ادعای گمراه‌کننده وزیر علوم درباره رتبه علمی ایران در دنیا

محمدعلی زلفی‌گل، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری، روز ۳۱ اردیبهشت ۱۴۰۱ در نخستین همایش بین‌المللی نهضت ترجمه و انتشار مفاهیم ارزشی دفاع مقدس در سالن همایش‌های دانشگاه علوم پزشکی گفته است: «رتبه علمی ایران در دنیا پانزدهم است».

او در این نشست با بیان اینکه استکبار هنوز هم به کشورها اجازه رشد علمی نمی‌دهد، اظهار داشت:

«باید علم و فناوری را در بالاترین حد آموزش ببینیم، برای مرجعیت‌سازی علمی کارهای بزرگی در کشور انجام شده به طوری که در حال حاضر رتبه ۱۵ علمی را به دست آورده‌ایم که بسیار ارزشمند است».

این اولین بار نیست که مقام‌های جمهوری اسلامی با استناد به تعداد مقالات، مدعی رشد علمی کشور می‌شوند.

ما پیش‌تر در فکت‌نامه برخی ادعاهای مشابه را بررسی کرده‌ایم.

آیا ایران شانزدهمین کشور دنیا در دانش و فناوری است؟

آیا ایران بالاترین رشد علمی در جهان را دارد؟

رتبه علمی ایران در جهان چند است؟

تا آنجایی که ما گشته‌ایم هیچ رده‌بندی علمی کشورهای جهان پیدا نکردیم، اما بعضی موسسات بر اساس برخی شاخص‌ها مانند انتشار مقالات علمی و اعتبار نشریات علمی اقدام به رتبه‌بندی کشورها می‌کنند.

به طور مشخص موسسه Scimago Journal & Country Ranking، ایران در سال ۲۰۲۱ با تولید ۷۷,۳۴۶ مقاله بعد از کشورهای چین، آمریکا، بریتانیا، هند، آلمان، ایتالیا، ژاپن، کانادا، فرانسه، استرالیا، روسیه، اسپانیا، کره جنوبی و برزیل در رتبه پانزدهم دنیا قرار گرفته است. ممکن است این گزارش مبنای ادعای وزیر علوم ایران باشد.

وضعیت ایران از نظر کیفیت مقالات چگونه است؟

اگر در رده‌بندی همین موسسه رتبه ایران را بر اساس دو شاخص نسبت استناد به هر مقاله (citations per document) و همین طور H-index که نشانگر بهره‌وری و تاثیرگذاری دانشمندان بر اساس مقالات آنها است بسنجیم به این نتیجه می‌رسیم که ایران در میان ۲۳۲ کشور به ترتیب در رتبه‌های ۸۳ و ۴۰ قرار دارد.

داده‌های گزارش این موسسه نشان می‌دهد در سال ۲۰۲۱ میلادی در مجموع ۷۷,۳۴۶ مقاله در ایران تولید شده است که ۷۴,۷۳۹ مقاله جزو مقاله‌های قابل استناد (Citable documents) قرار دارند.

تعداد استنادات (Citations) در مجموع ۹۲,۳۳۹ است که کمی بیش از یک سوم آنها ۳۱,۶۳۲ مورد خود استنادی (Self-Citations) است.

چنانکه نمودار زیر نشان می‌دهد اگرچه ایران وضعیت ایران از نظر شاخص‌های کمی خوب به نظر می‌رسد، اما در شاخص‌های کیفی رتبه ایران کاهش پیدا می‌کند.

