شایعه ارتباط زمین‌لرزه خوی با خشک‌شدن دریاچه ارومیه به دلیل برداشت لیتیوم

در روزهای گذشته شایعات زیادی درباره ارتباط زمین‌لرزه شامگاه هشتم بهمن ۱۴۰۱ با استحصال لیتیوم در دریاچه ارومیه منتشر شده است. 

نویسنده این توییت ظاهرا درباره صحت و سقم پیامی که به او رسیده سوال کرده است، اما این سوال در مقیاس نسبتا بزرگی مورد توجه قرار گرفته و دستمایه پخش شایعه ارتباط زمین‌لرزه خوی با استخراج لیتیوم از دریاچه ارومیه شده است. 

به جز این، مطالب دیگری هم درباره ارتباط زمین‌لرزه خوی با استخراج لیتیوم از دریاچه ارومیه مطرح شده است.

بعضی کاربران حتی از دخالت چینی‌ها در ماجرا صحبت کرده‌اند. بعضی حتی فرضیه استفاده از «سیستم هارپ» برای استخراج لیتیوم را مطرح کرده‌اند و به نوری اشاره کرده‌اند که گفته شده در زمان زمین‌لرزه در افق دیده شده است. 

ماجرای ارتباط لیتیوم با زمین‌لرزه خوی چیست؟ 

وقوع زمین‌لرزه در شمال غربی ایران و در محدوده شهر خوی بی‌سابقه نیست. به عنوان نمونه می‌توان به زلزله ۱۸۰ سال پیش در تاریخ ۲۹ فروردین ۱۲۲۲ خورشیدی در منطقه خوی اشاره کرد که باعث تخریب شهر شد و گفته شده تا بیش از ۱۰۰ کیلومتر دورتر نیز اثر تخریبی داشت. در آن زمان نه خبری از پروژه هارپ بود، نه دریاچه ارومیه خشک شده بود و نه کسی در ایران اطلاع خاصی درباره ماده معدنی لیتیوم داشت. 

لیتیوم یک عنصر شیمیایی سبک است که به دلیل کاربرد آن در ساخت باتری‌های قابل شارژ تلفن همراه، لپ تاپ، دوربین‌های دیجیتال و وسایل نقلیه الکتریکی در سال‌های اخیر تبدیل به یک ماده معدنی ارزشمند شده است. در بخش پایانی مطلب توضیحاتی نسبتا جامعی درباره خواص این ماده و راه‌های استحصال آن داده شده است.

برای روشن شدن ماجرا باید دید مبنای سناریو های مطرح شده درباره ارتباط لیتیوم با زمین‌لرزه خوی چیست؟ 

مبنای سناریوها دو فرضیه است: 

فرض اول اینکه خشک شدن دریاچه ارومیه عامل زمین‌لرزه خوی بوده است و دوم اینکه استحصال لیتیوم، انگیزه برخی افراد و گروه‌ها برای خشکاندن عمدی دریاچه یا رها کردن آن بوده است. 

آیا زمین‌لرزه خوی در اثر خشک شدن دریاچه ارومیه رخ داده است؟ 

تاثیر خشک شدن دریاچه در وقوع زمین‌لرزه یک فرضیه علمی درباره اثر کاهش گسترده آب‌های سطحی در توالی زلزله است. 

ماجرا از آنجا شروع شد که مهدی زارع، استاد پژوهشکده زلزله‌شناسی و رئیس مرکز پیش‌بینی زلزله در گفت‌وگویی به تاریخ ۱۴ بهمن ۱۴۰۱ با سایت فردا به تاثیر کاهش شدید آب‌های سطحی روی تنش گسل‌ها اشاره کرده است. در این گفت‌وگو عامل زمین‌لرزه اخیر معرفی نمی‌شود، بلکه یک کارشناس احتمال علمی اثر خشک شدن دریاچه در توالی زلزله‌ها در منطقه را مطرح می‌کند.

چنانکه گفته شد وقوع زمین‌لرزه در خوی بی‌سابقه نیست، در پاراگراف بالا به زلزله سال ۱۳۲۲ اشاره شد، به عنوان یک نمونه دیگر می‌توان به زلزله بزرگ ۵ اسفند ۱۲۷۸ خورشیدی در این منطقه اشاره کرد. 

