ادعای نادرست برداشت چین از منابع لیتیوم دریاچه ارومیه

این روزها در شبکه‌های اجتماعی و روزنامه‌ها، تصاویر و ویدیوهایی از حرکت چند کامیون بر بستر دریاچه ارومیه منتشر شده است که در حال حمل کردن خاک و نمک‌های بستر این دریاچه‌اند.

این تصاویر واکنش‌های مختلفی به دنبال داشته و بسیاری در شبکه‌های اجتماعی، نگرانی خود را از وضعیت محیط زیست پس از این برداشت‌ها اعلام کرده‌اند.

در این میان، گروهی از کاربران در شبکه‌های اجتماعی نیز این تصاویر را مربوط به استخراج «لیتیوم» از بستر خشک‌شده‌ دریاچه ارومیه می‌دانند و می‌گویند شرکت‌های چینی در حال برداشتن لیتیوم از بستر این دریاچه‌اند.

گزارش قدیمی ایرنا از لیتیوم و دریاچه ارومیه

این نخستین بار نیست که مساله برداشت لیتیوم از دریاچه ارومیه، در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی مطرح می‌شود. فکت‌نامه در بهمن سال ۱۴۰۱، به این ادعا که دلیل زمین‌لرزه خوی، برداشت لیتیوم از دریاچه ارومیه است، نشان نادرست داد. ما در بخشی از آن فکت‌چک توضیح دادیم که جدا از نادرست‌بودن ادعای رابطه زلزله با برداشت لیتیوم، این ادعا که از منابع دریاچه ارومیه، لیتیوم برداشت می‌شود نیز ادعایی بی‌اساس است.

در آن فکت‌چک، به گزارشی از خبرگزاری ایرنا اشاره کردیم که به نظر می‌رسد همچنان یکی از اصلی‌ترین دلایل مطرح‌شدن مساله برداشت لیتیوم از دریاچه ارومیه است. ایرنا، خبرگزاری رسمی دولت جمهوری اسلامی، در شهریور سال ۱۴۰۱ یعنی مدتی پس از آغاز دوران ریاست جمهوری ابراهیم رئیسی، گزارشی با عنوان «لیتیوم ارزش خشک شدن دریاچه‌ها را دارد؟» به قلم امیرحسین غلام‌زاده نطنزی منتشر کرد.

این گزارش بدون اشاره به پژوهش‌های معتبر و با استناد به «گزارش‌های رسانه‌ای» ادعا می‌کرد وجود منابع عظیم لیتیوم در کف دریاچه ارومیه یکی از دلایل توجه ناکافی دولت حسن روحانی به خشک‌شدن دریاچه ارومیه بوده است. این گزارش، دریاچه ارومیه را به عنوان «منبع غنی لیتیوم» معرفی کرد. دو هفته بعد از انتشار آن گزارش یعنی ۳۱ شهریور ۱۴۰۱، معاون وزیر صمت اعلام کرد:

خشکاندن دریاچه‌ها برای بهره‌برداری لیتیوم صحت ندارد. برای برداشت این ماده معدنی هیچ نیازی به خشکاندن جایی نیست.

بعدتر هم ایسنا در واکنش به ادعای استخراج لیتیوم، مصاحبه‌ای را در تاریخ ۱۹ بهمن ۱۴۰۱ منتشر کرد که در آن، دکتر بهروز ساری صراف، رئیس دانشکده برنامه ریزی و علوم محیطی دانشگاه تبریز درباره خبر استخراج لیتیوم از دریاچه ارومیه گفت:

«به نظر می‌رسد مطرح کردن این موضوع در یکی از رسانه‌ها، از نظر علمی فاقد ارزش و محتوای خبری است؛ چرا که این خبر هیچ منبع موثق، بنیان علمی و تکنیکی ندارد.»

دکتر ساری صراف در ادامه می‌گوید لیتیوم را می‌شد سال‌ها قبل از سواحل خشک‌شده دریاچه ارومیه برداشت یا اینکه خشک‌کردن دریاچه برای استخراج لیتیوم، حتی برای مافیا هم توجیه اقتصادی ندارد.

آیا دریاچه ارومیه لیتیوم دارد؟

پاسخ به این سوال که میزان لیتیوم دریاچه ارومیه چه قدر است، نیاز به بررسی پژوهش‌های معتبر علمی دارد اما گزارش‌ها و اظهاراتی وجود دارد که با کمک آن می‌توان سابقه این موضوع را پیگیری کرد. مثلا در گزارشی قدیمی که سال ۱۳۷۵ در ایرنا منتشر شده، به این مساله اشاره شده و نام لیتیوم، به همراه ده مواد و عناصر شیمیایی آمده که در دریاچه ارومیه وجود دارد.

در گزارش فکت‌نامه به نقل قولی از راضیه لک، رییس پژوهشکده علوم زمین در سال ۱۴۰۱ استناد کردیم که: 

«لیتیوم دریاچه ارومیه بالا نیست؛ لیتیوم آب دریاها بالاتر است. ما این همه دریا داریم و می‌توانیم لیتیوم آنها را برداشت کنیم. حتی اگر هم در دریاچه لیتیوم وجود داشته باشد می‌توان در آب استخراج کرد. معمولا لیتیوم را در آب استخراج می‌کنند چون املاح شورابه‌ای را از نمک نمی‌گیرند از آب شور می‌گیرند بنابراین کسی جایی را خشک نمی‌کند تا مثلا لیتیوم برداشت کند.»

