بررسی ادعاها و ابهاماتی درباره زمین‌لرزه ترکیه و سوریه

روز ۱۷ بهمن ۱۴۰۱، ساعت ۴:۱۷ صبح به وقت محلی زلزله‌ای به بزرگای ۷/۸ در مقیاس گشتاوری (Mw) به مدت ۷۵ ثانیه در جنوب ترکیه رخ داد که کانون آن حدود ۲۰ کیلومتری عمق زمین در نزدیکی شهر نور‌داغی استان غازی‌‌عینتاب ترکیه بود. زلزله در مناطق وسیعی از جنوب ترکیه و شمال سوریه احساس شد.

به طور معمول، احتمال دنبال شدن یک زمین‌لرزه بزرگ با یک زمین‌لرزه‌ اصلی بزرگ دیگر (نه پس لرزه‌ها بلکه یک زمین‌لرزه اصلی دوم) حدود ۶درصد است. اما همین احتمال کم نیز کافی بود تا حدود ۹ ساعت بعد از اولین زمین‌‌لرزه، استان غازی‌‌عینتاب زمین‌لرزه‌ای دیگری به بزرگای ۷/۵ را تجربه کند. کانون زمین‌لرزه‌ دوم گسلی متفاوت اما نزدیک کانون زلزله اولی و در عمق ۱۰ کیلومتر زمین بود و توسط زمین لرزه‌ اول تحریک شده بود.

تاکنون، این مناطق چند صد پس‌لرزه را تجربه کرده‌اند و حداقل چندین هزار نفر جان خود را از دست داده‌اند. تا زمان نوشته‌شدن این گزارش، آمارها نشان می‌دهد در سوریه و ترکیه دست‌کم بیش از ۲۰ هزار نفر کشته شد‌ه‌اند.

تصویر ماهواره‌ای بالا که توسط سازمان فضایی ژاپن تهیه شده، مناطق آسیب دیده را در شهر‌های نورداغی و اصلاحیه غازی‌‌عینتاب، استان قهرمان‌مرعش و ادلب سوریه نشان می‌دهد. هر پیکسل رنگی در این تصاویر یک ۳۰متر مساحت دارد. در مناطقی که رنگ پیکسل‌ها تیره‌تر می‌شود تغییرات شدید‌تری در سطح زمین اتفاق افتاده است (تصاویر بیشتر در این لینک). 

چرا در ترکیه زلزله‌های شدید رخ می‌دهد؟

این اولین بار نیست که زمین لرزه‌ای چنین قدرتمند در ترکیه رخ‌ می‌دهد. یکی از پرخسارت‌ترین وقایع طبیعی در ترکیه، پیش از زلزله اخیر، زمین‌لرزه‌‌ سال ۱۹۹۹ در شهر ازمیت در شمال غربی ترکیه بود. این زلزله با بزرگای ۷/۶ جان بیش از ۱۷هزار نفر را گرفت و ۲۵۰هزار تن را بی‌خانمان کرد. بعد از آن، دولت ترکیه مقررات سختگیرانه‌تری برای مقاوم‌سازی سازه‌ها وضع کرد. اما بیشتر خانه‌هایی که در زمین‌لرزه‌ اخیر در ترکیه تخریب شده‌اند پیش از شروع اجرای مقررات وضع شده ساخته شده‌‌ بودند. پیش از این، نتایج یک مطالعه دانشگاهی مربوط به یک سال پیش نشان داده‌بود که شهر غازی‌‌عینتاب در برابر یک زمین‌لرزه‌ ۶/۵ ریشتری هم می‌تواند متحمل خسارات جدی شود.