آیا استحصال لیتیوم می‌تواند دلیل خشکاندن عمدی دریاچه ارومیه باشد؟ 

با این حال در ماه‌های گذشته شایعه خشکاندن عمدی دریاچه با انگیزه دسترسی به منابع لیتیوم در فضای عمومی و شبکه‌های اجتماعی در مناطق ترک‌نشین رواج زیادی پیدا کرده است. برخی مقام‌های محلی تلاش کرده‌اند با استناد به تشکیل ستاد احیای دریاچه ارومیه در سال‌های گذشته و هزینه صدها میلیارد تومانی برای احیای دریاچه این شایعات را تکذیب کنند. 

تکذیب مقام‌های رسمی در ایران به خودی خود دلیل قطعی برای رد شایعات نیست، اما باید دید مبنای این شایعات چیست؟ 

استناد اغلب شایعات به گزارشی است با عنوان «لیتیوم» ارزش خشک شدن دریاچه‌ها را دارد؟» که خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) در شهریور ۱۴۰۱ منتشر کرده است. 

در این گزارش هیچ سندی، حتی مبنی بر استحصال لیتیوم از دریاچه ارومیه ارائه نشده‌است. چند نقل قول ناقص و گمراه‌کننده هم در این گزارش هست، از جمله می‌توان به عبارت «عمق نیم متری» برای استخراج لیتیوم اشاره کرد، در حالی که در منبع ارجاع داده شده صحبت از متوسط عمق نیم متری استخراج کلیه مواد معدنی در ایران است، نه عمق استخراج لیتیوم. 

اما سوای این بعضی از مقام‌های علمی نیز ادعای مطرح شده در این گزارش را از نظر علمی بی‌اساس می‌دانند. به عنوان نمونه «رییس پژوهشکده علوم زمین» می‌گوید:

«لیتیوم دریاچه ارومیه بالا نیست؛ لیتیوم آب دریاها بالاتر است. ما این همه دریا داریم و می‌توانیم لیتیوم آنها را برداشت کنیم. حتی اگر هم در دریاچه لیتیوم وجود داشته باشد می‌توان در آب استخراج کرد. معمولا لیتیوم را در آب استخراج می‌کنند چون املاح شورابه‌ای را از نمک نمی‌گیرند از آب شور می‌گیرند بنابراین کسی جایی را خشک نمی‌کند تا مثلا لیتیوم برداشت کند.»

آیا در دریاچه ارومیه لیتیوم استحصال می‌شود؟ 

با جست‌وجوی سابقه خبر در آرشیو خبرگزاری جمهوری اسلامی به جز یک خبر قدیمی چیزی پیدا نکردیم. در این خبر قدیمی در تاریخ ۱۴ آذر ۱۳۷۵ در ایرنا منتشر شده، ظاهرا به نقل از مدیرکل معادن و فلزات آذربایجان شرقی نوشته شده: 

«استحصال سنتی نمک طعام در سواحل دریاچه ارومیه دارای سابقه طولانی است و تاکنون علاوه بر نمک طعام املاحی نظیر پتاس، سولفات دو سود، ترکیبات منیزیم، بر، بروم، لیتیوم و ید نیز با روش سنتی استحصال می‌شد.»

لیتیوم در سال‌های گذشته یکی از مواد معدنی اولویت‌دار بوده که حتی در قانون بودجه کشور هم به آن اشاره شده، به عنوان نمونه در بند «ص» تبصره ۶ قانون بودجه ۱۴۰۱ لیتیوم یکی از «اقلام اولویت‌دار برای اکتشاف، استخراج و فراوری مواد معدنی» ایران معرفی شده است. 

در میان اخبار گزارش‌های زیادی درباره ظرفیت‌ کشف و بهره‌برداری لیتیوم در استان‌های قم، هرمزگان، خراسان جنوبی و سمنان منتشر شده، اما تا جایی که ما گشته‌ایم به جز همان گزارش سال ۱۳۷۵ خبر خاصی از اکتشاف یا استحصال لیتیوم در شمال غرب ایران منتشر نشده. 

در سال‌های گذشته در بعضی گزارش‌های پراکنده مانند اظهارات مقام‌های استانی در سال‌های ۱۳۹۵ و ۱۴۰۰ به ظرفیت استان آذربایجان غربی برای بهره‌برداری از این ماده معدنی اشاره شده، اما در جایی صحبتی از بهره‌برداری، یا برنامه‌ریزی و طرح مطالعاتی برای استحصال لیتیوم نشده است. 