موضوع کیفیت مقالات بعضا در گزارش‌های رسمی نیز بازتاب داشته است. به طور مشخص مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارشی که در سال ۱۳۹۹ با عنوان «الزامات تحقق گام دوم انقلاب - علم و فناوری» منتشر کرده، با اشاره به رتبه مناسب ایران در تولید مقالات علمی به این مساله اشاره کرده که از نظر کیفی مقالات منتشره رتبه بالایی برای ایران حاصل نکرده است. در این گزارش آمده:

«یکی از شاخص‌های کیفی علم تولید شده، میزان استنادات به آن است. در سطح جهانی و بین ۲۳۹ کشور رتبه کلی ایران در شاخص تعداد استنادات برابر با ۳۲ و میزان استناد به ازای کل مستندات برابر با ۲۰۰ است. در بین کشورهای بررسی شده در این گزارش نیز با مقدار عددی ۸/۳۲ از شاخص مذکور جایگاه نهم را داراست. کشورهای ترکیه با ۹/۹۸ و هند با ۹ و عربستان با ۱۰/۶۵ وضعیت بهتری نسبت به ایران دارند. بالا بودن میزان استنادات نشان دهنده کیفیت پژوهش‌ها و عنصر مهمی در تحقق مرجعیت علمی است… تعداد مستندات علمی بدون ارجاع ایرانی از ۱۹ درصد در سال ۲۰۱۴ به ۳۷ درصد در سال ۲۰۱۷ افزایش یافته است. با توجه به اهمیت گذشت زمان برای محاسبه ارجاع به یک سند علمی بنابراین در رابطه با ۳۷ درصد تولیدات علمی بدون ارجاع در سال ۲۰۱۷ نمی توان نظری داد، ولی ۱۹ درصد مستندات علمی بدون ارجاع برای سال ۲۰۱۴ رقم بالایی است و نشان می‌دهد که تقریبا یک پنجم از تولیدات علمی کشور فاقد کیفیت لازم برای استناددهی بوده‌اند. طبق بررسی های سال ۲۰۱۷، ۴۷ درصد از مستندات علمی حوزه علوم انسانی و هنر قابل استناد نبوده‌اند. پس از آن حوزه پزشکی، حوزه فنی و مهندسی قرار دارند که میانگین سهم مستندات استناد نشده آنها به ترتیب ۴۱و ۳۴ درصد است.»

چه ابهام‌های دیگری درباره کیفیت مقالات علمی تولید شده در ایران وجود دارد؟

علاوه بر شاخص‌ها، شواهد دیگری هم وجود دارد که به ابهام‌ها درباره کیفیت مقالات علمی در ایران دامن می‌زند. فکت‌نامه پیش‌تر نیز در گزارش‌های خود به دو مورد از این شواهد اشاره کرده است.

مورد اول، سازوکارهای غیررسمی تولید مقالات علمی و انتشار آنها در مجلات رسمی در ایران است. گزارش‌های زیادی (مثل این گزارش) وجود دارد که نشان می‌دهد در ایران خرید و فروش مقالات علمی با تضمین چاپ در مجلات معتبر و ثبت در نمایه‌های داخلی و خارجی، بازار پررونقی دارد.

مورد دوم: حجم بالای تولید مقالات علمی است که کیفیت نظام تولید علم را در ایران زیر سوال می‌برد.

به عنوان مثال بر اساس داده‌های سامانه علم‌سنجی اعضای هیات علمی (علوم پزشکی)، فقط یکی از اعضای هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی (دکتر فریدون عزیزی) از سال ۱۹۹۷ تا الان بیش از هزار مقاله تولید کرده که ۱۰۹ مقاله تنها مربوط به سال ۲۰۱۷ میلادی بوده‌اند. به عبارتی این استاد دانشگاه در سال ۲۰۱۷ هر هفته در تولید بیش از دو مقاله علمی مشارکت داشته است.

یا در سال ۲۰۱۷، ۵۴ مقاله علمی به نام سیدحسن قاضی‌زاده هاشمی، وزیر پیشین بهداشت ایران منتشر شده است. معنی این جمله این است که یکی از وزرای ایران در زمان مسئولیت وزارت و فعالیت نسبی درمانی، به طور میانگین هر هفته دست‌کم در تولید یک مقاله علمی هم مشارکت داشته است.

وضعیت ایران در سایر شاخص‌های مرتبط با علم و فناوری چگونه است؟

وزیر علوم در حالی رتبه علمی ایران را پانزدهم دنیا می‌خواند که ایران در میان هزار دانشگاه برتر دنیا در رنکینگ سال ۲۰۲۱ نیچر ایندکس (Nature Index) حتی یک دانشگاه ندارد.