ترکیه روی صفحه تکتونیک آناتولی و بین دو گسل بزرگ آناتولی شمالی و آناتولی شرقی قرار دارد. این دو گسل مرز بین سه صفحه تکتونیکی آناتولی، اوراسیا و عربستان را تشکیل می‌دهند. حرکت صفحات تکتونیکی در امتداد این گسل‌ها دلیل اصلی آزادشدن انرژی و ایجاد زمین‌لرزه است. گسل آناتولی شمالی از غرب به شرق کشیده شده و گسل آناتولی شرقی در جنوب‌شرقی ترکیه و شمال سوریه قرار دارد. صفحه تکتونیکی عربستان که سوریه روی آن قرار گرفته، هم‌اکنون در حال حرکت به سمت شمال و فشار آوردن به دهانه جنوبی صفحه‌ی اوراسیا است. این موضوع باعث سوق دادن صفحه آناتولی به سمت غرب‌ می‌شود. صفحه تکتونیکی آناتولی، سالانه دو سانتی‌متر در امتداد گسل آناتولی شرقی، حرکت می‌کند. این تغییرات تکتونیکی باعث ایجاد انرژی کافی برای زمین‌لرزه‌های شدید می‌شوند.

آیا سدسازی در جنوب ترکیه باعث این زمین‌لرزه بوده؟

برخی کاربران در فضای عمومی و شبکه‌ها اجتماعی ادعاهایی درباره تاثیر سدسازی جنوب ترکیه در وقوع این زمین‌لرزه مطرح کرده‌اند. به عنوان مثال یک کاربر نزدیک به جمهوری اسلامی در توییتر نوشته است: 

«گسل جنوبی ‌که در تصورات دولت ترکیه هم نبوده، فعال شده‌است، جایی که دقیقا برخی از سدهای ترکیه ساخته شده است. برخی کارشناسان می‌گویند سدها باعث هوشیار شدن گسل‌ها و تحرک آ‌ن‌ها می‌شود.»

تحقیقات روی گسل‌ آناتولی شرقی که مرز بین صفحات تکتونیکی عربستان و آناتولی است حداقل از سال ۱۹۶۹ شروع شده و وجود این گسل برای دولت ترکیه و همینطور برای جهان امری آشنا بوده‌است. محققان ترکیه‌ای از جزییات فعالیت این گسل خبر داشته و حتی نقش سدسازی در نواحی اطراف آن را بررسی کرده‌اند. این تحقیقات به‌خصوص از سال ۲۰۱۱ (بعد از زلزله‌ای به بزرگای ۷/۲ در وان) بسیار مورد توجه جمله پژوهشگران ترکیه‌ای بوده‌‌است.

«لرزه‌خیزی القایی» (Induced and Triggered Seismicity) نوعی فعالیت لرزه‌ای در سطح زمین است که نتیجه‌ تغییر توزیع فشار است که ممکن است در اثر ساخت سد یا حفاری معدن یا تخلیه منابع هیدروکربنی به‌وجود بیاید. نتایج مطالعه لرزه‌خیزی القایی ناشی از آبگیری سد سد آتاتورک، بزرگ‌ترین سد ترکیه، بر گسل شرق آناتولی، در ژوئن ۲۰۲۱ (خرداد ۱۴۰۰)، منتشر شد که نشان می‌دهد که تنش کلی در منطقه لرزه‌خیز در طول دهه‌ها به دلیل انتشار فشار منفذی افزایش یافته‌است.

در استان غازی‌‌عینتاب تعدادی سد آبی وجود دارد. اما با توجه به زلزله‌خیر بودن منطقه نمی‌توان میزان اثر سدسازی در وقوع زلزله را اندازه‌گیری کرد.

آیا پیش‌بینی زمین‌لرزه ممکن است؟

پس از ادعای فرانک هوگربیتس (Frank Hoogerbeets) که در توییتی، سه روز قبل از این زلزله، با انتشار تصویری حوالی محل زلزله، شدت تقریبی آن را بیان کرده‌بود این موضوع مطرح شد که «آیا او به دانشی برای پیش‌بیین زلزله دست‌یافته‌است؟» روز ۱۴ بهمن ۱۴۰۱، او در توییتر نوشته بود:

«دیر یا زود در این منطقه (جنوب و مرکز ترکیه، اردن، سوریه، لبنان) زلزله‌ای با قدرت تقریبی ۷/۵ بزرگا رخ خواهد داد.»

