آیا ایران شانزدهمین کشور دنیا در دانش و فناوری است؟

آیت‌الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران در بیانیه‌ای که برای چهل‌سالگی انقلاب منتشر کرده، گفته است:

دستاوردهای دانش و فناوری ما در این مدت که ما را به رتبه شانزدهم در میان بیش از دویست کشور جهان رسانید و مایه‌ شگفتی ناظران جهانی شد و در برخی از رشته‌های حساس و نوپدید به رتبه‌های نخستین ارتقا داد، همه و همه در حالی اتفاق افتاده که کشور دچار تحریم مالی و تحریم علمی بوده است. ما با وجود شنا در جهت مخالف جریان دشمن‌ساز، به رکوردهای بزرگ دست یافته‌ایم و این نعمت بزرگی است که به خاطر آن باید روز و شب خدا را سپاس گفت.

در میان شاخص‌های عمومی، شاخص مستقلی برای سنجش دانش و فناوری وجود ندارد. شاخص‌هایی مثل تعداد مقالات علمی، رده‌بندی دانشگاه‌ها نه شاخص‌های اصلی و عمومی برای مقایسه علمی کشورهای جهان، بلکه شاخص‌هایی فرعی تخصصی‌اند که معمولا از سوی موسسات تخصصی ارائه می‌شوند که لزوما با یکدیگر هم‌خوانی ندارند.

با این همه سعی می‌کنیم تا با بررسی برخی از این شاخص‌ها صحت و سقم ادعای مطرح شده از سوی رهبر ایران را بررسی کنیم.

پیش‌تر فکت‌نامه گفته مشابهی را از حسن روحانی به این مضمون که «ایران بالاترین رشد علمی را در جهان را دارد» بررسی کرده بود.

 

جایگاه ایران در تولید مقالات علمی کجا است؟

اگر شاخص دانش و فناوری را صرفا تعداد مقالات علمی منتشر شده را ملاک بررسی قرار بگیرد، حرف رهبر ایران چندان بی‌راه نیست، اگرچه دقت در جزییات نشان می‌دهد نقطه قوت ایران در جدول رده‌بندی مقالات، مبنای کمی دارد و تحت تاثیر راه افتادن نهضت مقاله‌نویسی در سال‌های اخیر است.

بر اساس اطلاعات منتشر شده در سایت موسسه Scimago Journal & Country Ranking، ایران در سال ۲۰۱۷ ایران با تولید ۵۴هزار و ۳۸۸ مقاله و سند علمی در رتبه شانزدهم قرار دارد.

از این میان به ۵۱ هزار ۶۱۴ مقاله ایران استناد شده که ایران از این نظر در مقام پانزدهم قرار دارد.

اگر تعداد استنادها را ملاک قرار دهیم، ایران با ۲۸هزار و ۸۱۳ استناد در مقام هفدهم قرار دارد.

 

اعتبار مقالات ایرانی چقدر است؟

۱- شاخص‌های کیفی: بر اساس اطلاعات Scimago Journal & Country Ranking  از این میان حدود نیمی از این استنادها خوداستنادی (استناد نویسنده به تحقیقات پیشین خود) است و از این جهت ایران در مقام دوازدهم قرار دارد.

فراتر از این اگر نسبت استناد به هر مقاله (citations per document) را مبنای محاسبه قرار دهیم، ایران با شاخص ۰/۵۳ در رتبه ۱۲۱ قرار دارد.

و دست آخر از نظر H-Index هم که نشان‌گر بهره‌وری و تاثیرگذاری دانشمندان بر اساس مقالات آنها است، ایران با شاخص ۲۵۷ در جایگاه ۴۲ قرار دارد.

این آمار نشان می‌دهند هرچه شاخص‌های مقالات کیفی‌تر می‌شوند رتبه ایران هم پایین‌تر می‌آید.

۲- بازار خرید و فروش مقاله: در مشاهدات میدانی هم شواهدی هست که نشان می‌دهد سازوکارهای غیررسمی تولید مقالات علمی و انتشار آنها در مجلات رسمی در ایران فعال است. گزارش‌های زیادی (مثل این گزارش) وجود دارد که نشان می‌دهد در ایران خرید و فروش مقالات علمی با تضمین چاپ در مجلات معتبر و ثبت در نمایه‌های داخلی و خارجی، بازار پررونقی دارد.

رونق این بازار اگر چه کمکی به توسعه علمی نمی‌کند، اما از یک‌سو پربار شدن رزومه دانشجویان می‌شود و کار پذیرش شغلی و تحصیلی آنها را تسهیل می‌کند، و از سوی دیگر وزن کارنامه عملکرد دولت‌ها را در ایران سنگین می‌کند.

