ادعای گمراه‌کننده درباره کپسول زیستی کاووس

روز ۱۵ آذر ۱۴۰۲، خبر پرتاب محموله زیستی سازمان فضای ایران به فضا در منابع رسمی جمهوری اسلامی ایران منتشر شد.

این محموله زیستی در کپسولی قرار داشت که پژوهشکده هوا-فضا (زیرمجموعه وزارت علوم)، تحقیقات و فناوری ساخته بود. کپسول در پرتاب زیرمداری با موشک سازمان هوا-فضا (زیرمجموعه وزارت دفاع) به ارتفاع ۱۳۰ کیلومتری (مرز فضا) فرستاده شد. هدف این آزمایش (علاوه‌بر تست موشک) تست کیفیت «کپسول زیستی» بود. حسن سالاریه، رئیس سازمان فضایی ایران، وعده این پرواز را در اوایل مهرماه داده‌ و موارد تست را بیان کرده‌بود.

ساعاتی بعد از پرتاب، وزیر ارتباطات در تلویزیون ایران گفت با انجام این آزمایش «ایران جز شش کشوری است که فناوری کپسول زیستی را در اختیار دارد». او همچنین در شبکه‌های اجتماعی (لینک۱ و لینک۲) نوشت:

جدیدترین کپسول زیستی کشورمان با پرتابگر بومی و با موفقیت به فضا پرتاب شد تا اعزام فضانورد ایرانی یک گام به واقعیت نزدیک‌تر شود.
… بعد از یک دهه وقفه، جدیدترین کپسول زیستی کشورمان با یک پرتابگر بومی به ارتفاع ۱۳۰km با موفقیت پرتاب و آزمایش‌های برنامه‌ریزی شده برای آن با موفقیت انجام شد. این کپسول زیستی ۵۰۰ کیلویی و پرتابگر آن در راستای تحقق نقشه راه طرح اعزام فضانورد ایرانی به فضا به دست دانشمندان کشورمان طراحی و ساخته شده است.
… «سلمان» کلاس جدیدی از پرتابگرهای فضایی است که برای اولین‌بار محموله مخروطی‌-کروی نیم‌تنی را با موفقیت پرتاب کرد…

در همان روز، روابط عمومی وزارت ارتباطات انیمیشنی منتشر کرد و در آن مدعی شد هدف آزمایش «توسعه فناوری‌های کلیدی اعزام انسان به فضا شامل فناوری‌های پرتاب، بازیابی و فرود آرام کپسول و سپر حرارتی» است.

یک روز بعد از این آزمایش موشکی نیز وزارت دفاع یک کلیپ تبلیغاتی منتشر کرد که در بخشی از آن لحظه قرار دادن چند ویال پلاستیکی حاوی مایعاتی که احتمالا محیط کشت و نگه‌داری نمونه‌های زیستی هستند، در کپسول دیده می‌شود (ویدیو زیر دقیقه ۰۱:۰۵).

از ویدیوهای منتشر شده از پرتاب کپسول زیستی کاووس، چه می‌فهمیم؟

با وجود اینکه همه این کلیپ‌ها و ویدیوها، ساعت‌ها پس از بازگشت محموله به زمین منتشر شده‌است، فرآیندی که در چنین پرتاب‌هایی چند دقیقه بیشتر طول نمی‌کشد، تا زمان انتشار این مطلب همه تصاویر و ویدیوها فقط تا لحظه پرتاب است و از ورود محموله به جو، باز شدن چترها، فرود کپسول روی زمین و باز شدن محموله هیچ تصویری منتشر نشده‌است.  

در کلیپ وزارت ارتباطات به سه نکته به عنوان اهداف این آزمایش اشاره می‌شود. نکته اول «فناوری‌های پرتاب» است که منظور موشک جدیدی است که در این آزمایش تست شده‌است. اسم این موشک «سلمان» است، اما شواهد تصویری و ظاهر و اجزای موشک (چنانچه در ویدیو وزارت دفاع دیده می‌شود)‌ نشان می‌دهد با نسخه‌ای از موشک اسکاد-سی (شهاب ۲) مواجهیم و حتی بخشی از پنل آن نیز به زبان روسی است.