تاکنون، هیچ ادعای علمی قابل سنجشی از سوی فرانک هوگربیتس در مورد نحوه پیش‌بینی زلزله، منتشر نشده که با راستی‌آزمایی آن توسط پژوهشگران مستقل، بتوان صحت ادعای او را تایید یا رد کرد یا حداقل دقت روش او را سنجید.

پیش‌بینی زلزله با امکانات امروزی دقت بسیار پایینی دارد و کسی تا بحال نتوانسته مدعی شود که می‌ٰتواند زمین‌لرزه‌ها را «به طور دقیق» پیش‌بینی کند. بر اساس تعریف سازمان زمین‌شناسی ایالات متحده، یک پیش‌بینی «به طور دقیق» باید بتواند به سه چیز به شکل قطعی پاسخ دهد:
۱- زمان زمین‌لرزه
۲- مکان زمین‌لرزه
۳- شدت زمین لرزه

به نظر می‌رسد فرانک هوگربیتس،‌ ادعای بزرگی کرده است. یعنی حتی اگر بشر به دانشی دست پیدا کند که بتواند تنها با دقت چند روز، محل و شدت یک زلزله را تخمین بزند، می‌تواند انقلابی در همه ابعاد زندگی بشر به‌وجود بیاورد، نه تنها سبک زندگی و جان مردم نواحی زلزله‌خیز را تحت شعاع قرار می‌دهد بلکه تاثیر مالی مهمی در بازارهای مالی جهانی، صنعت بیمه و سرمایه‌گذاری و … خواهد داشت.

می‌دانیم که بسیاری از بزرگ‌ترین سازمان‌های تحقیقاتی دنیا، و در راس آنها USGS، در سراسر دنیا از شرق و غرب و تعداد زیادی پژوهشگر در زمینه زمین‌شناسی و زلزله‌شناسی از سراسر جهان در حال مطالعه این موضوع هستند. 

ادعای فرانک هوگربیتس،‌ باید در چارچوب روش علمی، با درنظر گرفتن محدودیت‌ها و شرایط مرزی که دارد، به جامعه جهانی عرضه شود تا توسط کارشناسان مستقل زلزله‌شناسی بررسی شده (Peer-reviewed) و صحت و دقت آن آزموده شود. اما فرانک هوگربیتس،‌ هیچ مستند علمی در این زمینه ارائه نداده‌است. در پایگاه‌های داده مقالات علمی (تامسون رویترز، اسکوپوس، و گوگل اسکولار) نامی از او دیده نمی‌شود.

اطلاعی از دانش و تخصص حرفه‌ای فرانک هوگربیتس در زمینه زلزله‌شناسی یا زمین‌شناسی منتشر نشده‌است. او خود را پژوهشگر Solar System Geometry Survey معرفی می‌کند. Solar System Geometry Survey در یک «موسسه‌ تحقیقاتی فعال در زمینه بررسی ارتباط بین همترازی اجرام آسمانی با فعالیت لرزه‌ای در زمین» معرفی شده‌است ولی ارتباطی با نهادهای آکادمیک ندارد. در سایت درستی‌سنجی اسنوپس در سال ۲۰۱۷ او یک «علاقه‌مند» به زلزله معرفی شده‌‌است.

مبنای پیش‌بینی‌های هوگربیتس همترازی سیاره‌های منظومه شمسی با زمین است. به زبان ساده، هوگربیتس می‌گوید همترازی زمین با دیگر سیاره‌ها باعث تاثیر گرانشی کافی برای ایجاد زمین‌لرزه در زمین‌ می‌شود. 

هوگربیتس حد‌اقل دو بار دیگر این ادعا‌ها را در سال ۲۰۱۵ و ۲۰۱۸ مطرح کرده‌بود که درست از آب در نیامدند.