۳- حجم تولید: از سوی دیگر حجم بالای تولید مقالات علمی عملا کیفیت نظام تولید علم را در ایران زیر سوال می‌برد.

به عنوان مثال بر اساس داده‌های سامانه علم‌سنجی اعضای هیات علمی (علوم پزشکی)، فقط یکی از اعضای هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی (دکتر فریدون عزیزی) از سال  ۱۹۹۷ تا الان بیش از هزار مقاله تولید کرده که ۱۰۹ مقاله تنها مربوط به سال ۲۰۱۷ میلادی بوده‌اند. به عبارتی این استاد دانشگاه در سال ۲۰۱۷ هر هفته در تولید بیش از دو مقاله علمی مشارکت داشته است.

یا در سال ۲۰۱۷ میلادی ۵۴ مقاله علمی به نام سیدحسن قاضی‌زاده هاشمی، وزیر پیشین بهداشت ایران منتشر شده است. معنی این جمله این است که یکی از وزرای ایران در زمان مسئولیت وزارت و فعالیت نسبی درمانی، به طور میانگین هر هفته دست‌کم در تولید یک مقاله علمی هم مشارکت داشته است.

سایر شاخص‌های توسعه دانش‌ و فناوری

هر چقدر که آمار تولید مقاله در ایران بالا است، اعتبار دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی و تحقیقاتی ایران، حتی در مقیاس منطقه‌ای هم تعریف چندانی ندارد.

علاوه بر این در بررسی موسسات علمی معتبر دنیا، نهادهای علمی ایرانی در میان ۵۰۰ نهاد علمی اول دنیا قرار ندارد. در غرب آسیا نیز موسسات ایرانی از جمله موسسه تحقیقات علمی، دانشگاه تهران، دانشگاه بهشتی، دانشگاه شیراز و دانشگاه شریف پس از موسسات علمی اسرائیل، عربستان و ترکیه قرار دارند. در میان ۱۰۰ موسسه معتبر پزشکی دنیا نامی از هیچ یک از دانشگاه‌های علوم پزشکی ایران به چشم نمی‌خورد.

به جز این شاخص‌های دیگر هم هستند مثل شاخص نوآوری که در سال ۲۰۱۸ ایران در رتبه ۶۵ قرار جهان و هفتم منطقه غرب آسیا قرار داشت.

 

جمع‌بندی

آیت‌الله خامنه‌ای در بیانیه چهلمین سالگرد انقلاب مدعی است: دستاوردهای دانش و فناوری ایران را به رتبه شانزدهم در میان بیش از دویست کشور جهان رسانده است، اما واقعیت این است که نه دستاوردهای دانش‌وفناوری بلکه تولید انبوه مقالات علمی باعث شده تا ایران در سال ۲۰۱۷ در رده‌بندی تولید مقاله در مقام شانزدهم قرار گیرد.

شواهد قطعی و محکمی وجود دارد که حتی در زمینه تولید مقاله هم کیفیت در فرع کمیت قرار دارد، چنانکه در رده‌بندی مقالات هم هرچه شاخص‌های مقالات کیفی‌تر می‌شوند رتبه ایران هم پایین‌تر می‌آید.

از سوی دیگر بازار فعال خرید و فروش مقالات و حجم بالای تولید مقاله اعتبار کیفی تولید علم را در ایران زیر سوال می‌برد، چنانکه بررسی‌ها ما نشان می‌دهد که رکورد تولید مقاله در میان بعضی اساتید پزشکی در ایران به دو مقاله در هفته هم می‌رسد. حتی وزیر پیشین بهداشت ایران در زمان مسئولیت دست کم هر هفته یک مقاله علمی نوشته یا در فرایند تولید آن مشارکت داشته است.

نمی‌توان منکر شد که ایران در سال ۲۰۱۷ شانزدهمین رکورددار تولید مقاله در جهان است، اما این همه واقعیت نیست. نیمه دیگری که رهبر ایران و سایر مقام‌های رسمی به آن اشاره نمی‌کنند شاخص‌های کیفی و سایر فکت‌هایی است که ثابت می‌کنند به جز تعداد مقالات اوضاع سایر شاخص‌های علمی مثل اعتبار مراکز علمی، یا شاخص نوآوری و… تعریف چندانی ندارد.

با این حساب فکت‌نامه این گفته آیت‌الله خامنه‌ای را به این دلیل که همه واقعیت را بازگو نمی‌کند، ادعایی «گمراه‌کننده» می‌داند.

عکس: سایت سازمان پژوهش‌های‌ علمی و صنعتی ایران