ادعای گمراه‌کننده وزیر ارتباطات در مقایسه اینترنت ایران و کره‌شمالی

عیسی زارع‌پور در یک گفت‌وگوی تلویزیونی با شبکه تلویزیونی جام‌جام جمهوری اسلامی در بهمن ۱۴۰۱ در واکنش به نگرانی‌ها از شباهت‌های سیاست‌های اینترنتی ایران با مدل اینترنتی کره شمالی گفت: 

«مدل ما به هیچ وجه مدل کره شمالی نیست که بخواهیم دور مرزهای فضای مجازی کشور حصار بکشیم و مردم عزیزمان را از مواهبی که فضای مجازی دارد محروم بکنیم.»

تلاش دولت‌ها در جمهوری اسلامی برای تدوین سیاست‌‌های سخت‌گیرانه در قالب طرح‌هایی مانند صیانت و نگرانی‌ها از سرانجام اتصال به اطلاعات تازگی ندارد. در گذشته بارها (اینجا، اینجا و اینجا) به سیاست‌های جمهوری اسلامی در حوزه ارتباطات به لحاظ شباهت‌هایی که با مدل‌های در حال اجرا در چین و کره شمالی داشته، انتقاد شده است.

از وضعیت اینترنت در کره شمالی چه می‌دانیم؟ 

جمعیت کره شمالی در ژانویه سال ۲۰۲۲ حدود ۲۵/۹ میلیون نفر، با میانه سنی ۳۵/۸ سال گزارش شده که ۶۳ درصد آنها در مراکز شهری و ۳۷ درصد در مناطق روستایی زندگی می‌کنند.

در کره شمالی تعداد محدودی از افراد می‌توانند به صورت گزینش شده به شبکه جهانی اطلاعات متصل شوند و اکثر مردم به اینترنت دسترسی ندارد، در عوض به اینترانت (شبکه‌ داخلی اطلاعات) کره شمالی متصل می‌شوند. این شبکه کوانگ‌میونگ «Kwangmyong» به معنی «نور روشن» نام دارد. کوانگ‌میونگ فعالیت خود را در سال‌های ۲۰۰۰- ۲۰۰۱ آغاز کرده است.

این شبکه بیشتر توسط دانشگاه‌ها، کتابخانه‌ها، مشاغل و موسسات دولتی استفاده می‌شود. رویترز در نوامبر ۲۰۲۲ در گزارشی از افزایش شبکه وای فای در این کشور خبر می‌دهد و تاکید می‌کند که این شبکه هیچ راهی به اینترنت آزاد ندارد. 

خبرگزاری رویترز اخیرا در گزارشی میزان دسترسی مردم کره شمالی به اینترنت جهانی را بسیار کمتر از یک درصد اعلام کرده بود.

وب‌سایت 38North، که مشغول رصد مداوم شبکه ارتباطات در کره شمالی است در گزارش سال ۲۰۲۲ خود تعداد خطوط موبایل فعال در این کشور را بین ۶/۵ تا ۷ میلیون عدد تخمین زده‌است. در کره شمالی دسترسی به خط ثابت با ۱/۲ میلیون نفر کاربر محدود‌تر است. کره شمالی در سال 2008 با شرکت Orascom Technology مصر سرویس کوریونیک Koryolink را به شهروندان خود ارائه داد. و کوریونیک شبکه 3G  شروع به ارائه گوشی‌های هوشمند اندرویدی به کاربران کره شمالی کرد. این گوشی‌ها در ابتدا با محدودیت‌های کمی عرضه می‌شدند و حتی به شهروندان اجازه تماشای محتوای خارجی را می‌دادند، اما در سال 2014 دولت به‌روزرسانی‌هایی را برای کاربران تلفن اعمال کرد که چندین محدودیت جدید را به همراه داشت. بزرگترین تغییر، معرفی یک سیستم گواهی دیجیتال بود که به این معنی بود که یک تلفن فقط می تواند محتوای مورد تایید دولت را نشان دهد.