هوگربیتس تا به امروز ادعاهای متعددی راجع به وقوع زمین‌لرزه، مخصوصا در نقاط به‌شدت پرخطر انجام داده‌است. روز ۱۹ فوریه سال ۲۰۱۷، هوگربیتس مدعی شد که شیلی، پرو، اندونزی و فیلیپین در معرض خطر جدی زمین‌لرزه قرار دارند. چند روز بعد از این ادعا، مرکز زمین شناسی آمریکا لرزش‌هایی را در پرو، اندونزی و قسمتی از سواحل شیلی ثبت کرد. اما آسیبی از این لرزش‌ها گزارش نشد. لازم به ذکر است که مرکز زمین شناسی آمریکا این نقاط را جز مناطق «به شدت پر خطر» دسته بندی کرده که احتمال وقوع زمین‌لرزه در آنها همیشه بالا است.

برای مثال، داده‌های سایت Statista نشان ‌می‌دهد کشور اندونزی تنها در سال ۲۰۱۸ نزدیک به ۱۲۰۰۰ لرزش را تجربه کرده‌است. 

بعد از زمین‌لرزه‌ ترکیه و سوریه، هوگربیتس ادعای دیگری نیز از وقوع زمین‌لرزه در کشور‌های اطراف اقیانوس هند و حتی در برخی از شهرهای جنوبی ایران انجام داده که مبنای علمی این ادعای نیز مورد سوال قرار گرفته‌است.

ارتباط پروژه هارپ با زمین‌لرزه چیست؟

ادعای هوگربیتس درباره‌ زمین‌لرزه ترکیه واکنش عده‌ای از توطئه‌انگاران را نیز برانگیخت. برخی از آنها، ادعا‌های هوگربیتس را ناشی از آگاهی او در رابطه با استفاده از هارپ برای ایجاد زلزله در ترکیه دانستند.

«هارپ» (High-Frequency Active Auroral Research Program) یک برنامه تحقیقاتی درباره شفق قطبی‌‌های فعال (با فرکانس بالا) در دانشگاه آلاسکا در فیربنکس است. هدف این تحقیقات مطالعه قسمت فوقانی جو زمین اعلام شده‌است. منابع مالی این برنامه توسط نیروی هوایی، نیروی دریایی، دانشگاه آلاسکا و آژانس پروژه‌های تحقیقاتی پیشرفته دفاعی آمریکا (دارپا) تامین می‌شد.

دلیل علاقه ارتش آمریکا به مطالعه قسمت فوقانی جو یا یونوسفر این بود که این قسمت از جو نقش مهمی در انتقال امواج رادیویی ایفا می‌کند. کار، بررسی خصوصیات فیزیکی لایه یونوسفر جو زمین بود. بادهای خورشید که به یونوسفر می‌رسند می‌توانند ارتباطات رادیویی را مختل کنند. ادعای نقش هارپ در زلزله، پیش از این بارها توسط پژوهشگران و متخصصان مستقل، بررسی و رد شده‌است.

یکی از دلایلی که بستر را برای پیش‌کشیدن تاثیر استفاده از هارپ در زمین‌لرزه اخیر ترکیه و سوریه و حتی خوی فراهم کرد دیده‌شدن نور‌ شدید یا آن‌طور که برخی از کاربران از آن یاد می‌کنند نورهای «آخرالزمانی» هنگام شروع زمین لرزه در این مناطق بود.

ماجرای نور هنگام زمین‌لرزه چیست؟

با وقوع زمین‌لرزه‌های مختلف از جمله پس از زلزله خوی و ترکیه بر روی شبکه‌های اجتماعی ویدیوهایی پخش شد که مدعی بودن پیش یا هنگام این زلزله‌ها درخشش‌هایی مانند نوری که از یک انفجار مهیب تولی می‌شود، دیده شده. این پدیده‌ تازه نیست و قبلا مشاهده و گزارش شده‌ است.