دانشگاه‌های ایرانی حتی در میان دانشگاه‌های غرب آسیا نیز در ۱۵ دانشگاه اول حضور ندارند. دانشگاه شهید بهشتی تهران در منطقه غرب آسیا در رتبه شانزدهم قرار دارد، ضمن اینکه اگر در جدول زیر به امتیاز دانشگاه بهشتی نگاه کنیم می‌بینید که این دانشگاه به لحاظ کیفی اختلاف فاحشی با پنج دانشگاه اول غرب آسیا که متعلق به کشورهای اسرائیل و عربستان است دارد:

نمودار زیر مقایسه‌ای است بین پرامتیازترین دانشگاه ایران (شهید بهشتی) با دانشگاه وایزمن اسرائیل و ملک‌عبدالله عربستان و دانشگاه خاورمیانه ترکیه.

این مقایسه از این نظر اهمیت دارد که ایران در جدول رتبه‌بندی کشورهای دنیا در رده‌بندی تعداد مقالات در رتبه ۱۵ و بالاتر از ترکیه (رتبه ۱۹)، اسرائیل (رتبه ۳۲) و عربستان (رتبه ۳۴) قرار دارد.

البته گزارش‌های معتبر دیگری هم درباره وضعیت دانشگاه‌ها وجود دارند، از جمله می‌توان بهرتبه‌بندی QS از بهترین دانشگاه‌های جهان اشاره کرد که بر اساس آخرین رده‌بندی دانشگاه‌های شریف و امیرکبیر و تهران به عنوان بهترین دانشگاه‌های ایران در رتبه‌هایب ۳۸۰ و ۴۴۳ قرار گرفته‌اند.

دانشگاه تهران نیز در رده ۵۰۱ تا ۵۱۰ دسته‌بندی شده است. *

یکی دیگر از شاخص‌هایی که با تولید علم در کشورها رابطه مستقیم دارد، سهم تحقیق و توسعه از تولید ناخالص داخلی است.

یونسکو در یک مطالعه تطبیقی به میزان هزینه کرد کشورها از تولید ناخالص داخلی در حوزه تحقیق و توسعه پرداخته و آمار محققان هر کشور را به ازای هر یک میلیون جمعیت برآورد کرده است. اگر به اسامی کشورهایی که در اینفوگرافیک زیر مشخص شده نگاه کنید، اثری از نام ایران نمی‌بینید دلیل آن کوچک بودن دایره ایران است به طوری‌که در تصویر خوانا نیست.

براساس گزارش یونسکو کل بودجه تحقیقاتی ایران ۰/۳ درصد از کل تولید ناخالص داخلی است. حال آنکه این رقم در کشورهای توسعه یافته و غربی به ۲/۹ درصد می‌رسد.

ایران به ازای هر یک میلیون جمعیت ۶۷۹ محقق دارد، حال آنکه دانمارک ۷۳۱۰ محقق دارد و آمریکا با جمعیتی حدود ۴ برابر ایران به ازای هر یک میلیون نفر جمعیت، ۴,۲۰۵ محقق دارد و سالانه ۲/۷ درصد تولید ناخالص داخلی خود را به تحقیق و توسعه اختصاص می‌دهد.

شاخص نوآوری شاخص دیگری است که رشد علمی کشورها را نشان می‌دهد. ایران در شاخص نوآوری اگرچه کمی پیشرفت کرده، ولی در سال ۲۰۲۱ رتبه‌ای بهتر از ۶۰ کسب نکرده است.

ایران در میان کشورهای منطقه پس از اسرائیل (رتبه ۱۵ جهان)، امارات متحده عربی (رتبه ۳۳) و ترکیه (رتبه ۴۱) در جایگاه چهارم قرار دارد. ایران فعلا عربستان را پشت سرگذاشته ولی تا رسیدن به قدرت علمی اول منطقه که در سند چشم انداز ۱۴۰۴ مورد هدف قرار گرفته فاصله زیادی دارد.