این کشور در مواجهه با شبکه‌های اجتماعی هم سیاستی حذفی داشته و از سال ۲۰۱۶ به صورت رسمی فیسبوک، توییتر و یوتیوب را مسدود کرد. هر چند پیش از آن هم این سایت‌ها در دسترس نبودند. با این دستور دسترسی به وب‌سایت‌های کره جنوبی هم در این کشور مسدود شده‌است. به عبارتی همان تعداد اندکی هم که به اینترنت جهانی دسترسی دارند، همچنان با محدودیت‌ها و نظارت‌های گسترده مواجه هستند. 

به عبارتی دیگر:

• شبکه اصلی ارتباطات در کره شمالی، اینترانت داخلی کوانگ‌میونگ است.
• تنها اقشار و گروه‌های خاص تایید شده می‌توانند به اینترنت آزاد دسترسی داشته باشند. 
• فیسبوک، توییتر و یوتیوب به صورت رسمی در این کشور مسدود شده‌اند.
• می‌توان گفت اینترنت در این کشور تقریبا خاموش است.

آیا سیاست جمهوری اسلامی در حوزه فضای مجازی با کره شمالی قابل مقایسه است؟ 

در سیاست‌گذاری‌ها کلی فضای مجازی دو نظام، شباهت‌هایی در استراتژی‌ها و تاکتیک‌ها دیده می‌شود که بر خلاف ادعای وزیر ارتباطات که حاکی از تلاش گسترده حکومت‌ها برای محروم کردن شهروندان از دسترسی به اینترنت آزاد است: 

۱- اینترنت ملی یا اینترانت: 

یکی از مهم‌ترین پروژه‌های دو دهه اخیر جمهوری اسلامی در حوزه ارتباطات، راه‌اندازی پروژه شبکه ملی اطلاعات مشهور به اینترنت ملی یا همان اینترانت داخلی بوده‌ است. پروژه‌ای که پیش از سال‌ ۱۳۸۴ ایده اولیه آن در جمهوری اسلامی ارائه شده و در زمان وزارت محمد سلیمانی (کابینه اول احمدی‌نژاد) برایش اعتبار ۹۰۰ میلیارد تومانی تصویب شده است. 

عبدالمجید ریاضی معاون وقت وزارت ارتباطات و فناوری با این ایده که «داشتن اینترنت ملی پهنای باند درخواستی ما را کاهش می‌دهد» و «اگر روزی ارتباط ما با اینترنت قطع شود تمام دسترسی ما نیز مختل می‌شود» مقدمات تاسیس شبکه ملی اطلاعات را فراهم کردند.

از آن زمان تاکنون برای آماده‌سازی زیرساخت‌های این شبکه ملی از تلاش برای «راه اندازی موتور جستجوی‌های بومی» تا «حمایت از اپلیکیشن‌های بومی» هزینه‌های بسیاری شده است. آخرین خبرها حاکی از آن است که این پروژه قرار است تا پیش از سال ۱۴۰۴ اجرایی شود.

ما پیش‌تر در فکت‌نامه به بررسی برخی ادعاها در مورد اینترنت ملی پرداخته‌ایم.

۲- سطح دسترسی متفاوت یا اینترنت طبقاتی:

از آغاز ورود اینترنت به ایران کاربران، سطوح دسترسی یکسانی به این شبکه نداشتند. تا سال ۱۳۹۲ اپراتورها کاربران عادی، اینترنت را با حداکثر سرعت ۱۲۸ کیلوبیت دریافت می‌کردند. در سال‌های بعد به تناسب پیشرفت‌های فنی، سطوح جدیدی برای دسترسی تعریف شد.

در یک نمونه در ۱۳۹۶ کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه در فضای مجازی تصمیم گرفت به خبرنگاران اینترنت ویژه بدون فیلتر ارائه دهد. خبرهای منتشر شده در ماه‌های اخیر (پاییز و زمستان ۱۴۰۱)، حاکی از تخصیص اینترنت بدون فیلتر برای گروه‌های خاص همچون اساتید دانشگاه‌ها و یا افراد معرفی شده از سوی نهادها و ارگان‌هاست.