آیا استحصال لیتیوم از دریاچه‌های خشک شده پدیده‌ای رایج است؟ 

در فرایند مطالعات اکتشاف معدنی دریاچه قم در سال‌های گذشته بحث استحصال لیتیوم به همراه چند ماده معدنی دیگر مطرح بوده است. در گزارش عملکرد سال ۱۳۹۹ سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو) نیز به احداث کارخانه تولید اکسید منیزیم از دریاچه نمک قم اشاره شده که یکی از اهداف آن استحصال کربنات لیتیم است. 

در خارج از ایران نیز می‌توان از تجربه‌های مشابهی عمدتا در آمریکای جنوبی گفت. به عنوان نمونه می‌توان به استخراج مقادیر زیادی لیتیوم از آب‌شور زیر حوضه‌های (basin) خشک در پونا دِ آتاکاما (منطقه‌ای در فاصله شمال شیلی، شمال غربی آرژانتین و جنوب غربی بولیوی) اشاره کرد. روش تبخیر آب شور برای تولید لیتیوم در این منطقه باعث آسیب‌های زیست محیطی زیادی به تالاب‌ها و مناطق حفاظت‌شده و شناخته‌شده بین‌المللی شده جایی که منابع آبی محدودی برای جوامع بومی ساکن این مناطق وجود دارد. شیلی دومین بزرگ‌ترین تولید کننده لیتیوم در جهان است.

آیا چین با ایران قرارداد بهره‌برداری از معادن لیتیوم را امضا کرده است؟

ما از پشت پرده خبر نداریم، اما تا جایی که گشتیم سندی مبنی بر وجود قراردادی میان ایران و چین برای بهره‌برداری از معادن لیتیوم پیدا نکردیم. گزارش‌هایی درباره برنامه‌ریزی چینی‌ها برای استحصال لیتیوم در افغانستان منتشر شده، اما خبری درباره ایران منتشر نشده است. 

رابطه هارپ با زمین‌لرزه خوی و زلزله‌های مشابه چیست؟

هارپ، عنوان برنامه پژوهشی مشهور ایالات متحده برای بررسی و پژوهش لایه یونوسفر است که در سال ۱۹۹۳ میلادی (۳۰ سال پیش) راه‌اندازی شده. طرفداران نظریه توطئه از سال‌ها پیش از راه‌اندازی این پروژه،‌ سناریوهای گوناگونی را به هارپ نسبت داده‌اند و آن را عامل زمین‌لرزه، تغییرات آب و هوایی و انواع و اقسام پدیده‌هایی در نقاط گوناگون جهان معرفی کرده‌اند. هیچ سند علمی در تایید نظریات توطئه وجود ندارد. 

ماجرای نور زلزله چیست؟ 

البته دیده شدن نور در زمان زمین‌لرزه پدیده‌ جدیدی نیست. در گذشته نیز بارها گزارش‌هایی درباره دیده شدن نور مطرح شده است. به عنوان مثال در جریان زمین‌لرزه سال ۱۳۹۶ کرمانشاه هم گزارش‌های زیادی درباره دیده شدن نور در آسمان منتشر شده بود. 

پدیده «نور زلزله»‌ نیز یک پدیده تابشی است که درباره دلایل آن و حتی وجود آن نظریه‌های مختلفی وجود دارد. برخی کارشناسان معتقدند نور زلزله ناشی از آزاد شدن بار الکتریکی سنگ‌های «آذرین بازالت» و «گابرو» در اثر رسیدن موج زلزله است. 

لیتیوم چیست؟ 

لیتیوم یک عنصر شیمیایی با نماد Li و عدد اتمی ۳ است. این عنصر که سبک‌ترین عنصر جامد است، در گروه یک جدول تناوبی در میان فلزات قلیایی قرار دارد.

مهم‌ترین کاربرد لیتیوم در باتری‌های قابل شارژ تلفن همراه، لپ تاپ، دوربین‌های دیجیتال و وسایل نقلیه الکتریکی است. لیتیوم همچنین در برخی از باتری‌های غیر قابل شارژ برای ابزارهای، مانند ضربان ساز قلب، اسباب بازی‌ها و ساعت استفاده می‌شود. 

تولید آلیاژ از ترکیب فلز لیتیوم با آلومینیوم و منیزیم استحکام این عناصر را بهبود بخشیده و آنها را سبک‌تر می‌کند. آلیاژ لیتیوم-منیزیم بسیار سبک و مستحکم است و یکی از کم‌چگال‌ترین آلیاژها است. از این آلیاژ در صنایع هوافضا، خودروسازی و تکنولوژی باتری لیتیوم-یون استفاده می‌شود. 