نتایج یک مطالعه از بررسی ۶۵ زمین‌لرزه که در آنها نور در آسمان، قبل یا هنگام زلزله گزارش شده، پژوهشگران این تحقیقات را به این فرضیه رسانده که ممکن است دلیل این پدیده، تجمع الکتریسیته ساکن و باردار شدن انواع خاصی از سنگ‌های آذرین هنگام فعالیت لرزه‌ای باشد.

پژوهش دیگری در سال ۱۹۹۸ نشان‌داده‌بود که حرکت صفحات تکتونیکی می‌تواند باعث باردار شدن پیزوالکتریکی (ایجاد اختلاف پتانسیل الکتریکی در اثر فشار)‌ در سنگ‌های کوارتز شوند. این مساله می‌تواند باعث ایجاد میدان الکتریکی قوی می‌شود.

انتشار تصاویر قدیمی بعد از زمین‌لرزه ترکیه و سوریه

در روز‌های اخیر، تصاویر زیادی به زمین‌لرزه ترکیه نسبت داده شده‌اند که برخی از آنها مربوط به گذشته بوده و ارتباطی به زمین‌لرزه اخیر نداشته‌اند. در اینجا چند مثال را می‌بینیم:

۱. ویدیوی زیر که با عنوان «انفجار در یک نیروگاه هسته‌ای ترکیه» بر روی شبکه‌های اجتماعی در حال گردش است مربوط به انفجار سال ۲۰۲۰ لبنان است.

آژانس بین‌المللی انرژی اتمی گزارش کرده که تا‌کنون هیچ یک از مکان‌های مرتبط با برنامه اتمی ترکیه، از جمله نیروگاه آک‌کویوی در استان مرسین، از زمین‌لرزه اخیر آسیبی ندیده‌اند. 

۲. در شبکه‌های اجتماعی ادعا‌هایی مبنی بر وقوع سونامی در شهر آدانا مطرح شده است که خلاف واقع هستند. برای مثال، ویدیوی زیر مربوط به یک طوفان در دوربان آفریقای جنوبی در سال ۲۰۱۷ است. 

۳. تصویر زیر از کودکی که در خرابه‌ها نشسته و احتمالا گریه می‌کند در حقیقت مربوط به تهاجم نظامی روسیه به اوکراین است و ارتباطی با زمین‌لرزه اخیر ترکیه و سوریه ندارد. 

۴. همینطور تصاویر این دو سگ که بر روی تلی از خرابه‌ مشغول عملیات جست‌و‌جو هستند پیشتر در سال ۲۰۲۰ توسط AFP منتشر شده بود و ارتباطی به زمین لرزه اخیر ندارند. 

۵. بی‌بی‌سی فارسی در گزارشی، چند مورد دیگر را بررسی کرده‌است (لینک آرشیو شده).

روز ۱۷ بهمن ۱۴۰۱، ساعت ۴:۱۷ صبح به وقت محلی زلزله‌ای به بزرگای ۷/۸ در مقیاس گشتاوری (Mw) به مدت ۷۵ ثانیه در جنوب ترکیه رخ داد که کانون آن حدود ۲۰ کیلومتری عمق زمین در نزدیکی شهر نور‌داغی استان غازی‌‌عینتاب ترکیه بود. 

حدود ۹ ساعت بعد از اولین زمین‌‌لرزه، استان غازی‌‌عینتاب زمین‌لرزه‌ای دیگری به بزرگای ۷/۵ را تجربه کرد. کانون زمین‌لرزه‌ دوم گسلی متفاوت اما نزدیک کانون زلزله اولی و در عمق ۱۰ کیلومتر زمین بود و توسط زمین‌لرزه‌ اول تحریک شده‌بود.

تاکنون، این مناطق چند صد پس‌لرزه را تجربه کرده‌اند و حداقل چندین هزار نفر جان خود را از دست داده‌اند. تا زمان نوشته‌شدن این گزارش، آمارها نشان می‌دهد در سوریه و ترکیه دست‌کم بیش از ۲۰ هزار نفر کشته شد‌ه‌اند.