اما مهم‌ترین هدف بیان‌شده برای این پرتاب، آزمایش کیفیت کپسول زیستی «کاووس» و پاسخ به این سوال است که آیا این فناوری که در ویدیو بالا می‌بینیم، توانایی حفظ شرایط زیستی برای موجودات زنده و بیرون جو و فضا را دارد یا نه. هم تصویر ویدیو بالا هم سایر تصاویر گویای این بود که ممکن است آنچه به عنوان کپسول زیستی در کلاهک موشک قرار گرفته، کیفیت لازم برای پرواز فضایی را نداشته‌باشد.

با این‌حال با وجود گذشت بیش از دو روز از زمان پرتاب، هنوز هیچ تصویری از نتیجه پرتاب منتشر نشده‌. ساده‌ترین دلیل برای اثبات موفقیت این آزمایش این است که پس از فرود، به مایعات درون ویال‌ها نگاه کنیم تا ببینیم آیا مقدار آنها به همان اندازه قبل از پرتاب است یانه. این نشان می‌دهد که در طول پرتاب، فشار و دمای داخل کپسول تغییر نکرده و کپسول موفقیت آمیز بوده‌است. اما تاکنون نه وزارت دفاع (عامل پرتاب)، نه وزارت ارتباطات (سفارش‌دهنده کپسول) و نه وزارت علوم (سازنده کپسول) هیچ مدرکی منتشر نکرده‌اند که تایید کند آزمایش «کپسول زیستی کاووس» موفقیت‌آمیز بوده‌است. پس تا آن زمان، این ادعا قابل رد یا تایید نیست. 

با این حال فرض کنیم در ساعات یا روزهای آینده، این موضوع با ارائه مدارک یا حداقل نمایش ویدیو یا تصاویری که تایید کننده ادعای مقامات جمهوری اسلامی باشد، همراه شود. در آن صورت آیا می‌توان ادعا کرد «ایران جز شش کشوری است که فناوری کپسول زیستی را در اختیار دارد؟»

فکت‌نامه پیش از این مفصلا رده‌بندی‌ها و رتبه‌بندی‌هایی که توسط مقامات جمهوری اسلامی ایران، درباره جایگاه فعالیت‌های فضایی ایران گفته می شود را بررسی کرده‌است.

در گزارش فوق گفته شد که برخلاف بسیاری از حوزه‌های فعالیت‌های اقتصادی و فناوری، به‌خاطر گستردگی وسیع فناوری‌های فضایی، نمی‌توان یک شاخص خاص را انتخاب کرد و کشورها را براساس آن در فناوری‌های فضایی رده‌بندی کرد. فناوری‌های فضایی حوزه‌های مختلفی را پوشش می‌دهند. با توجه به محدودیت بودجه‌ها کشورها براساس الویت‌های اقتصادی، اجتماعی و امنیتی‌شان در بخشی از این فعالیت‌ها سرمایه‌گذاری می‌کنند یا فعالیت‌های پرهزینه مانند پرتابگر، ارسال فضانورد یا ایستگاه فضایی را در همکاری‌های بین‌المللی پیش می‌برند.

برای مثال غیر از آمریکا، روسیه، چین و هند که چندین کپسول توسعه داده‌اند کشورهای عضو آژانس فضایی اروپا: فرانسه ایتالیا، اتریش، بلژیک، چک، دانمارک، استونی، فنلاند، فرانسه، آلمان، یونان، مجارستان، ایرلند، ایتالیا، لوکزامبورگ، هلند، نروژ، لهستان، پرتغال، رومانی، اسپانیا، سوئد، سوئیس، انگلستان (و کشورهای همکار آژانس فضایی اروپا: لتونی، لیتوانی، استونی، کانادا) در یک همکاری مشترک در این زمینه فعال هستند. کشورهای عضو آژانس فضایی اروپا با همکاری هم، کپسول باری (با قابلیت حفظ مواد زیستی) ATV را ساخته‌اند و در حال توسعه کپسول Space Rider هستند.

