مقایسه بارش برف در مرز ایران و ترکیه

در هفته‌های گذشته انتشار یک عکس بازار تئوری توطئه ابر دزدی را در ایران داغ کرده است. عکسی که کوه بلندی را در خاک ایران بدون برف نشان می‌دهد، در حالی که کمی آن سوی مرز، ارتفاعات سفیدپوش شده‌اند.

این تصویر، اولین بار  روز ۲۶ آذر ۱۴۰۲ توسط «مهراب حاجی‌زاده» خبرنگار و عکاس اهل آذربایجان غربی با عنوان «تفاوت بارش برف در مرز ایران و ترکیه» منتشر شد، اما به فاصله کوتاهی بازخورد زیادی در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها و سایت‌های خبری (تابناک، خبرآنلاین، همشهری و …) داشت. 

انتشار این عکس و طرح ابهام «تفاوت بارش برف در مرز ایران و ترکیه» زمینه‌ای مساعد برای بسط تئوری توطئه قدیمی «دست‌کاری آب و هوای ایران» یا «ابر دزدی» بود. توطئه‌ای که در ایران دست‌کم ۱۳ سال سابقه دارد. 

انتشار یک ویدیو از پنجره یک هواپیما در حال عبور از مرز ایران و ترکیه، یک تصویر ماهواره‌ای دیگر روی مرز ایران و ترکیه و یک ویدیو از فردی در حال گذر مرز زمینی ایران و ترکیه در هفته گذشته به شایعات درباره این موضوع دامن زد.

تئوری توطئه ابردزدی اولین بار کجا مطرح شده؟ 

تئوری توطئه ابردزدی در ایران سابقه‌ای طولانی دارد. سال‌ها است هواداران تئوری توطئه شواهد زیادی از توطئه دشمنان برای دستکاری آب و هوا در ایران یا بسیاری از مناطق جهان مطرح می‌کنند.

از سلاح «هارپ» گرفته تا «کمتریل»، «دکل‌های چینی»، «توطئه لیتیوم» و… بسیاری بر این گمانند که پشت پرده بی‌برف ماندن کوه‌های ایران دست‌های پنهانی وجود دارد. از جمله برخی مقام‌های عالی‌رتبه جمهوری اسلامی نیز، مساله «ابر دزدی» را به عنوان یک فرضیه جدی مطرح و حتی «پیگیری» کرده‌اند. 

یکی از قدیمی‌ترین نمونه‌ها، اظهارات محمود احمدی‌نژاد در سال ۱۳۹۰ است که در جریان افتتاح سد کمال صالح در اراک، از تئوری توطئه کشورهای اروپایی برای ابردزدی از ایران و ترکیه صحبت کرده بود: 

«هم اکنون تجهیزاتی وجود دارد که می‌توان با استفاده از آن‌ها ابرهای آسمان را به صورت کامل تخلیه کرد. کاری که امسال اروپایی‌ها کرده‌اند و باعث شد که بارندگی کم سابقه‌ای داشته باشند و این مساله باعث شد که بارندگی در کشورهای شرقی کمتر شود.»

در سال‌های بعد رئیس سازمان پدافند غیرعامل هم در سخنرانی‌های عمومی شائبه ابردزدی را مطرح کرده، گفته (لینک بایگانی) بود: 

«تیم‌های مشترکی [از اسرائیل و یکی از کشورهای همسایه] در حوزه ما کار می‌کنند و ابرها را قبل از ورود به کشور غیربارور می‌کنند».

او یک بار هم در سال ۱۳۹۶ در صدا و سیما، خشک بودن ارتفاعات ایران را مشکوک به توطئه دانسته بود. 

فکت‌نامه پیش‌تر در یک گزارش درستی‌سنجی به تئوری توطئه ابردزدی پرداخته است.

تا آنجا که ما می‌دانیم، هیچ منبع یا مرجع معتبر علمی، فرضیه‌ای در تایید ابردزدی ارائه نکرده است، در عوض کارشناسان در داخل و خارج از ایران عمدتا بعد از خبرساز شدن اظهارات سیاست‌مداران ایرانی، مطالبی در رد آن منتشر کرده‌اند. 

