ادعای شاخ‌دار یک روزنامه درباره دکل‌های چینی نابود کننده ابرهای باران‌زا

در دو هفته ابتدایی دی‌ماه ۱۴۰۲، مساله تفاوت میزان بارش در مرز ایران و ترکیه، با کلیدواژه «ابردزدی» به یکی از سوژه‌های اصلی در افکار عمومی تبدیل شد و فکت‌نامه در گزارش مفصلی، ابعاد این ماجرا را بررسی کرده‌است.

مقایسه بارش برف در مرز ایران و ترکیه

همچنین در روزهای ابتدایی دی‌ماه پخش تصاویری از کامیون‌هایی برای حمل مواد استخراج‌شده از سواحل رو به خشکی دریاچه ارومیه که با شایعه استخراج «لیتیوم» همراه بود نیز از موضوعاتی بود که فکت‌نامه در گزارش دیگری به آن پرداخت:

ادعای نادرست برداشت چین از منابع لیتیوم دریاچه ارومیه

روزنامه جمهوری اسلامی در روز شنبه ۹ دی در ستون «جهت اطلاع» خود با ترکیب دو ادعای «ابردزدی» و «لیتیوم» و الگوگیری از «نظریه توطئه هارپ» (تغییرات آب‌و هوایی با آنتن) عدم بارش در کشور (به خصوص اختلاف اقلیم در حوالی مرز ترکیه) را به دکل‌های چینی نسبت داد و نوشت:

«مدتی است موضوع خنثی‌شدن ابرهایی که از آسمان ترکیه به ایران می‌آیند در رسانه‌ها و محافل مختلف مطرح است. ادعاهایی وجود دارند که می‌گویند ابرهای بارشی که ساعت‌ها در ترکیه زمینه‌ساز بارش برف شده‌اند به محض ورود به ایران و در آسمان دریاچه ارومیه پخش شده و محو می‌شوند. علت این وضعیت را بعضی از کاربران فضای مجازی، نصب دکل‌هایی می‌دانند که از چین برای دور کردن ابرهای تگرگ‌زا در اطراف کوه سبلان آورده و نصب شده‌اند تا به ابرها شلیک کرده و آنها را پراکنده کنند چون برای برداشت لیتیوم، محیط نباید مرطوب باشد. هنوز مسئولان ایرانی درباره ادعای مربوط به دکل‌های چینی اظهارنظری نکرده‌اند.»

در ادامه ابعاد مختلف ادعاهای مطرح شده در پاراگراف بالا را بررسی می‌کنیم.

آیا ابرهایی که از آسمان ترکیه به ایران می‌آیند خنثی می‌شوند؟

اصل ادعا «خنثی‌شدن ابرهایی که از آسمان ترکیه به ایران می‌آیند» نادرست است. امین دزفولی، پژوهشگر مرکز پروازهای فضایی گودارد ناسا در مریلند با انتشار نمودار زیر نشان داد هرچند میانگین کل بارش فصلی در طرف ترکیه به دلیل تاثیر اقلیم حدود ۲۴ درصد بیشتر است اما ضریب همبستگی بارش در دو طرف مرز ایران و ترکیه ۰/۸۷ است. یعنی بخش اول ادعای روزنامه جمهوری اسلامی که «ابرهای بارشی که ساعت‌ها در ترکیه زمینه‌ساز بارش برف شده‌اند به محض ورود به ایران و در آسمان دریاچه ارومیه پخش شده و محو می‌شوند.» از اساس نادرست است. معنی این ضریب همبستگی این است که همان‌طور که در نمودار می‌بینید هر سال تقریبا به همان نسبتی که ترکیه بارش کم و زیاد شده در ایران هم چنین تغییراتی مشاهده شده‌است.

تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهند که برخلاف ادعای مطرح، ابرها بدون خنثی‌شدن در حال عبور از جغرافیای ایران از مرز ترکیه وارد آذربایجان غربی می‌شوند.

با این‌حال آنچه باعث تفاوت میانگین بارش و الگوهای بارش در دو طرف مرز در فاصله کوتاهی می‌شود به عواملی بستگی دارد که باعث تفاوت اقلیم می‌شود؛ عواملی مانند: ویژگی‌های فیزیکی منطقه و توپوگرافی آن و همچنین میزان رطوبت ناشی از دریاهای اطراف یا جهت بادها و چندین عامل محیطی دیگر.

