ادعای گمراه‌کننده نقش غنی‌سازی در تولید رادیو دارو

محمد اسلامی، معاون رئیس جمهوری و رئیس سازمان انرژی اتمی ایران، روز یکشنبه ۲۴ دی ۱۴۰۲، در جریان رونمایی از یک رادیوداروی جدید ساخت ایران در دومین نمایشگاه محصولات دانش‌بنیان حوزه غذا، دارو و تجهیزات پزشکی که در مصلی تهران برگزار می‌شود، گفت:

تولید رادیو دارو مستلزم داشتن صنعت هسته‌ای است و بدون غنی‌سازی اورانیوم معنا و مفهوم ندارد و کسانی که می‌گویند صنعت هسته‌ای موجب عقب ماندگی کشور است باید به این مهم توجه کنند که صنعت هسته‌ای شکافنده مسیر توسعه علم و فناوری است. امروز نام جمهوری اسلامی ایران در این زمینه می‌درخشد و این متاثر از ظرفیت صنعت هسته‌ای است.

کشورهای غربی و به‌خصوص مقامات آمریکا و سه کشور اروپایی مذاکره‌کننده با ایران درباره برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی (انگلیس، فرانسه و آلمان) و همین‌طور مقامات آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای بارها اشاره کرده‌اند که غنی‌سازی در این ابعادی که در ایران انجام می‌شود (از نظر حجم و درصد غنی‌سازی) کاربردی برای جمهوری اسلامی ایران جز تسلیحات کشتار جمعی (بمب اتمی) ندارد. در مقابل مقامات جمهوری اسلامی ایران تلاش کرده‌اند کاربردهایی را برای غنی‌سازی بالا (HEU بالای ۲۰ درصد) ذکر کنند از جمله تولید رادیوداروها.

در ادامه ضمن بررسی نقش «غنی‌سازی اورانیوم» در تولید رادیو داروها، می‌بینیم که «تولید رادیو دارو در ایران» چقدر به «غنی‌‌سازی اورانیوم در ایران» مرتبط است تا بتوانیم ارزیابی کنیم که این ادعای رئیس سازمان انرژی اتمی که بارها هم تکرار شده، چقدر به واقعیت نزدیک است.

لازم به ذکر است در این مراسم از داروی Pars TECTO PSMA رونمایی شده که در وب‌سایت تولید‌کننده آن از تابستان ۱۴۰۱ (حدود ۱۵ ماه پیش) درج شده‌بود ( تیر ۱۴۰۱/ مرداد ۱۴۰۱).

رادیو دارو چیست و چه ربطی به غنی‌سازی دارد؟

رادیو داروها، به نوعی از داروها گفته می‌شود که در آن فرایندهای شیمیایی برای تشخیص یا در مواردی درمان استفاده می‌شود.

این داروها موادی شیمیایی هستند که به‌طور کلی مولکول آنها از دو بخش اصلی تشکیل شده: یک قسمت آلی و یک ایزوتوپ رادیواکتیو. قسمت آلی، به بافت خاصی متصل می‌شود و ایزوتوپ رادیواکتیو هم از خود تشعشع ساطع می‌کند. به‌این ترتیب، یک رادیو دارو بعد از این که از راه‌هایی مانند تزریق، خوردن یا استنشاق وارد بدن شد به یک بافت خاص، فرضا توده سرطانی، متصل می‌شود و با تشعشع رادیواکتیو محل آن توده سرطانی را مشخص می‌کند. می‌توان از این روش برای «تشخیص» و یا حتی «درمان» استفاده کرد. یکی از رایج‌ترین این روش‌ها، توموگرافی گسیل پوزیترون (PET) یا توموگرافی کامپیوتری با انتشار تک فوتون (SPECT)  است.

عناصر رادیواکتیو، هسته عناصری هستند که در طبیعت ناپایدار هستند و واپاشیده‌ شده و به هسته‌های پایدارتر تبدیل می‌شوند و ضمن واپاشیدن، مقداری انرژی تابش می‌کنند که به صورت پرتو آلفا، بتا یا گاما ساطع می‌شود. شدت این پرتوها، اگر پرانرژی باشد، خود باعث سرطان یا بیماری‌های دیگر می‌شود.

