ستار هاشمی در لیست «دو درصد محققان برتر جهان» سال ۲۰۲۲

با معرفی ستار هاشمی به عنوان وزیر پیشنهادی وزارت ارتباطات در کابینه دولت چهاردهم سوابق علمی و اجرایی او به یکی از موضوعات گزارش‌ در رسانه‌ها، مخصوصا رسانه‌های حوزه ارتباطات بدل شد. زومیت در گزارشی با عنوان «ستار هاشمی، وزیر پیشنهادی وزارت ارتباطات به مجلس کیست؟» به جز اشاره به سایر سوابق علمی و شغلی هاشمی نوشته:

«گفته می‌شود که نام او در بین «دو درصد دانشمندان برتر جهان» قرار دارد».

فارس و مشرق هم در گزارش‌های خود درباره ستار هاشمی به این موضوع اشاره کردند.

برای بررسی این ادعا ابتدا تحقیق کردیم که آیا اساسا لیستی به عنوان لیست «دو درصد دانشمندان برتر جهان» وجود دارد یا نه.

پایگاه‌های داده مجلات علمی، که آمار همه مقالات علمی در ژورنال‌های علمی را ثبت می کنند، نویسندگان مقالات علمی را برحسب‌ شاخص‌های مختلف دسته‌بندی می‌کند؛ از جمله تعداد مقالات، ارجاع به مقالات و شاخص‌های پیچیده‌تری مانند H-index، c-score و … شاخص‌هایی هستند که برای رتبه‌بندی‌های مختلف استفاده می‌شود.

مقامات مختلف دانشگاهی و حکومتی در ایران، بارها این رتبه‌بندی‌های مختلف در مورد «مقالات علمی منتشر شده در ژورنال‌های علمی» را معادل «علم» یا «تولید علم» گرفته و رنکینگ‌های مختلف در مورد «نویسندگان مقالات علمی منتشر شده در ژورنال‌های علمی» را معادل «دانشمند» گرفته‌اند.

واژه‌هایی مانند «علم»، «تولید علم» و «دانشمند» دقت کافی ندارند، و در حوزه «سیاستگذاری علمی» مفاهیمی «شبه‌علمی» هستند. برای همین پیش از فکت‌نامه بعضی از این ادعاها (که خیلی هم رایج هستند) نشان گمراه‌کننده داده‌است. استدلال فکت‌نامه را می‌توانید در راستی‌آزمایی گفته‌های سید علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، حسن روحانی، رئیس پیشین جمهوری اسلامی ایران و محمدعلی زلفی‌گل وزیر پیشین علوم، تحقیقات و فناوری جمهوری اسلامی ببینید:

آیا اساسا لیستی به عنوان لیست «دو درصد دانشمندان برتر جهان» وجود دارد؟

دانشگاه استنفورد به همراه انتشارات Elsevier، که یک شرکت انتشاراتی دانشگاهی هلندی است و در زمینه محتوای علمی، فنی و پزشکی تخصص دارد، یک پایگاه داده در این حوزه تهیه کرده‌است و هر سال لیست «دو درصد محققین برتر جهان» را با تمرکز بر شاخص‌های معینی براساس مقالات علمی آنها، منتشر می‌کند.

در واقع استفورد و الزویر با استفاده از داده‌های پایگاه اسکوپوس  (Scopus، بزرگترین پایگاه داده انتزاعی و استنادی متون مقالات تحقیقاتی منتشر شده‌است) بانک‌ اطلاعات و محاسبه شاخصی به نام شاخص استنادی مرکب (composite index) برای امتیازدهی به محققان ایجاد کرده‌اند و لیست دو درصد محققین برتر جهان خروجی این دسته‌بندی است. 

هدف این دیتاست ارائه مجموعه‌ای از شاخص‌های استنادی استاندارد شده برای ارزیابی میزان استناد به محققان (هم خوداستنادی و هم استناد دیگران) در رشته‌ها و حوزه‌های علمی مختلف است. در این دسته‌بندی شاخص ترکیبی (c-score) به جای بهره‌وری (تعداد انتشارات) بر تاثیر (ارجاعات) تمرکز می‌کند و همچنین اطلاعات مربوط به هم‌نویسندگی و موقعیت‌های نویسنده (تک‌نویس، اولین، آخرین نویسنده و غیره) را در بر می‌گیرد.