آیا برای برداشت لیتیوم، محیط نباید مرطوب باشد؟

روزنامه جمهوری اسلامی در ادامه می‌نویسد «برای برداشت لیتیوم، محیط نباید مرطوب باشد». می‌دانیم که لیتیوم، عنصر سوم جدول تناوبی یک فلز فعال است که در تماس با آب و رطوبت، باعث تولید هیدروژن گاز می‌شود. واکنش لیتیوم با آب به صورت زیر است:

2Li(s)+2H2O(l)→2LiOH(aq)+H2(g)

در این واکنش، لیتیوم با دو مولکول آب واکنش می‌کند و در نهایت لیتیوم هیدروکسید (LiOH) و گاز هیدروژن (H₂) تولید می‌‌شود. این واکنش به شدت اگزوترمیک یا حرارت‌زا است. به عبارت دیگر، بر اثر تماس مستقیم آب با لیتیوم ما با افزایش ناگهانی حرارت روبرو می‌شویم که پدیده‌ای خطرناک است.

در استرالیا لیتیوم از استخراج سنگ معدن به دست می‌آید، در حالی که در شیلی و آرژانتین لیتیوم از دریاچه‌های نمک استخراج می‌شود؛ به عبارتی دو روش عمده برای استخراج لیتیوم وجود دارد؛ روش‌های اسپودومن (Spodumene) و آب شور سالار (Brine).

اسپودومن یک سنگ رسوبی است که در معادن بازالتی و سنگ‌های گرانیتی یافت می‌شود. استخراج لیتیوم به روش اسپودومن با استفاده از فرایندهایی مانند سنگ شکنی، آسیاب‌کاری، تقسیم‌بندی و فرآوری انجام می‌شود. در حالی که در روش ‌Brine لیتیوم از آب شور سالار SALAR استخراج می‌شود. آب شور به آب‌های زیرزمینی یا دریاچه‌های نمک اطلاق می‌شود که حاوی غلظت قابل توجهی لیتیوم هستند. استخراج لیتیوم از آب شور سالار شامل فرایندهایی مانند استخراج آب، تقطیر، تنظیم pH، استخراج لیتیوم و فرآوری نهایی می‌شود.

نکته قابل توجه اینکه در تهیه لیتیوم از آب شور سالار، آنچه باید به عنوان ماده اولیه استحصال شود، آب شور است نه نمک. بنابراین، استفاده از آب در مراحل مختلف فرآیند استخراج لیتیوم وجود دارد، اما باید توجه داشت که این فرآیند به دلیل مشکلات زیست‌محیطی و نیاز به مدیریت آب با دقت انجام شود.

به این ترتیب این ادعای روزنامه جمهوری اسلامی که «برای برداشت لیتیوم، محیط نباید مرطوب باشد» نادرست است. زیرا اگر قرار باشد از دریاچه ارومیه لیتیوم استخراج شود باید از روش آب شور سالار (Brine) استفاده شود. ضمن این که همان طور که فکت‌نامه قبلا بررسی کرده اصلا شایعه استخراج لیتیوم از دریاچه ارومیه، بی‌اساس است.

آیا چین می‌تواند با نصب دکل روی سبلان به ابرهای تگرگ‌زا شلیک کند؟

روزنامه جمهوری اسلامی، بخش کلیدی ادعایش را به «بعضی کاربران فضای مجازی» ارجاع داده و می‌نویسد: «نصب دکل‌هایی که از چین برای دور کردن ابرهای تگرگ‌زا در اطراف کوه سبلان آورده و نصب شده‌اند تا به ابرها شلیک کرده و آنها را پراکنده کنند» عامل تفاوت بارش است. عبارت دکل در این ادعا تصور بسیاری را به سمت «نظریه توطئه هارپ» برد.

«هارپ» همواره یکی از سوژه‌های محبوب هواداران تئوری توطئه در ایران است. حتی برخی رسانه‌های رسمی جمهوری اسلامی از آن به‌عنوان «سلاح هارپ» نام می‌برند. اما می‌دانیم هارپ یک مرکز تحقیقات علمی در آمریکا برای مطالعه لایه‌های بالایی جو است و نمی‌تواند تاثیری بر آب‌وهوای جایی داشته‌باشد.

نظریه توطئه هارپ بسیاری از وقایع طبیعی از ایجاد زمین‌لرزه در هائیتی برای حمله به ایران در نقطه مقابل کره زمین تا کنترل ذهن انسان‌ها به دست خاندان روتشیلد با این دستگاه با استفاده از چیپ‌های تزریق‌شده به انسان‌ها با استفاده از واکسن را به این تاسیسات تحقیقاتی نسبت می‌دهد.