همینطور، از اکسید لیتیوم در شیشه‌های مخصوص و سرامیک‌های شیشه‌ای استفاده می‌شود. از لیتیوم کلرید که یکی از مرطوب‌ترین مواد شناخته شده‌است و در سیستم‌های تهویه مطبوع و خشک‌کردن صنعتی (مانند برومید لیتیوم) استفاده می‌شود. از لیتیوم استئارات به عنوان روان‌کننده همه‌منظوره و با دمای بالا استفاده می‌شود. از کربنات لیتیوم به عنوان دارو در روان‌پزشکی استفاده می‌شود و از هیدرید لیتیوم به عنوان وسیله‌ای برای ذخیره هیدروژن برای استفاده به عنوان سوخت استفاده می‌شود.

منابع و روش‌های مرسوم برای استخراج لیتیوم کدامند؟

به طور کلی، دو منبع مرسوم برای استخراج لیتیوم وجود دارد:‌ ذخایر آب نمک زیرزمینی و ذخایر سنگ معدنی.

۱- استخراج لیتیوم از ذخایر آب‌شور شوره‌زارها:

مقدار قابل توجهی از لیتیومی که امروزه مورد استفاده قرار می‌گیرد، از ذخایر آب‌شور که در زیر شوره‌زارها استخراج می‌شود که بیشتر آن‌ها در جنوب غربی آمریکای جنوبی و چین قرار دارند.بازیابی لیتیوم از ذخایر آب‌شور زمان‌بر است و می‌تواند از چند ماه تا چند سال طول بکشد. برای دسترسی به ذخایر آب‌شور زیرزمینی باید حفاری صورت بگیرد و سپس آب نمک به سطح‌زمین پمپ می‌شود و به حوضچه‌های تبخیر هدایت می‌شود. آب نمک به مدت چند ماه یا سال در حوضچه تبخیر باقی می‌ماند تا زمانی که بیشتر محتوای آب مایع با حرارت نور خورشید تبخیر شود.

ذخایر آب‌شور شوره‌زار‌ها بسیار غلیظ است و علاوه بر لیتیوم، معمولا پتاسیم و سدیم نیز دارد. کمپانی‌های استخراج‌کنده لیتیوم معمولا چندین حوضچه بزرگ تبخیر با سن متفاوت را اداره می‌کنند و ممکن است فلزات دیگر (مانند پتاسیم) را از حوضچه‌های جوان‌تر استخراج کنند. همزمان منتظر می‌مانند تا محتوای لیتیوم در دیگر حوضچه‌ها به غلظت مطلوب برای پردازش برسد. در برخی موارد، از اسمز معکوس (RO) برای تغلیظ آب‌شور لیتیوم برای تسریع فرآیند تبخیر استفاده می‌شود.

هنگامی که آب‌شور در حوضچه تبخیر به غلظت لیتیوم ایده‌آل رسید، آب‌شور برای استخراج به یک مرکز بازیافت لیتیوم پمپ می‌شود.

۲- استخراج لیتیوم از سنگ‌های معدنی

حجم استخراج لیتیوم از سنگ معدن بسیار کمتر از روش قبلی است. میزان لیتیوم بدست آمده از معادن تنها ۲۰ تن در سال است. به طور کلی، بیش از ۱۰۰ ماده معدنی مختلف حاوی مقادیری لیتیوم هستند. با این حال، تنها پنج سنگ معدن به طور فعال برای تولید لیتیوم استخراج می‌شوند: اسپودومن (رایج‌ترین سنگ معدن حاوی لیتیوم)، لپیدولیت، پتالیت، آمبلیگونیت و یوکریپیت، می‌شوند.

۳- منابع دیگر برای استخراج لیتیوم:

علاوه بر آب‌شور شوره‌زارها و کانسنگ‌های معدنی، لیتیوم را می‌توان از چند منبع دیگر نیز تولید کرد، اگرچه هم‌اکنون استخراج لیتیوم از این منابع روش آن‌چنان مرسوم نیست.

خاک رس هکتوریت: تاکنون، تحقیقات گسترده‌ای برای توسعه تکنیک‌های فرآوری خاک رس، از جمله شستشوی اسیدی، قلیایی، کلریدی و سولفاتی، و همچنین تجزیه آب و تصفیه هیدروترمال صورت گرفته‌است. با این وجود، هیچ یک از این فناوری‌ها برای استخراج لیتیوم از خاک رس از نظر اقتصادی قابل توجیه نبوده است. 

