محمد اسلامی
رئیس سازمان انرژی اتمی
سوخت اورانیوم ۲۰درصدی که قرار بود طبق برجام به راکتور تهران داده شود، هنوز تحویل داده نشده.
نادرست
آیا برخلاف برجام، سوخت هسته‌ای راکتور تهران تامین نشد؟
محمد اسلامی، رییس سازمان انرژی اتمی جمهوری اسلامی شنبه شب ۱۷ مهر در مصاحبه زنده با تلویزیون ایران اعلام کرد که ذخایر اورانیوم با غنای ۲۰ درصد ایران از ۱۲۰ کیلوگرم عبور کرده است. او در این‌باره گفت: «پیشتر طبق برجام قرار بود که سوخت اورانیوم ۲۰درصد به راکتور تهران داده شود اما داده نشد و اگر ساخت این میزان سوخت را خودمان آغاز نمی‌کردیم این موضوع امروز به یکی از معضلات‌مان تبدیل می‌شد.»
اسلامی تصریح کرد: «این سوخت جزو یکی از نیازهای اساسی کشور ما است که پیشتر از طریق آمریکا تأمین و بعدها از آرژانتین خریداری می‌کردیم و پس از آن با تلاش‌های زیاد، توسط خود ما به تولید رسید.»
رییس سازمان انرژی اتمی ایران گفت تولید اورانیوم ۶۰درصد غنی‌شده صورت گرفته و برنامه‌ریزی برای تولید اورانیوم فلزی نیز آغاز شده‌است. او درباره موارد مصرف اورانیوم فلزی گفت: «برای تولید سوختی به عنوان جایگزین سوخت ۲۰درصد در راکتور تهران نیازمند اورانیوم فلزی هستیم زیرا سوخت جدید، کارآمدی بالاتری دارد.»
جمهوری اسلامی ایران تیرماه امسال به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اطلاع داده‌بود که می‌خواهد اورانیوم فلزی با غنای ۲۰درصد برای سوخت راکتور تهران تولید کند.
چطور تامین سوخت نیروگاه تحقیقاتی تهران، تبدیل به یک مناقشه بین‌المللی شد؟
راکتور تهران، یک راکتور کوچک تحقیقاتی است که سال ۱۳۴۶ در محوطه دانشکده فیزیک تهران که بعدها به سازمان انرژی اتمی منتقل شد، ساخته‌شد. این راکتور را ایالات متحده و با نظارت سازمان ملل متحد ساخت. این راکتور بخشی از برنامه «اتم برای صلح» دولت آمریکا بود که دوایت آیزنهاور رئیس جمهوری ایالات متحده آن را پیشنهاد داده بود. رآکتور تهران، از نوع آب سبک است و کاربردهای آموزشی، پژوهشی و تولید رادیو ایزوتوپ دارد. گنبد این نیروگاه، از خیابان کارگر شمالی، تقاطع اتوبان حکیم قابل مشاهده است.
تقریبا همه راکتورهای صنعتی که برق تولید می‌کنند، از سوخت اورانیوم بین ۳ تا ۵درصد غنی‌شده استفاده می‌کنند. اما راکتور ۵ مگاواتی تهران، چون جنبه تحقیقاتی دارد و طراحی آن هم قدیمی است، تنها می‌تواند از اورانیوم ۲۰ درصد غنی‌شده استفاده کند. برخلاف بسیاری از راکتورها که در آنها سوخت به صورت میله‌هایی بلند درآمده و وارد قلب راکتور می‌شود، در راکتور تهران، سوخت باید به‌صورت قرص‌های دایره‌ای (در برجام صفحه ذکر شده) به قطر حدود ۲۰ سانتی‌متر دربیاید و در قلب راکتور قرار بگیرد. در قلب راکتور تهران، ۲۷ عدد از این قرص‌های اورانیومی به وزن در مجموع ۳۰ کیلوگرم، قرار می‌گیرد.