بشر هنوز به آن توانایی لازم نرسیده که بتواند چنین اتفاقاتی جغرافیایی با ابعاد عظیم را رقم بزند و هرنوع ارتباط بین پژوهشگاه‌هایی مانند هارپ با اتفاقات جغرافیایی و طبیعی، بی‌اساس و بدون منبع و شاهد معتبر است. مهدی زارع، پژوهشگر و استاد دانشگاه در حوزه زلزله و زمین‌شناسی و برنده جایزه ترویج علم،‌ در زمانی که زلزله کرمانشاه در سال ۱۳۹۶ را به هارپ نسبت داده می‌شد، درباره علت رواج چنین ادعاهای شبه علمی گفت:

بشر به هر حال دنبال جواب‌های زود و قابل فهم می‌گردد. اینکه فرایند اتفاقی مثل زلزله چه بوده را بسیاری از مردم نمی‌توانند لمس کنند. ما اگر بگویید، تقصیر یک نفر یا کشور دیگری مسیب چنین رخدادی است، حرفی ساده و سرراست زده‌ اید که پذیرش آن برای بسیاری مردم به عنوان یک جواب ساده و سریع ، بسیار راحت است. ولی وظیفه و سازو کار علم، داستان‌سرایی برای سریعا قانع‌کردن عمده مردم نیست.
به نظر من این یکی از ویژگی‌های اصلی شبه علم است که بعضی مردم برای مسائل پیچیده چنین توضیحات و راه‌حل‌های خیلی سریع، ساده و غیرواقعی می‌سازند.

مقامات داخلی از جمله مجتبی ذوالجودی؛ معاون محیط زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست نیز این ادعا را رد کردند. فکت‌نامه قبلا در زمان زلزله ترکیه، ادعای نقش هارپ در آن را بررسی و رد کرده‌بود.

بررسی ادعاها و ابهاماتی درباره زمین‌لرزه ترکیه و سوریه

سامانه‌های تگرگ‌زدا چیست؟

اما ادعای شاخ‌دار روزنامه جمهوری اسلامی، سه کلید واژه دیگر در خود داشت که برای ما جالب توجه بود: «چین»، «سبلان» و «تگرگ‌زا». با جستجوی آنها و ترکیبات مختلف متوجه شدیم خبرگزاری فارس در گزارشی به ریشه این شایعه رسیده‌است. «دکل‌های چینی برای شلیک به ابرهای تگرگ‌زا در سبلان» در حقیقت «توپ‌های تگرگ‌زدا ساخت ترکیه، نصب‌شده در باغات مشکین‌شهر» است!
در فصل بهار که شکوفه‌ها روی درخت اتصال ضعیفی دارند، در صورت وقوع تگرگ‌های شدید، ممکن است تعداد زیادی از آنها از بین بروند. در این شرایط کشاورزان از روشی به نام توپ ضد تگرگ (Hail Cannon) استفاده می‌کنند که تاریخی قدیمی دارد.

مخلوطی از استیلن و اکسیژن در محفظه‌ای تقریبا بسته مشتعل شده و انفجار حاصل، از مخروطی سروته شده عبور می‌کند، به یک موج ضربه تبدیل می‌شود. مبدعان این دستگاه مدعی‌اند این موج ضربه‌ای فرآیند فیزیکی تشکیل تگرگ در جو را مختل و آن را تبدیل به باران می‌کند.

اولا ادعای سازندگان هنوز به درستی ثابت و پذیرفته نشده‌است. دوم این دستگاه در ابعاد کوچکی (چند هکتار) عمل می‌کند و نمی تواند باعث خشکسالی سرزمینی به وسعت ایران یا حتی آذربایجان شود و سوم اینکه این دستگاه اصلا در بارش نقشی ندارد و تنها [مدعیست] مانع شکل‌گیری قطعات منجمد تگرگ می‌شود و بارندگی به صورت قطره باران رخ می‌دهد.

مجید کوهی، مدیرکل هواشناسی استان اردبیل توضیح می‌دهد:

این سیستم‌های ضد تگرگ ۱۰ سال پیش به شکل شخصی در برخی از باغات اطراف سبلان و جنوب استان نصب شده است و متولی آن خود باغداران هستند.

غفور آقایی، مدیر زراعت سازمان جهاد کشاورزی استان اردبیل نیز مدعیست:

چیزی به نام دکل‌ تگرگ‌زدا در کوه سبلان نداریم و صرفا دستگاه‌های تبدیل تگرگ به باران در حدود ۱۲ عدد در برخی از باغات شهرستان مشکین‌شهر نصب شده‌است.