این روزها شرکت‌های بخش خصوصی در زمینه ارسال محموله‌های مختلف به فضا فعال هستند و کشورها یا شرکت‌های گوناگون، برای اهداف مختلف خود، به‌جای توسعه کپسول فضایی که بسیار گران است و ریسک بالایی هم دارد، به سراغ استفاده از کپسول‌های این شرکت‌ها می‌روند. اسپیس اکس (دراگون)، بلو اوریجین (نیو شپارد) و نورتروپ گرومن (سیگنوس)، هم‌اکنون چند نوع کپسول‌های باری و انسانی و زیستی را توسعه داده‌اند. بنابراین کمتر کشوری دیگر تمایل برای سرمایه‌گذاری در زمینه توسعه مستقل کپسول زیستی یا فضاپیمای سرنشین‌دار را دارد.

بنابراین حتی اگر مقامات دولت ایران بتوانند شواهدی ارائه کنند که نشان دهد آزمایش «کپسول زیستی کاووس» موفق بوده، باز هم ادعای وزیر ارتباطات درباره اینکه «ایران جز شش کشوری است که فناوری کپسول زیستی را در اختیار دارد» گمراه‌کننده است.

عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات می‌گوید: ایران جز شش کشوری است که فناوری کپسول زیستی را در اختیار دارد. اشاره زارع‌پور به آزمایش پرتاب محموله زیستی است که به گزارش رسانه‌های ایران روز ۱۵ آذر ۱۴۰۲ با همکاری وزارت ارتباطات، وزارت دفاع و پژوهشکده هوا و فضا انجام شده است. 

محموله زیستی در کپسولی به نام کاووس قرار داده شده که در پژوهشکده هوا - فضا (زیرمجموعه وزارت علوم) ساخته شده و با موشک سازمان هوا-فضا (زیرمجموعه وزارت دفاع) به ارتفاع ۱۳۰ کیلومتری زمین پرتاب شده است.تا زمان انتشار این مطلب، به جز تصاویر لحظه پرتاب، سندی از موفقیت‌آمیز بودن آزمایش، مانند تصاویر ورود محموله به جو، باز شدن چترها، فرود کپسول روی زمین منتشر نشده‌. 

برای سنجش موفقیت آزمایش، باید تغییرات مایعات درون ویال‌ها و مقایسه مقدار آنها با قبل از پرتاب بررسی شود تا ثابت شود فشار و دمای داخل کپسول در زمان پرتاب تغییر نکرده‌است. قاعدتا تا زمانی که شواهد موفقیت‌آمیز بودن این آزمایش در دسترس عموم قرار نگیرد، نمی‌توان آن را تایید یا رد کرد، اما با فرض موفقیت‌آمیز بودن آزمایش «کپسول زیستی کاووس» هم، باز ادعای وزیر ارتباطات درباره قرار گرفتن ایران در جمع شش کشور «گمراه‌کننده» است.

اولین بار نیست که مقام‌های جمهوری اسلامی از قرار گرفتن ایران جزو چند کشور اول پیشرو در علوم و فناوری فضایی صحبت می‌کنند. 

در حال حاضر ده‌ها کشور توسعه‌یافته در اروپا و آسیا، در زمینه توسعه علوم و فناوری فضایی، همکاری مشترک علمی و صنعتی دارند. به جز این شرکت‌های بخش خصوصی نیز در ارسال محموله‌های مختلف به فضا و ارائه محصولات خود به نهادهای دولتی فعالیت می‌کنند. در چنین شرایطی منطقا صحبت از رده‌بندی کشورها، بی‌معنی است، چراکه بسیاری از برنامه‌های علمی و صنایع فضایی، از جمله آزمایش و ارسال کپسول‌های زیستی به فضا، محصول مشترک چندین دولت با همکاری شرکت‌های خصوصی است و تکنولوژی خاصی نیست که محدود به چند کشور باشد.