سوخت راکتور تهران را از بدو تاسیس، ایالات متحده تامین می‌کرد. اما بعد از انقلاب و با پایان یافتن ذخیره سوخت ایران در اواخر دهه ۱۳۶۰ قراردادی (تحت نظر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی) با آرژانتین بسته شد و این کشور سوخت هسته‌ای را برای این راکتور تامین کرد. در سال ۱۳۸۸ ذخیره سوخت راکتور تهران رو به پایان بود. در آن زمان غنی‌سازی ۲۰درصدی یا خرید سوخت این راکتور، هم‌زمان با افشای فعالیت‌های غنی‌سازی در فردو، تبدیل به یک مناقشه بین‌المللی شد. از طرفی جمهوری اسلامی می‌گوید که که تجهیزات غنی‌سازی در نطنز و فردو برای تامین سوخت راکتور تهران و تهیه رادیو دارو است و داروهای بیش از ۸۵۰هزار بیمار مبتلا به سرطان از این طریق تامین می‌شود، از طرف دیگر با تحریم‌هایی مواجه بود که امکان واردات سوخت برای این راکتور را ناممکن کرده‌بود.
به این‌ترتیب در سال ۱۳۸۸ محمد البرادعی، دبیر کل وقت آژانس، پیش‌نویس توافقنامه تامین سوخت هسته‌ای برای راکتور تهران را آماده کرد و روسیه به صورت رسمی متعهد به انجام این پروژه شده و آمریکا نیز از آن حمایت کرد. اما برخلاف انتظار، جمهوری اسلامی توافقنامه را نپذیرفت و مدعی شد این «صرفا یک گفتگوی فنی بين ايران و آژانس است بايد ملاحظات اقتصادی و فنی ايران در چگونگی تامین سوخت راکتور تهران لحاظ شود». به‌این ترتیب با وجود اینکه روسیه، فرانسه و ایالات متحده حاضر شدند شرایطی را فراهم کنند که با تامین سوخت این نیروگاه بهانه غنی‌سازی ۲۰درصدی از جمهوری اسلامی گرفته شود، اما جمهوری اسلامی زیر بار نرفت و سرانجام قطع‌نامه ۱۹۲۹ علیه ایران در شورای امنیت صادر شد. این وضعیت ادامه داشت تا اینکه سرانجام در برجام، مساله به‌صورت قانونی حل شد.
آیا برخلاف قول ۱+۵ در برجام، سوخت نیروگاه تحقیقاتی تهران، تامین نشد؟
مطابق متن برجام، (بند ۷ بخش الف) کشورهای ۱+۵ پذیرفتند «... تمامی اکسید اورانیوم باقی‌مانده [از پیش از برجام] غنی‌شده بین ۵ تا ۲۰درصد به منظور استفاده در راکتور تحقیقاتی تهران به سوخت تبدیل خواهد شد. سوخت اضافی مورد نیاز راکتور تحقیقاتی تهران، با نرخ بازارهای بین‌المللی، در دسترس ایران قرار خواهد گرفت.»
برای این منظور در بند ۶۰ پیوست یک برجام، توضیحات مفصل‌تر داده شد:
«ایران به منظور خرید سوخت برای راکتور تهران و نمونه‌های هدف ساخته‌شده از اورانیوم غنی‌شده، عقد یک قرارداد تجاری با نهادهای خارج از ایران را دنبال خواهد کرد. در صورت نیاز، کشورهای ۱+۵، انعقاد و اجرایی‌شدن این قرارداد را تسهیل می‌کنند. چنانچه امکان انعقاد یک قرارداد با یک تامین‌کننده سوخت فراهم نشود، کشورهای ۱+۵، یک مقدار اکسید اورانیوم (U3O8) با غنای ۱۹.۷۵درصد را منحصراً به‌منظور ساخت سوخت راکتور تهران و نمونه‌های هدف ساخته‌شده از اورانیوم غنی‌شده در ایران، تامین و تحویل ایران خواهندداد. این اکسید اورانیوم (U3O8) با غنای ۱۹.۷۵درصد به‌تدریج در محموله‌های که بیشتر از حدود ۵ کیلوگرم در هر نوبت نخواهدبود، تامین خواهدشد و هر محموله جدید، تنها زمانی تامین خواهدشد که آژانس تایید کند که محموله قبلی برای ساخت سوخت راکتور تهران با آلومینیوم مخلوط شده و یا برای نمونه‌های هدف ساخته‌شده از اورانیوم غنی‌شده مصرف شده‌است. ایران ۲ سال قبل از اینکه موجودی سوخت راکتور تهران به اتمام برسد، کشورهای ۱+۵ را مطلع خواهد کرد تا ۶ ماه قبل از انتهای دوره ۲ سال، اکسید اورانیوم در دسترس ایران باشد.»