تصویری که خبرگزاری فارس منتشر کرده نشان‌‌دهنده توپ‌های ضد تگرگ ERVIN است که ساخت یک شرکت ترکیه‌ایست که مدعیست فناوری خودش را دارد و از قضا تعدادی هم در اطراف شهر و دریاچه «وان» نصب کرده که اصلا منشا همه شایعات اخیر، اختلاف بارش زیادتر آنجا نسبت به دریاچه ارومیه بوده‌است!

شرکت ERVIN در بخش «درباره ما» خود نوشته با استادان دانشگاه ارومیه همکاری علمی و صنعتی دارد. این شرکت همچنین یک نمایندگی در تبریز دارد.

شرح‌عکس: سامانه ضد تگرگ ERVIN در پارکینگ نمایندگی ایران‌خودرو در تبریز برای عدم آسیب به بدنه اتوموبیل‌ها هنگام تگرگ شدید

روزنامه جمهوری اسلامی به نقل از منابع ناشناس نوشته است: دکل‌های چینی در سبلان به ابرهای تگرگ‌زا شلیک می‌کنند تا با کاهش بارش، برداشت لیتیوم از دریاچه ارومیه بهتر شود.

آنچه گفته شده ترکیبی از چند تئوری توطئه و ادعای بی‌اساس درباره دستکاری آب و هوا است که باعث کاهش بارندگی در ایران و خشک شدن دریاچه ارومیه شده است.

اولا، هیچ سند یا شواهد روشنی از برداشت یا حتی وجود منابع غنی لیتیوم در دریاچه ارومیه وجود ندارد. آنچه در فضای عموم، شبکه‌های اجتماعی و بعضا برخی رسانه‌ها در این باره گفته می‌شود، عمدتا اخبار و گزارش‌های قدیمی است که اعتبار آنها پیش‌تر رد شده است.

تصور نویسنده روزنامه جمهوری اسلامی این است که برای استحصال لیتیوم فرضی باید دریاچه خشک کرد. این طور نیست، برای استحصال نیازی به خشک کردن دریاچه نیست، بلکه آن را باید به ترتیبات و نظام خاصی از آب شور برداشت کرد.

دوم، هیچ فکت یا شواهد قابل اطمینانی در دست نیست که نشان دهد تغییرات بارش در این سو و آن سوی مرز به نسبت گذشته تغییر معناداری دارد. بر اساس داده‌های تاریخی میانگین کل بارش فصلی در طرف ترکیه به دلیل تاثیر اقلیم حدود ۲۴ درصد بیشتر است، اما ضریب همبستگی بارش در دو طرف مرز ایران و ترکیه ۰/۸۷ است، یعنی تقریبا به همان نسبتی که بارش در آن سوی مرز کم و زیاد شده در این سو هم، چنین تغییراتی رخ داده است.

سوم، در نوشته روزنامه جمهوری اسلامی صحبت از «دکل‌های» چینی است که برای دور کردن ابرهای تگرگ‌زا در اطراف کوه سبلان نصب شده‌اند.

آنچه گفته شده یادآور تئوری توطئه «هارپ» است که بر اساس ادعاهای بی‌پایه و اساس، بسیاری از پدیده‌های طبیعی مانند زلزله یا تغییرات آب و هوایی را به مرکز تحقیقات علمی لایه‌های بالایی جو در آمریکا نسبت می‌دهد.

ممکن است منظور از «دکل‌های چینی برای شلیک به ابرهای تگرگ‌زا» دستگاه‌هایی باشد که در سال‌های اخیر با عنوان «توپ‌های تگرگ‌زدا» در شمال غرب ایران باب شده‌است.

کشاورزان و باغ‌داران برای محافظت محصولات خود از تگرگ، از توپ‌های استفاده می‌کنند که به ادعای سازندگان در یک فرآیند فیزیکی تشکیل تگرگ را مختل و آن را تبدیل به باران می‌کند. این ادعای سازندگان هنوز به درستی ثابت و پذیرفته نشده‌، اما اگر فرض کنیم توپ‌های تگرگ‌زدا درست کار کنند دایره تاثیر آنها نهایتا در حد چند هکتار است و نمی‌تواند الگوی بارش یک منطقه را تغییر دهد تنها ذرات تگرگ را به قطره باران تبدیل می‌کند.

با این اوصاف فکت‌نامه ضمن رد ادعاهای مطرح شده در روزنامه جمهوری اسلامی، به این گزاره که ««دکل‌های چینی در سبلان به ابرهای تگرگ‌زا شلیک می‌کنند تا با کاهش بارش، برداشت لیتیوم از دریاچه ارومیه بهتر شود»، نشان شاخ‌دار می‌دهد.