شده‌است که در لیست تحریم‌های وزارت خزانه داری آمریکا قرار دارد. 

شاهد ۱۳۶ در دسته‌های چندتایی و با استفاده از یک راکت کمکی از روی یک لانچر روی کامیون پرتاب می‌شود. تعداد زیاد پهپاد در هر پرتاب باعث اشباع پدافند هوایی طرف مقابل می‌شود. تعداد کمی از این پهپاد ۲۰هزار دلاری می‌توانند از پدافند هوایی اوکراین عبور کنند.

دیگر پهپاد ایرانی دیده شده در اوکراین مهاجر ۶ است که یک پهپاد شناسایی، نظارتی و نظامی است که می‌تواند تا چهار موشک هدایت لیزری «قائم» را حمل کنند. 

اخیرا، یک نسخه از پهپاد مهاجر۶ به طور تقریبا سالم به درست اوکراینی ها افتاد که پس از بررسی‌ها معلوم شد حاوی اجزای آمریکایی، ژاپنی و چینی است. همینطور، موتور Rotax 912 اتریشی این پهپاد و چگونگی رسیدن آن به جمهوری اسلامی توجه زیادی جلب کرده‌است. 

دلیل علاقه روس‌ها به پهپاد‌های ایرانی کمبود انواع موشک‌ها در زرادخانه‌های روسیه و ارزان بودن پهپاد‌های ایرانی است. با این وجود، کارشناسان معتقدند که بعید است استفاده از پهپاد‌های ایرانی بتواند تغییر جدی در روند جنگ ایجاد کند.

بنابراین فکت‌نامه به ادعای امیر عبداللهیان وزیر امور خارجه ایران که »ما با روسیه همکاری دفاعی داریم اما ارسال سلاح و پهپاد علیه اوکراین سیاست ما نیست» نشان نادرست می‌دهد.