ترکیه روی صفحه تکتونیک آناتولی و بین دو گسل بزرگ آناتولی شمالی و آناتولی شرقی قرار دارد. صفحه تکتونیکی عربستان که سوریه روی آن قرار گرفته، در حال حرکت به شمال و فشار به دهانه جنوبی صفحه اوراسیا است. این موضوع باعث سوق دادن فلات آناتولی به میزان سالانه دو سانتی‌متر به سمت غرب‌ است. این تغییرات عامل اصلی زمین‌لرزه‌های شدید در ترکیه هستند.

تحقیقات روی گسل‌ آناتولی شرقی از سال ۱۹۶۹ شروع شده و حتی نقش سدسازی در نواحی اطراف آن را بررسی کرده‌اند. نتایج مطالعه لرزه‌خیزی القایی ناشی از آبگیری سد سد آتاتورک، بزرگ‌ترین سد ترکیه، بر گسل شرق آناتولی، در ژوئن ۲۰۲۱ (خرداد ۱۴۰۰) منتشر شد که نشان می‌دهد که تنش کلی در منطقه لرزه‌خیز در طول دهه‌ها به دلیل انتشار فشار منفذی افزایش یافته‌است.

در استان غازی‌‌عینتاب تعدادی سد آبی وجود دارد. ما با توجه به زلزله‌خیر بودن منطقه نمی‌توان میزان اثر سدسازی در وقوع زلزله را اندازه‌گیری کرد.

پس از ادعای فرانک هوگربیتس که در توییتی، سه روز قبل از این زلزله، با انتشار تصویری حوالی محل زلزله، شدت تقریبی آن را بیان کرده‌بود این موضوع مطرح شد که «آیا او به دانشی برای پیش‌بیین زلزله دست‌یافته‌است؟»

تاکنون هیچ ادعای علمی قابل سنجشی از سوی فرانک هوگربیتس در مورد نحوه پیش‌بینی زلزله، منتشر نشده که با راستی‌آزمایی آن توسط پژوهشگران مستقل، بتوان صحت ادعای او را تایید یا رد کرد یا حداقل دقت روش او را سنجید.

هوگربیتس حد‌اقل دو بار دیگر این ادعا‌ها را در سال ۲۰۱۵ و ۲۰۱۸ مطرح کرده‌بود که درست از آب در نیامدند.

بعد از زمین‌لرزه‌ ترکیه و سوریه، هوگربیتس ادعای دیگری نیز از وقوع زمین‌لرزه در کشور‌های اطراف اقیانوس هند و حتی در برخی از شهرهای جنوبی ایران انجام داده که مبنای علمی این ادعای نیز مورد سوال قرار گرفته‌است.

ادعای نقش هارپ در زلزله، پیش از این بارها توسط پژوهشگران و متخصصان مستقل، بررسی و رد شده‌است.

در بعضی از تصاویر که در روز‌های گذشته از زمین‌لرزه خوی و ترکیه بر روی شبکه‌های اجتماعی پخش شد، درخش‌هایی مانند نوری که از یک انفجار مهیب تولی می‌شود توجه کاربران جلب کرد. دلیل این پدیده، تجمع الکتریسیته ساکن و باردار شدن انواع خاصی از سنگ‌های آذرین در اثر پدیده پیزوالکتریک (ایجاد اختلاف پتانسیل الکتریکی در اثر فشار)‌ است. این پدیده در همه زلزله‌ها دیده نمی‌شود و به جنس لایه‌های سنگی ربط دارد.

پس از وقوع زلزله تصاویر زیادی در شبکه‌های اجتماعی به آن نسبت داده شده که برخی از آنها مربوط به گذشته بوده و ارتباطی به زمین‌لرزه اخیر نداشته‌اند. از جمله «انفجار در یک نیروگاه هسته‌ای ترکیه» که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی آن را رد کرد یا وقوع سونامی در شهر آدانا.