به‌این ترتیب این بند برجام به توافق دوجانبه ایران و روسیه برای تبادل سوخت هسته‌ای که منجر به تامین سوخت راکتور تحقیقاتی تهران می‌شد، مشروعیت حقوقی داد. این توافق دوجانبه پس از توافق ژنو ۵ و ۶ و یک سال پیش‌از امضا و در حین مذاکرات نهایی برجام بین دو کشور امضا شده‌بود.
براین اساس در انتهای بند ۵۸ پیوست یک برجام آمده‌است:
«برای ۱۵ سال، ایران تاسیساتی که برای تبدیل صفحه‌های سوخت یا ضایعات به UF6 باشد را نساخته و یا عملیاتی نخواهد کرد». همچنین در بند ۲۶ پیوست ۱ برجام ذکر شد که «اگر ایران به دنبال شروع تحقیق و توسعه بر روی سوخت بر پایه فلز اورانیوم برای راکتور تحقیقاتی تهران در مقدار کم بعد از ۱۰ سال و قبل از ۱۵ سال باشد، برنامه خود را در کمیسیون مشترک [برجام موضوع پیوست ۴] ارایه و تصویب این کمیسیون را دنبال خواهد کرد.»
به این ترتیب مساله سوخت راکتور تهران حل شد و برخلاف گفته اخیر محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران، از ورود محموله‌های سوخت روسی در سال ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ به ایران خبر داده بود.
روز ۲۰ مرداد ۱۳۹۷، بهروز کمالوندی، سخنگوی سازمان انرژی اتمی ایران در مصاحبه با خبرگزاری میزان اعلام کرد که ایران اولین محموله را حدود هفت ماه پیش تحویل گرفته و محموله دوم هم «در آستانه انتقال» است.
هرچند پیش از آن هم مقامات جمهوری اسلامی از تحویل اورانیوم ۲۰درصد غنی‌شده از سوی روسیه به ایران، مطابق توافق دوجانبه پیش از برجام، خبر داده بودند. از جمله در بهمن ماه سال ۱۳۹۵، علی اصغر زارعان، دستیار ویژه رئیس سازمان انرژی اتمی ایران، گفته‌بود که پنج کیلوگرم اورانیوم غنی شده با خلوص ۲۰درصد از روسیه وارد اصفهان شده‌است. او گفته بود که براساس توافق دوجانبه ایران و روسیه، اورانیوم ۲۰درصدی در صورت اعلام نیاز تهران در محموله‌های ۵ کیلوگرمی به ایران فرستاده می‌شود. این موضوع دقیقا منطبق با متن صریح برجام است.
چرا مساله تولید اورانیوم فلزی مهم است؟
اگر جمهوری اسلامی بخواهد خودش اورانیوم را تا ۲۰ درصد برای استفاده در راکتور تهران غنی کند، نیاز به توسعه فناوری عمل‌آوری اورانیوم فلزی دارد. زیرا در ماشین‌های سانتریفیوژ، اورانیوم به‌حالت گاز UF6 درحال چرخش است تا با اثر گریز از مرکز، عملیات غنی‌سازی انجام شود. در مرحله بعد، گاز اورانیوم غنی‌شده باید به‌حالت فلز دربیاید. در این فرآیند شیمیایی، ابتدا گاز هگزا فلوئورید اورانیوم به صورت اکسید فلزی U3O8 درمی‌آید و سپس با آلومینیوم آلیاژ شده و در عملیات ریخته‌گری به صورت قرص‌های فلزی درمی‌آید. جمهوری اسلامی در گزارشی به آژانس در ابتدای تابستان ۱۴۰۰ اعلام کرد که این فرآیند را آغاز کرده‌است.