ما در فکت‌نامه پیشتر به این سوال پاسخ داده‌ایم «که آیا اینترنت طبقاتی در حال اجراست؟»

۳- فیلترینگ گسترده شبکه‌های اجتماعی:

فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی در ایران به امری عادی تبدیل شده به طوری که گاه شاهد مهاجرت‌های میلیونی کاربران از اپلیکیشنی به اپلیکیشن دیگر بوده‌ایم. وایبر، واتس‌اپ، تلگرام، فیسبوک، توییتر و اینستاگرام همگی در سال‌های گذشته از دسترس کاربران در جمهوری اسلامی خارج شده اند. اخیرا وزیر کشور رفع فیلتر از برخی از این اپ‌ها را منوط به پذیرش قوانین ایران و تعهدات طرف مقابل اعلام کرده بود. 

فکت‌نامه پیش‌تر بسیاری از این ادعاها را بررسی کرده بود.

۴- خاموشی سراسری اینترنت:

با گسترش زیرساخت‌های شبکه ملی اطلاعات، این فرصت برای متولیان اینترنت در کشور فراهم شده است تا با هزینه کمی، ارتباط کشور با شبکه اینترنت را قطع کنند. اتفاقی که همزمان با اعتراضات آبان ۹۸ رخ داد و تا یک هفته با وجود فعالیت سایت‌های داخلی، اینترنت ایران تقریبا خاموش بود.

با گذر زمان و ادامه یافتن موارد قطع سراسری اینترنت در اعتراضات پاییز ۱۴۰۱، یا به بهانه برگزاری کنکور در دی ماه ۱۴۰۱ می‌توان گفت خاموش یا روشن نگه‌داشتن اینترنت در ایران در اختیار کامل حاکمیت است و در صورت نیاز مجددا رخ خواهد داد.

مسیری که جمهوری اسلامی پیش گرفته به کدام کشورها شباهت دارد؟

چین و روسیه از کشورهایی است که می‌توان ردپای سیاست‌های اینترنتی‌‌شان را در فضای مجازی ایران هم دید. در بخش اسناد فضای مجازی و مطالعات تطبیقی مرکز ملی فضای مجازی ایران، مقاله‌هایی درباره وضعیت «اینترنت ملی» در سایر کشورها از جمله چین و روسیه نوشته شده است. تمرکز برخی از این مقالات اقدامات سایر کشورها در محدود کردن جریان ورود و خروج اینترنت به کشورها است. استفاده از شبکه ملی اطلاعات، موتور جستجو و اپلیکیشن‌های بومی، سانسور و فیلترینگ گسترده از مهم‌ترین این شباهت‌ها هستند.

عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات در گفت‌وگویی مدعی شده که مدل ما به هیچ وجه مدل کره شمالی نیست که مردم را از مواهب فضای مجازی محروم کنیم. اسناد حکومتی نشان می‌دهد که احتمالا شباهت‌های بیشتری میان سیاست‌گذاری‌های اینترنتی جمهوری اسلامی با چین و روسیه وجود دارد.

اما برخلاف ادعای وزیر ارتباطات، شباهت‌هایی هم میان نحوه حکمرانی کره شمالی و جمهوری اسلامی وجود دارد که قابل چشم‌پوشی نیست. برنامه اصلی هر دو کشور تقویت اینترانت به جای اینترنت است. نظام دسترسی به اینترنت آزاد در کره طبقاتی است و تنها قشر بسیار محدودی این امکان را دارند. در ایران هم نظام دسترسی نه تنها همسان نبوده بلکه نشانه‌های واضحی از تلاش برای اجرای گسترده اینترنت طبقاتی در ایران هم دیده می‌شود. دسترسی به شبکه‌های اجتماعی در کره ممنوع است، در ایران هم سال‌هاست پیام‌رسان‌ها وپلتفرم‌های موثری همچون تلگرام، اینستاگرام، فیسبوک و .. فیلتر هستند. کره شمالی توانسته ارتباط بیش از ۹۹/۹ درصد از مردم کشورش از طریق اینترنت با دنیای آزاد را خاموش کند. جمهوری اسلامی هم در سال‌های اخیر به این توانایی رسیده تا بر حسب نیاز این ارتباط را کاملا قطع کند مانند  آنچه در آبان ۹۸ به‌صورت سراسری رخ داد یا در اعتراضات سراسری ۱۴۰۱ به صورت محلی.

بر همین اساس فکت‌نامه به این ادعای عیسی زارع پور که «مدل ما به هیچ وجه مدل کره شمالی نیست که مردم را از مواهب فضای مجازی محروم کنیم» نشان گمراه‌کننده می‌دهد.