به عنوان نمونه می‌توان به گفته‌های آرلن هاگینز (Arlen Huggins)، دانشمند علوم جوّی در موسسه تحقیقات بیابان اشاره کرد که بعد از خبرساز شدن صحبت‌های احمدی‌نژاد در سال ۱۳۹۰ در مصاحبه (لینک بایگانی) با سایت «لایوْسایِنس» چنین پدیده‌ای را غیرممکن دانسته و گفته بود: 

«می‌توان در مقیاس کوچکی ابرها را پراکنده کرد و از بین برد، اما چیزی در حد تغییر الگوی آب و هوایی و ایجاد خشکسالی ممکن نیست. خشکسالی نتیجه بلندمدت تغییر وضعیت آب و هوا است. معمولا برای باروری ابرها با قطعات خشک یخ یا مواد شیمیایی تزریق می‌کنند که در ابر قطعات یخ شکل بگیرد. این باعث می‌شود کریستال‌های یخ زودتر رشد کنند و به صورت باران یا برف ببارد. اما این کار نمی‌تواند باعث تغییر الگوی آب و هوای منطقه‌ای به وسعت یک کشور شود.»

در داخل ایران نیز اظهارات رئیس سازمان پدافند غیرعامل واکنش‌ نهادهای تخصصی مانند سازمان هواشناسی، سازمان محیط زیست و مرکز تحقیقات و مطالعات باروری ابرها وابسته وزارت نیرو را به دنبال داشت که مبنای علمی تئوری توطئه ابردزدی را زیر سوال برده بودند.   

اما ماجرای عکس کوه‌ بدون برف و کوه‌های پربرف چیست؟ 

مهراب حاجی‌زاده، عکاس هم در شرح عکس و هم در مصاحبه‌های دیگر، این نقطه را بخشی از جاده ارومیه به گمرک سِرو (Serow) معرفی می‌کند.

با توجه به پیچ جاده در پایین تصویر، محل تصویربرداری و قاب دوربین مشخص می‌شود. گمرک سرو یک منطقه پر رفت‌وآمد است و جاده آن دو باند در هر دو طرف است و تنها در یک نقطه (پیش از خروجی چَره در مسیر شرق به غرب و بعد از خروجی روستای دربند صومای برادوست در مسیر غرب به شرق)، دو طرف جاده از هم جدا می‌شوند:

در تصویر زیر محدوده ارتفاعات پشت قله کوتول و فاصله آن با خط‌الراس مرزی دیده می‌شود:

با توجه به رنگ خاک در سمت راست جاده و تقریبا یک‌نواخت بودن آن و با توجه به فاصله خطوط سیم‌های انتقال (تیرهای چوبی برق یا تلفن) که در سمت راست دیده می‌شود،‌ محل دقیق عکاس، کمی بعد از دوراهی مشخص می‌شود:

با این حساب محل دقیق عکس‌برداری و مکان کوه‌ها کاملا روشن است. جاده ارومیه به سرو و نمای کوه کوتول (کوتول داغی) که در این سوی مرز در داخل ایران و ارتفاعات پشت آن که در سوی دیگر مرز و در ترکیه قرار دارند. 

ارتفاع قله کوتول، یا همان کوه بدون برف ۲۸۸۱ متر است (فلش سیاه). ناحیه برفی سمت راست قله کوتول دامنه قله کوه میدان با ارتفاع ۲۹۲۶ متر (فلش بنفش) است. این قسمت برفی در خاک ایران است زیرا خط‌الراس (بلندترین نقطه) مرز ایران و ترکیه است بنابراین دامنه شرقی، در خاک ایران است. همچنین در مورد قسمت سمت چپ قله کوتول هم در چشم‌انداز قله‌ای با ارتفاع ۳۰۰۷ متر (فلش آبی) و در پشت آن قله کوران با ۳۳۱۹ متر ارتفاع (فلش نارنجی) دیده می‌شود. 

نقشه توپوگرافی نشان می‌دهد که از قله کوتول با شیب بسیار تندی ارتفاع کم می‌شود طوری که ناحیه بالای ۲۵۰۰ متر در اطراف این قله بسیار کوچکتر از نواحی بالای ۲۵۰۰ متر در کوه‌های پشت زمینه تصویر است.

با استفاده از ابزار PeakVisor، زاویه دید را در محل تصویر قرار دادیم که نشان می‌دهد در منظره روبرو قله‌ای که از همه جلوتر است و بلندتر دیده می‌شود (کوتول)، از همه قله‌های اطرافش کوتاه‌تر است.

مقایسه تصاویر ماهواره‌ای گذشته‌های دور این منطقه نیز نشان می‌دهد که این یک پدیده عادی در آن منطقه است.

دلایل تفاوت الگوهای بارش چیست؟

اولا هیچ تغییری در الگوی بارش در مرزهای غربی رخ نداده‌است. تصاویر ماهواره‌ای موجود از سال ۱۳۸۰ تغییر قابل توجه عمدی یا غیر عمدی در الگوی بارش در شمال غربی ایران را رد می‌کند. 