اما فناوری تولید و عمل‌آوری و ریخته‌گری اورانیوم فلزی، بخش مهم و کلیدی در مسیر تولید تسلیحات هسته‌ای است. برای همین پس از اعلام رسمی جمهوری اسلامی، کشورهای اروپایی امضاکننده برجام (تروئیکا) یعنی فرانسه، بریتانیا و آلمان در بیانیه تندی اعلام کردند: «ایران هیچ نیاز صلح‌آمیزی به تحقیق و توسعه در زمینه فرآوری اورانیوم فلزی که گام کلیدی در تولید تسلیحات هسته‌ای است، ندارد».
آنها همچنین در این بیانیه اخطار دادند: «ما شدیدا از ایران می‌خواهیم همه فعالیت‌های مغایر با برجام را متوقف کرده و بدون هیچ تاخیری به مذاکرات بازگردد.» این در حالی است که محمد اسلامی، در گفته‌های اخیرش در تلویزیون ایران اعلام کرد: «برای تولید سوختی به عنوان جایگزین سوخت ۲۰درصد در راکتور تهران نیازمند اورانیوم فلزی هستیم زیرا سوخت جدید، کارآمدی بالاتری دارد.»
اما طبق بندهای برجام که در بالا ذکر شد، جمهوری اسلامی متعهد شده‌بود که ۲ سال قبل، باید این موضوع را به کشورهای ۱+۵ اعلام کرده‌باشد و ضمنا برای ۱۰ سال از زمان امضای برجام از این فعالیت‌ها خودداری کرده و بعد از آن هم به مدت ۵ سال برای هرگونه فعالیت در این زمینه، درخواستش را در کمیسیون مشترک برجام، مطرح کند.
جمع‌بندی
محمد اسلامی، رییس سازمان انرژی اتمی جمهوری اسلامی، شنبه شب ۱۷ مهر در مصاحبه زنده با تلویزیون ایران اعلام کرد که ذخایر اورانیوم با غنای ۲۰ درصد ایران از ۱۲۰ کیلوگرم عبور کرده است. او در این‌باره گفت: «پیشتر طبق برجام قرار بود که سوخت اورانیوم ۲۰درصد به راکتور تهران داده شود اما داده نشد.»
اما روز ۲۰ مرداد ۱۳۹۷، بهروز کمالوندی، سخنگوی سازمان انرژی اتمی ایران در مصاحبه‌ای اعلام کرده‌بود که ایران اولین محموله سوخت راکتور اتمی تهران را حدود هفت ماه پیش تحویل گرفته و محموله دوم هم «در آستانه انتقال» است. همچنین در بهمن ماه ۱۳۹۵ علی اصغر زارعان، دستیار ویژه رئیس سازمان انرژی اتمی ایران، خبر داده بود که پنج کیلوگرم اورانیوم غنی شده با خلوص ۲۰ درصد از روسیه وارد اصفهان شده است.
سوخت راکتور تحقیقاتی تهران، به‌صورت قرص‌های تخت از اورانیوم ۲۰درصد غنی‌شده است. جمهوری اسلامی هم در سال ۱۳۸۸ و هم بعد از خروج آمریکا از برجام، به بهانه تامین سوخت این راکتور، فعالیت غنی‌سازی خود را با نصب آبشارهایی از سانتریفیوژهای پیش‌رفته‌تر گسترش داده و اخیر فناوری فرآوری اورانیوم به‌حالت فلزی را هم به بهانه تامین سوخت این نیروگاه آغاز کرده‌است.
اما مطابق برجام و طی توافق دوجانبه ایران و روسیه، سوخت این نیروگاه همواره در سال‌های گذشته توسط روسیه تامین می‌شده‌است. برای همین تروئیکای اروپایی در تابستان بیانیه تندی علیه ایران صادر کرد که «ایران هیچ نیاز صلح‌آمیزی به تحقیق و توسعه در زمینه فرآوری اورانیوم فلزی که گام کلیدی در تولید تسلیحات هسته‌ای است، ندارد».
بنابراین فکت‌نامه به این گفته‌های محمد اسلامی، رییس سازمان انرژی اتمی جمهوری اسلامی که «پیشتر طبق برجام قرار بود که سوخت اورانیوم ۲۰درصد به راکتور تهران داده شود اما داده نشد.» نشان «نادرست» می‌دهد.