محمدعلی زلفی‌گل، وزیر علوم می‌گوید: «رتبه علمی ایران در دنیا پانزدهم است».

این اولین بار نیست که مقام‌های جمهوری اسلامی با استناد به تعداد مقالات علمی تولید شده در ایران چنین ادعایی را مطرح می‌کنند.

گزارش‌های موسسه Scimago Journal & Country Ranking نشان می‌دهد ایران در سال ۲۰۲۱ با تولید بیش از ۷۷ هزار مقاله، در میان ۲۳۲ کشور در رتبه پانزدهم قرار دارد، اما این همه واقعیت نیست.

اگر در همین رده‌بندی شاخص‌های کیفی مانند نسبت استناد به هر مقاله (citations per document) و همین طور H-index که نشانگر بهره‌وری و تاثیرگذاری دانشمندان را در نظر بگیریم، رتبه ایران به ۸۳ و ۴۰ سقوط می‌کند.

وضعیت ایران از نظر سایر شاخص‌های علمی تعریف چندانی ندارد.

در رده‌بندی نیچر ایندکس نام هیچ کدام از دانشگاه‌های ایران در میان هزار دانشگاه برتر دنیا در سال ۲۰۲۱ به چشم نمی‌خورد.

در آخرین رده‌بندی QS به جز دانشگاه‌های شریف (رتبه ۳۸۰) و امیرکبیر‌(رتبه ۴۴۳) نام هیچ دانشگاه دیگر ایرانی در فهرست ۵۰۰ دانشگاه برتر جهان دیده نمی‌شود.

تعداد محققان ایرانی به ازای هر یک میلیون نفر جمعیت ۶۷۹ نفر برآورد شده، حال آنکه این رقم در کشوری مثل دانمارک به ۷ هزار و ۳۱۰ محقق و در آمریکا به ۴ هزار و ۲۰۵ محقق می‌رسد.

سهم تحقیق و توسعه از تولید ناخالص داخلی ایران چیزی بیش از ۰/۳ درصد نیست که یک دهم کشورهای توسعه یافته است.

رتبه نوآوری ایران در سال ۲۰۲۱ به رتبه ‌۶۰ دنیا و چهارم منطقه پس از اسرائیل، امارات و ترکیه رسیده ولی کماکان تا رسیدن به ۱۵ کشور اول علمی جهان و کشور اول منطقه فاصله دارد.

در یک دهه گذشته حجم تولید مقالات علمی در ایران رشد چشمگیری داشته است، اما ابهام‌های زیادی درباره کیفیت مقالات وجود دارد.

از یکسو بازار غیررسمی خرید و فروش پایان‌نامه و مقالات علمی در ایران رونق چشمگیری دارد، از سوی دیگر تعداد مقالات نمایه شده توسط استادان دانشگاه‌ در ایران ابهام‌های جدی درباره کیفیت مقالات به وجود می‌آورد. بر اساس داده‌های سامانه علم‌سنجی اعضای هیات علمی، در طول یک سال تنها به اسم یکی از اعضای هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی ۱۰۹ مقاله ثبت شده است.

بر اساس اطلاعات موجود در همین سامانه، وزیر پیشین بهداشت ایران در در زمان وزارتش، در طول یک سال در تولید و انتشار ۵۴ مقاله علمی مشارکت داشته است.

با این اوصاف فکت‌نامه به این گفته وزیر علوم ایران که «رتبه علمی ایران در دنیا پانزدهم است» نشان «گمراه‌کننده» می‌دهد.

*پس از انتشار این مطلب تعدادی از کاربران به بخشی از مطلب که در آن به رده‌بندی نیچرایندکس از وضعیت دانشگاه‌ها و موسسات تحقیقاتی انتقاد کرده و به رده‌بندی‌های دیگر اشاره کردند. پاراگراف مربوط به رتبه‌بندی QS در تاریخ ۲۴ خرداد ۱۴۰۱ به متن، جمع‌بندی و خلاصه مطلب اضافه شده است. به جز نیچر ایندکس و QS رده‌بندی‌های دیگری هم وجود دارند.