ادعای نادرست ارتباط زلزله بم به یک آزمایش هسته‌ای

در شبکه‌های اجتماعی ادعایی مبنی بر ارتباط زلزله بم در بامداد پنجم دی ماه ۱۳۸۲، با یک «آزمایش هسته‌ای زیرزمینی» در حوالی این شهر، منتشر شده است. (لینک۱ ، لینک۲ ، لینک۳ ، لینک۴)

براساس این ادعا علت فعال شدن گسل‌های محل زلزله بم در دی ماه ۱۳۸۲، انفجار یک بمب هسته‌ای در چاهی به عمق ۴۰۰ متر در ۸۰ کیلومتری شمال شرق این شهر در ساعت ۵:۲۰ دقیقه بامداد پنجم دی بوده است. همچنین ادعای «جمهوری اسلامی در سال ۱۳۸۲ آزمایش انفجار بمب هسته‌ای انجام داده است» به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نسبت داده شده است. سایر حامیان این ادعا به اسنادی در رابطه با «پروژه میدان» اشاره می‌کنند. همچنین ادعاهای دیگری در رابطه با ارتباط زلزله استان کرمان در تابستان ۱۴۰۴ با یک انفجار هسته‌ای مطرح شده است.

بررسی‌های فکت‌نامه نشان می‌دهد که همه این ادعا نادرست است.

زلزله بم

بامداد پنجم دی ماه ۱۳۸۲ در حدود ساعت ۵:۲۶ دقیقه زلزله‌ای به بزرگی ۶/۶ ریشتر شهر بم را لرزاند و با حدود ۵۰ هزار کشته سومین زلزله پرتلفات تاریخ ایران را رقم زد.

بنا به گزارش سازمان جمعیت هلال احمر کشور قبل از وقوع زمین‌لرزه‌ ۶٫۶ ریشتری سه پیش‌لرزه خفیف روی داد که دو لرزش حوالی ساعت ۲۲:۰۰ و ۲۲:۳۰ شب قبل و سومی ۴۵ دقیقه قبل از زلزله اصلی احساس شد. اما شدت زلزله، عمق کم، ساعت وقوع، طولانی بودن مدت زمین‌لرزه و نزدیکی کانون زلزله به شهر (فاصله مرکز زمین لرزه تا شهر بم حدود چهار کیلومتر بود) موجب خسارات فراوان شد. علاوه بر سه پیش‌لرزه خفیف، در هفته‌ها و ماه‌های بعد ۲۵۰ پس‌لرزه در این منطقه ثبت شده که مشخصه‌ی زلزله‌های تکتونیکی طبیعی است.

منظور از زلزله تکتونیک، زلزله‌ای است که از درون زمین و به خاطر حرکت صفحه‌ها یا پوسته‌های زمین رخ می‌دهد و ارتباطی با دخالت انسان ندارد. گسل‌ها ترک‌های بزرگ پوسته زمین هستند. سال‌ها فشار بر روی آنها منجر می‌شود دو صفحه روی هم بلغزند و در نتیجه انرژی مانند کشیده شدن یک کش آزاد می‌شود و زلزله رخ می‌دهد. زلزله‌های تکتونیک معمولا در عمق چند تا ده‌ها کیلومتری زمین اتفاق می‌افتند و پس لرزه‌های فراوانی دارند.

پایش جهانی و داده‌های لرزه‌ای

در جهان امروز سامانه‌ای به نام «سامانه پیمایش بین‌المللی» وجود دارد که زیر نظر CTCTO یا سازمان پیمان منع جامع‌ آزمایش‌های هسته‌ای فعالیت می‌کند. کار این سامانه یافتن رد هر انفجار هسته‌ای روی زمین است. این سامانه چهار حوزه مختلف را به طور مداوم پایش می‌کند: بخش «لرزه‌ای» که تحرکات زیر زمین را ثبت می‌کند، بخش «هیدروآکوستیک» برای دریاها، بخش «اینفراسوند» برای هوا و جو زمین و «رادیونوکلید» که رد ذرات رادیو اکتیو را رصد می‌کند. داده‌های جمع آوری شده در هر بخش برای پردازش به یک مرکز پردازش ارسال می‌شوند و اگر هر انفجاری رخ دهد رد آن در این داده‌ها یافت خواهد شد. برای نمونه آزمایش‌های هسته‌ای کره شمالی به همین واسطه شناسایی می‌شوند.