به عبارت بهتر، شاخص ترکیبی (c-score) اسکوپوس، تلاش می‌کند محققان را براساس «شاخص‌های کیفی‌تر» نسبت به شاخص‌های ساده‌تری مانند شمردن مقاله‌ها یا شمردن ارجاعات که در راستی آزمایی های بالا، رهبر و رئیس جمهوری اسلامی به آن اشاره می‌کنند، رتبه‌بندی کند.

هر سال داده‌های جداگانه‌ای، برای تعداد استنادات به مقالات یک محقق در طول دوران شغلی‌اش و همچنین فقط برای سال انتشار گزارش، منتشر می‌شوند. دانشمندان در این بررسی در ۲۲ حوزه علمی و ۱۷۴ زیر شاخه طبقه‌بندی می‌شوند. 

پیش از این در سال ۱۴۰۰ دکتر محمدجواد دهقانی رئیس موسسه استنادی علوم و پایش علم و فناوری (ISC) در گفتگو با خبرگزاری مهر نقاط قوت و ضعف این نوع طبقه‌بندی را مطرح کرده بود. 

آیا ستار هاشمی جزو «دو درصد محققان برتر جهان» در سال ۲۰۲۲ است؟

نام ستار هاشمی در یکی از لیست‌های گزارش سالیانه‌ی الزویر و استفورد در سال ۲۰۲۲ آمده است.

در ورژن چهار این گزارش سالیانه که در ۱۰ اکتبر ۲۰۲۲ (۱۸ مهر ۱۴۰۱) منتشر شده، در رتبه‌بندی محققان بر اساس وضعیت استنادات به انتشارات آنان در سال ۲۰۲۱، نام ستار هاشمی در حوزه هوش مصنوعی از دانشگاه شیراز با ۱۲۷ مقاله و ۳۸۵ استناد آمده است.

در همین سال ۴۰ استاد دیگر هم از دانشگاه شیراز در این لیست جا گرفتند. نام ۲۷ استاد دانشگاه شیراز هم در طبقه‌بندی بالاترین میزان استنادات در طول دوران شغلی آنان آمده که ستار هاشمی در آن لیست نیست.

در همان سال ورژن دیگری از این گزارش منتشر شد که نسخه به روز شده آن بود و نام ستار هاشمی در این نسخه نبود و در گزارش سال بعد (۲۰۲۳) هم نام او نیامده است.

الزویر در مورد دلیل احتمالی نیامدن نام محققان در نسخه به روز شده سال ۲۰۲۲ نوشته: 

«محاسبات با استفاده از تمام نمایه‌های نویسنده Scopus از اول سپتامبر ۲۰۲۲ انجام شد. اگر نویسنده‌ای در فهرست نیست، صرفاً به این دلیل است که مقدار نشانگر ترکیبی به اندازه‌ای بالا نبود که در فهرست ظاهر شود. این بدان معنا نیست که او کارش را خوب انجام نمی‌دهد.»

نیامدن نام هاشمی در نسخه به روز شده می‌تواند به این دلیل باشد که احتمالا اطلاعات مربوط به او یا رقبایش در پایگاه داده‌های اسکوپوس Scopus که داده‌های آن منبع این طبقه‌بندی است، تغییر کرده و در نتیجه خروجی داده ها در لیست متفاوت شده است.

ایرانیانی که در میان دو درصد محققان برتر جهان قرار دارند

نمودار زیر روند رشد فراوانی پژوهشگران ایرانی پراستناد دو درصد برتر جهان را از سال ۲۰۱۹ نشان می‌دهد. شمار این محققان در سال ۲۰۲۱ (سالی که ستار هاشمی هم در لیست این دانشمندان بود) ۱۹۴۱ نفر بود.

از این رو با توجه به اطلاعات موجود به نظر می‌رسد این خبر که «ستار هاشمی، وزیر پیشنهادی ارتباطات در فهرست دو درصد دانشمندان برتر جهان در سال ۲۰۲۲ قرار دارد»، گمراه‌کننده است.