بنابراین در رادیوداروها از ایزوتوپ‌هایی استفاده می‌شود که اولا نیمه‌عمری در حد چند ساعت دارند و ثانیا شدت و انرژی تابش آنها نسبتا کم است. یکی از این عناصر بسیار پرکاربرد تکنسیم 99m Tc است. نیمه‌عمرش حدود ۶ ساعت است. بیمار ساعتی قبل از استفاده از SPECT اسکن، آن را مصرف می‌کند. شدت و انرژی تابشی آن هم برای این مدت، مضر نیست. 

سازمان جهانی بهداشت (بخش WHOCC) برای داروها یک رده‌بندی دارد که ATC نام دارد؛ سیستم طبقه‌بندی شیمیایی آناتومیکی درمان (Anatomical Therapeutic Chemical Classification System). در این روش کدگذاری، داروهای رده ATC/V09 رادیو داروهای «تشخیصی» و ATC/V10 رادیو داروهای «درمانی» هستند. با مراجعه به لیست این داروها می‌بینیم که ایزوتوپ‌های همه رادیوداروهای ثبت‌شده در این فهرست عبارتند از: هیدروژن ۳ (تریتیوم)، کربن ۱۱ و ۱۴، نیتروژن ۱۳، اکسیژن ۱۵، فلوئور ۱۸، سدیم ۲۲ و ۲۴، فسفر ۳۲، کلسیم ۴۷، کرم ۵۱، کبالت ۵۷ و ۵۸، آهن ۵۹، گالیم ۶۷ و ۶۸، سلنیوم ۷۵، کریپتون ۸۱، روبیدیوم ۸۲، استرانسیوم ۸۹، ایتریوم ۹۰، تکنسیوم ۹۹، ایندیوم ۱۱۱، ید ۱۲۳ و ۱۲۵ و ۱۳۱، زنون ۱۳۳، ساماریوم ۱۵۳، اربیوم ۱۶۹، لوتشیوم ۱۷۷، تالیم ۲۰۱، رادیوم ۲۲۳.

با مراجعه به روش‌های مختلف تهیه ایزوتوپ‌های بالا، می‌بینیم که بسیاری از آنها به خصوص سنگین‌ترها، از واپاشی‌های عناصری مانند اورانیوم ۲۳۵ رادیواکتیو به‌دست می‌آید. برای کار با اورانیوم ۲۳۵ هم نیاز به غنی‌سازی است زیرا غلظت آن در طبیعت کم (حدود ۰/۷ درصد) است.

البته این ایزوتوپ‌ها غیر از واپاشی اورانیوم ۲۳۵ با استفاده از روش‌های دیگری هم به‌دست می‌آیند. برای مثال دارویی که در این مراسم رونمایی شد، Pars TECTO PSMA ساخت شرکت «پارس ایزوتوپ» (سازمان انرژی اتمی ایران) است که برای تشخیص سرطان پروستات و متاستاز آن در اندام‌های مختلف بدن استفاده می‌شود (ATC/V09IA07). در این دارو از تکنسیوم 99m به عنوان ایزوتوپ رادیواکتیو استفاده شده‌است.

تکنسیوم 99m از مهم‌ترین و پرکاربردترین ایزوتوپ‌های رادیواکتیو در پزشکی هسته‌ای و رادیو داروهای تشخیصی است. این ایزوتوپ از طریق «ژنراتورهای تکنسیوم» از ایزوتوپ مولیبدن ۹۹ به‌دست می‌آید. در تصویر زیر در سمت راست نخستین ژنراتور تکنسیوم و در سمت چپ، پنج ژنراتور تکنسیوم 99m دیده می‌شود.

در این دستگاه کوچک، تکنسیوم 99m از مولیبدن جدا می‌شود. روش تولید تکنسیوم به این طریق در ویدیو زیر توضیح داده شده‌است:

به‌هرحال این یک مثال است. در مثالی دیگر، در وب‌سایت شرکت پارس ایزوتوپ، یک داروی دیگر هم معرفی شده که در اینفوگرافی روش‌های تولید آن می‌بینیم که غیر از اورانیوم، از تلور هم به‌دست می‌آید.