از طرف دیگر سایت‌ها و سامانه‌هایی که لرزه‌های زمین را ثبت می‌کنند از جمله USGS، انواع لرزه‌ها را طبقه‌بندی می‌کنند تا زلزله‌های طبیعی از انفجارها تفکیک شوند. اگر رویدادی انفجاری باشد در دسته Explosion قرار می‌گیرد. مانند آزمایش‌های اتمی کره شمالی. اما واقعه پنجم دی ماه ۱۳۸۲ در این فهرست‌ها به روشنی «زلزله‌ای به بزرگی حدود ۶.۶ ریشتر و در عمق حدود ۱۰ کیلومتر» ثبت شده است.

ناسازگاری‌های زمانی و مکانی ادعا

شبکه‌های لرزه‌نگاری و منابع رسمی داخل ایران زمان زلزله را ۵:۲۶:۵۲ بامداد پنجم دی ماه ثبت کرده‌اند. اما در ادعای مذکور، زمان انفجار مورد ادعا ۵:۲۰ دقیقه ذکر شده. از طرف دیگر کانون زلزله نیز در نزدیکی خود بم و در عمق ده کیلومتری زمین بوده است و نه در چاهی به عمق ۴۰۰ متر و نه در ۸۰ کیلومتری شمال شرق این شهر.

از «پروژه میدان» چه می‌دانیم؟

براساس اسناد آرشیو هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران که به دست اسرائیل از کشور خارج شد، پروژه «میدان» نام رمز برنامه‌ای در دل طرح تسلیحاتی آماد (Project 110) بود که ماموریتش طراحی، انتخاب محل، و آماده‌سازی یک سایت زیرزمینی برای آزمایش هسته‌ای در اوایل دهه ۱۳۸۰ بود.

در اسناد آرشیو هسته‌ای این پروژه به‌عنوان زیرپروژه‌ی «۳.۱۹» نیز آمده و هدف طراحی سایت آزمون برای انفجار حدود ۱۰ کیلوتنی ذکر شده است. افراد دخیل در این پروژه عبارت بودند از: محسن فخری‌زاده، مسعود علیمحمدی، فریدون عباسی، نادری، مقداری، کریمی، عسگری و هادیان که سه نفر اول به دست اسرائیل کشته شدند.

طرح آماد برای ساخت پنج کلاهک هسته‌ای با قدرت ۱۰ کیلوتن، چهار بخش اصلی داشت:

1. پروژه سر جنگی Warhead (کلاهک/یکپارچه‌سازی روی شهاب-۳)
2. پروژه سیستم عامل Operating System (زنجیره‌ی تولید و مونتاژ سلاح)
3. پروژه شبیه‌سازی چاشنی انفجاری Simulation (طراحی نظری/کدهای نرم‌افزاری)
4. پروژه آزمایش میدانی Midan (سایت آزمایش زیرزمینی و برآورد بازده)

این اسناد پنج مختصات دقیق بر اساس جئولوکیشن تصاویر و سایر اطلاعات به‌دست آمده پیدا شده که سه محل در کویر بیابان لوت و دو محل در شمال کویر مرکزی/شرق سمنان.

تصویر این ادعا، مربوط به یک آزمایش در سال ۲۰۰۳، تقریبا یک سال بعد از زلزله بم است. در این آزمایش چند انفجار غیرهسته‌ای کوچک با استفاده از چند تن ماده منفجره TNT برای آزمون و کالیبره کردن ابزارها انجام شده. با وجود این محل این انفجارها حتی در نزدیکی بم یا استان کرمان نیست، بلکه در حوالی سمنان در چاه‌هایی با عمق حدود ۳۰ متر است. تصاویری نیز که در شبکه‌های اجتماعی همراه این ادعا منتشر شده‌اند، از جمله کپسول استوانه‌ای، بالابر و قرار دادن سازه در چاه، همگی به طراحی و تدارکات این آزمایش‌ها در سمنان برمی‌گردد و دلیل وقوع آزمایش هسته‌ای نیست. در این پروژّ، این فعالیت‌ها انجام شد:

1. انتخاب و نقشه‌برداری: توسعه‌ GIS، معیارهای جمعیتی، زمین‌شناسی، هواشناسی، و نقشه‌های موضوعی برای غربال نواحی دورافتاده.
2. طراحی نظری و کدها: پروژه «شهید چمران» روی عمق چاه برحسب بازده، رفتار زمین، شبیه‌سازی شیوه رفتار خاک پس از انفجار.
3. تجهیزات آزمون: ظرف استوانه‌ای ۲ در ۱ متر و سازوکار بالابر برای استقرار جسم روی چاه؛ همچنین تست‌های EBW از راه دور برای انفجار در چاه عمیق.
4. کالیبراسیون بازده: انجام سه آزمایش سنگین (تا ۵ تن) در چاه‌های ۳۰ متری برای تنظیم نسبت سیگنال به بازده با شبکه‌ لرزه‌ای داخلی.

به بیان دیگر،‌ پروژه میدان نشان می‌دهد جمهوری اسلامی ایران روی مقدمات و سناریوهای آزمایش کار می‌کرده، اما از دل همین اسناد هیچ شاهدی برای انجام آزمایش هسته‌ای در سال ۱۳۸۲، آن‌هم نزدیک بم، به ‌دست نمی‌آید. طبق قرائن محل این انفجارهای متعارف در جنوب‌شرق سمنان بوده‌است (برای کالیبراسیون لرزه‌ای به ایستگاه‌های نزدیک) و ربطی به بم ندارد. بنابراین استناد به «پروژه میدان» برای نسبت‌دادن زلزله بم به یک انفجار هسته‌ای، نادرست است.

تصاویر به‌دست آمده از آرشیو هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران

زلزله کرمان در تابستان ۱۴۰۴ و حسابی به نام «ایران تایمز»

حساب‌های کاربری دیگری هم ادعای مشابهی را بازنشر کرده‌ و گفته‌اند زلزله‌ای که در تابستان ۱۴۰۴ در کرمان رخ داده نتیجه‌ی یک انفجار هسته‌ای بوده است. آنها از منبعی به نام «ایران‌تایمز» نام برده‌اند:

صفحه‌ای با نام ایران تایمز در شبکه اجتماعی ایکس (توییتر سابق) در پنجم آگوست سال جاری مطلبی با یک عکس منتشر کرده و نوشته است: «فوری؛ سازمان زمین‌شناسی ایالات متحده (USGS): زمین‌لرزه‌ای به بزرگی ۵٫۶ ریشتر در جنوب‌شرقی بم، ایران رخ داد».

زلزله‌ای به تاریخ ۱۴ مردادماه ۱۴۰۴ در مرز استان کرمان و سیستان و بلوچستان رخ داده است. اما ارتباطی به تصویری که به همراه این توییت منتشر شده ندارد.

تصویر موجود در این توییت نیز مربوط به یک ویدیو است که در سال ۲۰۲۱ در کره جنوبی ثبت شده و ارتباطی به ایران یا زلزله سال ۱۳۸۲ یا تابستان ۱۴۰۴ ندارد.

«ایران تایمز» در توییتر خود را یک سازمان مستقل تحلیلی معرفی می کند و دارای نشان Commentary account است. کاربران می‌توانند نشان‌‌هایی از جمله Commentary،‌ Parody یا Fan برای خود در این شبکه اجتماعی انتخاب کنند تا نشان دهند حساب آن‌ها در پروفایل خود یک فرد، گروه یا سازمان دیگر را بازنمایی می‌کند، برای این‌که درباره‌ی آن‌ها اظهارنظر کند، آن‌ها را به سخره بگیرد یا اطلاعاتی در موردشان به اشتراک بگذارد.

گاهی بعضی حساب‌ها عمداً یا سهواً خودشان را «Commentary» معرفی می‌کنند تا کمتر شبیه رسانه رسمی به‌نظر برسند یا از نظر پلتفرم و حتی قوانین کشورها زیر فشار حقوقی و نظارتی قرار نگیرند. با همه این تفاسیر انتشار «اخبار فوری» در چنین اکانت‌هایی قابل استناد نیستند چرا که اصلا برای انتشار خبر ساخته نشده‌اند.

در نتیجه فکت‌نامه به این ادعا که زلزله بم در دی ماه ۱۳۸۲ ناشی از یک آزمایش هسته‌ای زیرزمینی بوده است، نشان «نادرست» می‌دهد.