امین دزفولی محقق ارشد ناسا در حوزه تغییرات اقلیمی از مرکز پروازهای فضایی گادرد هم با استناد به تصاویر ماهواره‌ای سال‌های ۲۰۰۵ و ۲۰۲۳ چنین ادعایی را رد کرده‌است.

با این‌حال آنچه باعث تفاوت میانگین بارش و الگوهای بارش در دو طرف مرز در فاصله کوتاهی می‌شود به عواملی بستگی دارد که باعث تفاوت اقلیم می‌شود. در جغرافیای ایران موارد متعددی از تفاوت الگوهای بارش در فواصل کوتاه دیده می‌شود، یکی از مشهورترین‌های آن تونل کندوان یا مرز استان‌های مازندران و سمنان است که در همین روزهای اخیر کارشناسان آنجا را مثال زده‌اند.

این نواحی از بارزترین نمونه‌های تفاوت بارش در فواصل کوتاه است به گونه‌ای که دامنه‌های شمالی البرز بلافاصله پس از خط الراس، بارندگی بسیار بیشتری از دامنه‌های جنوبی البرز دریافت می‌کنند. دلیل چنین تفاوتی در اقلیم هر منطقه، تاثیر ویژگی‌های فیزیک منطقه و توپوگرافی آن و همچنین میزان رطوبت ناشی از دریاهای اطراف یا جهت بادها و چندین عامل محیطی دیگر است. در تصاویر زیر شکل‌گیری اقلیم متفاوت در دامنه‌های مختلف یک ناحیه مرتفع نمایش داده شده‌است.

نقشه اقلیمی ایران می‌تواند درک دقیق‌تری از تفاوت‌های آب‌وهوایی در محدوده‌های جغرافیایی نزدیک را بدهد. 

بر اساس این نقشه ناحیه اقلیمی بین مرز ایران و ترکیه کوهستان سرد است و با ناحیه اقلیمی بین مرز و دریاچه ارومیه که مدیترانه‌ای با باران بهاری است، تفاوت دارد. مشابه این تفاوت‌ها را می‌توان در اطراف تبریز و کوهستان سهند مشاهده کرد.

در روزهای گذشته انتشار عکسی از کوه‌ بی‌برف در ایران و کوه‌های پربرف در ترکیه، باعث طرح تئوری توطئه ابردزدی در محافل عمومی، شبکه‌های اجتماعی و برخی رسانه‌ها در ایران شده است. 

اولین بار نیست که تئوری توطئه ابردزدی در ایران خبرساز می‌شود. محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهوری سابق ایران در سال ۱۳۹۰ این مساله را در یک سخنرانی عمومی مطرح کرد. 

در سال‌های گذشته، سازمان پدافند غیرعامل و رئیس آن، سردار غلامرضا جلالی نیز اسرائیل و ترکیه را متهم به دستکاری آب و هوا برای کاهش بارندگی در ایران کرده‌اند. 

این ادعاها پایه و مبنای علمی ندارند و منابع علمی، دانشمندان، کارشناسان و حتی نهادهای تخصصی داخل ایران ابردزدی را حتی در حد طرح یک فرضیه محتمل رد کرده‌اند. 

آنچه در تصویر تفاوت پوشش کوه‌ها در این سو و آن سوی مرز باعث ابهام شده، توضیحات و دلایل منطقی دارد. 

اولا ارتفاع کوه‌ها یکی نیست، بررسی‌های فکت‌نامه نشان می‌دهد، میان بلندترین نقطه این سوی مرز با آن سوی مرز بین ۴۵ تا ۴۴۵ متر اختلاف ارتفاع وجود دارد.

علاوه بر این توپوگرافی کوه‌ها در پوشش برف روی آنها موثر است. ارتفاعات برف‌دار آن سوی مرز روی خط‌الراس میانی قرار دارند، اما کوه کوتول در نزدیکی مرز سرو، محل اتصال منطقه کوهستانی به دشت قرار دارد. هم شیب زیاد کوه و هم قرار گرفتن در لب دو اقلیم «کوهستان» و «باران بهاری» دلیل منطقی دیگری برای تفاوت پوشش برف است. 

اگرچه مساله تفاوت پوشش برف در روزهای گذشته خبرساز شده و تصاویر زیادی در این‌باره در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده، اما در داده‌های بارندگی هیچ نشانه‌ای از تغییر الگوی بارش در این سو و آن سوی مرز ایران و ترکیه دیده نمی‌شود. تصاویر ماهواره‌ای قدیمی نیز نشان می‌دهد در سال‌ها و حتی دهه‌های گذشته نیز همین الگو برقرار بوده است.