خانم لک چند سال قبل از این گفتگو یعنی در سال ۱۳۹۵ به عنوان مدیرکل دفتر برنامه‌ ریزی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی، اعلام کرده بود لیتیوم یکی از موادی است که در دریاچه ارومیه وجود دارد: 

«املاح دریاچه ارومیه به ویژه منیزیم، پتاسیم و لیتیوم از املاحی هستند که در نمک دریاچه ارومیه وجود دارد که کاهش املاح به احیای دریاچه ارومیه کمک و از طرفی بهره‌برداری از املاح  معدنی دریاچه ارومیه مزایای اقتصادی نیز به همراه دارد.»

مقامات رسمی: لیتیوم هست، نیست، کم هست!

از سویی دیگر، اظهارنظرهای مقامات در گذشته، می‌تواند ابهام‌هایی را در این زمینه به وجود آورد. در یکی از این اظهارات، عبدالحمید سرتیپی، معاون امور معادن و صنایع معدنی سازمان صنعت، معدن و تجارت آذربایجان‌غربی در سال ۱۳۹۵ اعلام کرده بود لیتیوم موجود در دریاچه ارومیه فرصتی ویژه برای اقتصاد آذربایجان غربی است و یکی از ظرفیت‌های عظیم استان در شورآبه‌های این منطقه، مسئله استحصال لیتیوم است.

اما این روزها، مسئولان در این باره، ادعاهای دیگری مطرح می‌کنند. مثلا سعید شهند، مدیرکل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی، در ۱۲ دی ۱۴۰۲ در گزارشی میدانی که ویدیوی آن هم منتشر شده، گفت:

«در دریاچه ارومیه لیتیوم وجود ندارد و لذا شایعات مبنی بر برداشت لیتیوم از دریاچه ارومیه، صحت ندارد و تصاویر مربوط به برداشت‌ها که در سطح فضای مجازی منتشر شده است مربوط به برداشت نمک خشک است.»

اما علیرضا شهیدی، رئیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور، ۹ دی ۱۴۰۲ گفت:

«دریاچه ارومیه حاوی لیتیوم هست اما مقادیر آن به قدری اندک است که هیچ کس در ایران نمی‌تواند این میزان اندک را فرآوری کند.»

چین و حق برداشت «برم» از دریاچه ارومیه

موضوع دیگر، ردپای چین در برداشت منابع از دریاچه ارومیه است. مختار خانی، رییس کمیسیون معدن و صنایع معدنی اتاق بازرگانی ارومیه در روز ۹ دی ۱۴۰۲ می‌گوید: 

«اخیرا یک شرکت چینی از طرف سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو) آمده و درخواست دریافت مجوز برای برداشت شورابه‌های پارک ملی دریاچه ارومیه را داشت، اما اداره حفاظت محیط زیست اجازه برداشت شورابه را از این منطقه به چینی‌ها نداد. شرکت چینی هم به دنبال ذخایر «برم» موجود در شورابه‌های دریاچه بود نه لیتیوم.» 

گزارش میدانی «پیام ما» از برداشت نمک

ستاره حجتی، خبرنگار منابع طبیعی و جامعه محلی در روزنامه «پیام ما» (روزنامه سراسری با محوریت محیط زیست) در گزارشی که روز ۱۱ دی ۱۴۰۲ منتشر کرده، خبرهای مربوط به استخراج نمک و لیتیوم از دریاچه ارومیه را بررسی کرده‌است.

او پس از حضور در منطقه، با برخی از اهالی صحبت کرده و آنها نیز از سابقه طولانی برداشت نمک از دریاچه نمک گفته‌اند و اینکه دیدن کامیون‌های نمک در این منطقه، پدیده جدید و عجیبی نیست. او پس از مرور اظهارنظرهای رسمی، با معدن‌کاوی به نام هوشنگ احمدپور مصاحبه کرده که بر روی بستر دریاچه ارومیه مطالعه کرده است. احمدپور می‌گوید:

«نمک دریاچه ارومیه به اندازه یک جدول مندلیف عناصر معدنی ارزشمند دارد و اتفاقا لیتیوم هم جزو عناصر موجود است اما میزان لیتیوم در نمک دریاچه ارومیه اصلا ارزش اقتصادی استحصال را ندارد.»

برخی از کاربران شبکه‌های اجتماعی همزمان با انتشار ویدئوهایی از حرکت چند کامیون بر بستر دریاچه ارومیه، ادعا می‌کنند شرکت‌های چینی در حال استخراج لیتیوم از بستر این دریاچه‌اند.

تا کنون هیچ سند یا نشانه‌ای وجود ندارد که نشان دهد شرکت‌های چینی برای برداشت لیتیوم از دریاچه ارومیه اقدام یا فعالیتی کرده باشند. البته در اظهارات مسئولان، تمایل چین برای استخراج «برم» تایید شده است.

گزارش رسانه‌های رسمی و همچنین اظهارنظر مقامات در این زمینه، ابهام‌هایی را درباره میزان لیتیوم در دریاچه ارومیه به وجود آورده است اما بسیاری از کارشناسان و متخصصان می‌گویند میزان لیتیوم در این دریاچه آنقدر نیست که استخراج آن صرفه اقتصادی داشته باشد.

بنابراین فکت نامه به ادعاهای مطرح‌شده در شبکه‌های اجتماعی که شرکت‌های چینی در حال استخراج لیتیوم از بستر دریاچه ارومیه‌اند، نشان نادرست می‌دهد.