آب دریا: تخمین زده می‌شود که صدها میلیارد تن لیتیوم در اقیانوس‌ها وجود داشته باشد که آنها را به منبعی جذاب برای تامین تقاضای لیتیوم در آینده تبدیل می‌کند. در حال حاضر، دانشمندان مشغول آزمودن فرآیند‌های هستند که می‌توانند هزینه‌ استخراج لیتیوم از آب دریا را کاهش دهند. 

آب‌شور بازیافت شده از نیروگاه‌های تولید انرژی: با افزایش تقاضای جهانی برای لیتیوم و ظهور فناوری‌های جدید، تلاش‌ها برای بازیابی لیتیوم از «آب‌شور زمین‌گرمایی» در حال افزایش است. برای استخراج لیتیوم از این منابع، روش‌های مرسوم با کمی تغییر قابل استفاده است.

آب‌شور بازیافت شده از میادین نفتی: برای استخراج لیتیوم از این منبع نیز روش‌های مرسوم کنونی را می‌توان استفاده کرد.

بازیابی لیتیوم از وسایل الکترونیکی بازیافت شده: با بالا رفتن تقاضا برای لیتیوم این روش نیز در دست توسعه قرار گرفته است.

در روزهای گذشته شایعات زیادی درباره ارتباط زمین‌لرزه شامگاه هشتم بهمن ۱۴۰۱ با برداشت لیتیوم در دریاچه ارومیه منتشر شده است. 

بعضی کاربران از دخالت چینی‌ها در ماجرای برداشت لیتیوم از کف دریاچه ارومیه صحبت کرده‌اند. برخی هم فرضیه استفاده از «سیستم هارپ» برای استخراج لیتیوم را مطرح کرده‌اند. 

ادعاهای مطرح شده درباره هارپ تئوری توطئه است. خبر حضور چینی‌ها در دریاچه ارومیه برای استخراج لیتیوم هم شایعه بی‌پایه و اساس است. سرمایه‌گذاران چینی طرح‌هایی را برای بهره‌برداری از معادن لیتیوم در افغانستان کلید زده‌اند، اما تاکنون گزارش معتبری مبنی بر برنامه آنها برای استخراج لیتیوم از دریاچه ارومیه منتشر نشده. 

اما فرای این دو شایعه مطرح شده،ارتباط زلزله با استخراج لیتیوم هم مبنای علمی ندارد. 

در ارتباط با تاثیر کاهش آب‌های سطحی و توالی زمین‌لرزه فرضیه‌های علمی معتبری وجود دارد، اما طرح این فرضیه‌ها به معنی آن نیست که عامل زلزله خوی خشک شدن دریاچه است. 

زلزله در منطقه خوی سابقه‌دار است، به عنوان نمونه می‌توان به وقوع دو زمین‌لرزه بزرگ و ویران‌گر خوی در سال‌های ۱۲۲۲ و ۱۲۷۸ خورشیدی، سال‌ها پیش از خشک شدن دریاچه اشاره کرد. 

در مورد تاثیر لیتیوم در خشک شدن دریاچه ارومیه، اما فرضیه علمی معتبری وجود ندارد. استحصال لیتیوم در دریاچه‌های خشک‌ بی‌سابقه‌ نیست، اما گزارشی در دست نیست که حاکی از وجود منابع لیتیوم قابل دسترس در محدوده دریاچه ارومیه باشد. 

در میان گزارش‌ نهادهای دولتی و آرشیو رسانه‌ها گزارش‌های زیادی مبنی بر طرح‌های اکتشاف و بهره‌برداری لیتیوم در استان‌های دیگر مانند قم، خراسان جنوبی، هرمزگان و سمنان منتشر شده،  اما به جز چند نقل قول‌ از مسئولان محلی، خبری جدی مبنی بر کشف و برداشت لیتیوم در استان‌های آذربایجان غربی و شرقی مطرح نیست. 

با این اوصاف فکت‌نامه ادعاهای مطرح شده در این باره در شبکه‌های اجتماعی را غیرعلمی می‌داند و به این گزاره که «دلیل زمین‌لرزه خوی برداشت لیتیوم از دریاچه ارومیه است» نشان نادرست می‌دهد.