در نهایت می‌توان گفت هرچند بعضی از ایزوتوپ‌های مهم در ساخت رادیو داروها را می‌توان بدون نیاز به غنی‌سازی اورانیوم هم بدست آورد اما برای تهیه ایزوتوپ‌های رادیواکتیو سنگین، استفاده از مواد باقی‌مانده از واپاشی اورانیوم ۲۳۵، روش بسیار مرسومی است.

بنابراین ادعای «تولید رادیو دارو مستلزم غنی‌سازی اورانیوم است» در شرایطی که یک شرکت یا کشور یا هر نهاد دیگری بخواهد تمام پروسه تولید را تنها خودش انجام دهد، نیمه‌درست است.

آیا «تولید رادیو دارو در ایران» به «غنی‌‌سازی اورانیوم در ایران» مرتبط است؟

خیر. در حقیقت گمراه‌کنندگی ادعای محمد اسلامی در اینجاست که هرچند در تولید بسیاری از رادیوداروها به‌خصوص رادیو داروهای تشخیصی، از ایزوتوپ‌های رادیواکتیوی استفاده می‌شود که یکی از راه‌های ساده دستیابی به آنها، استفاده از مواد باقی‌مانده از واپاشی اورانیوم ۲۳۵ است. اما آنچه در ایران تولید می‌شود، هیچ ربطی به اورانیوم غنی‌شده در مجتمع‌های غنی‌سازی اورانیوم ایران در فردو و نطنز ندارد.

رادیو داروها در ایران با استفاده از راکتور نیروگاه اتمی تهران که دستگاهی تحقیقاتی، قدیمی و بسیار کوچک است تولید می‌شود. سوخت این نیروگاه، اورانیوم ۲۰درصد غنی‌شده‌است (دقیق‌تر ۱۹/۷۵درصد). این سوخت مطابق برجام، از روسیه تامین می‌شود و فکت‌نامه جزییات تامین اورانیوم غنی‌شده برای این نیروگاه را در راستی‌آزمایی دیگری بررسی کرده‌است:

اورانیومی که در فردو و نطنز غنی‌سازی می‌شود، مطابق تعهدنامه پادمان‌ها، توسط بازرسان آژانس به دقت اندازه‌گیری شده و هر سه ماه یک‌بار در گزارشی توسط دبیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به کشورهای عضو اعلام می‌شود. در تمام سال‌های گذشته هیچ شاهدی مبنی بر تحویل این اورانیوم به راکتور تهران وجود ندارد. بلکه این اورانیوم غنی‌شده، به دقت ندازه‌گیری شده و در این مکان‌ها نگه‌داری شده و مقدارش گزارش می‌شود (صفحه ۷ و ۸ گزارش). 

با وجود اینکه راکتور تهران برای تولید ایزوتوپ‌های سنگین رادیو دارو، به اورانیوم ۲۰درصد غنی‌شده نیاز دارد، جمهوری اسلامی هم‌اکنون مطابق گزارش آژانس (۲۷ آبان ۱۴۰۲) درحال غنی‌سازی ۶۰درصد است و شواهدی از ذراتی با غنای ۸۳درصد هم در مجتمع‌های غنی‌سازی دیده شده‌است. 

راکتور تحقیقاتی تهران برای سوخت خود به قرص‌های فلزی آلياژ آلومینیوم با اورانیوم ۲۰ درصد غنی‌شده نیاز دارد. در حالی که طبق آخرین گزارش آژانس، جمهوری اسلامی حدود ۱۳۰ کیلوگرم اورانیوم ۶۰درصد غنی شده به صورت گاز (آماده برای غنی‌سازی ۹۰درصد) در اختیار دارد.

همه اینها نشان می‌دهد توجیه غنی‌سازی در ایران به بهانه تولید رادیو دارو و پیش کشیدن وضعیت بیماران مبتلا به سرطان، بیشتر یک مانور تبلیغاتی برای گمراه‌کردن افکار عمومی از سوی مقامات جمهوری اسلامی است.

بنابراین فکت‌نامه به این ادعای محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی که «تولید رادیو دارو مستلزم داشتن صنعت هسته‌ای است و بدون غنی‌سازی اورانیوم، مفهوم ندارد» نشان گمراه‌کننده می‌دهد.