ادعای نادرست خسروپناه درباره فیلترینگ در دنیا

عبدالحسین خسروپناه، دبیر شورای‌عالی انقلاب فرهنگی در مصاحبه‌ای اختصاصی با وب‌سایت جماران گفته «هیچ کشوری در دنیا نیست که از فیلترینگ استفاده نکند.» به گفته او همه کشورها مثل آمریکا، انگلیس، آلمان، فرانسه، ژاپن، کره جنوبی و چین از فیلترینگ استفاده می‌کنند: 

«اینکه گفته شود فیلترینگ ناکارآمد است، حرف درستی نیست؛ چون در دنیا و در همه کشورها مثل آمریکا، انگلیس، آلمان، فرانسه، ژاپن، کره جنوبی و چین از فیلترینگ استفاده می‌کنند و هیچ کشوری در دنیا سراغ نداریم که از فیلترینگ استفاده نکند.
معلوم است فیلترینگ را کارآمد می‌دانند که استفاده می‌کنند. اما نکته اینجاست که باید جایگزین مناسب فیلترینگ بیاید و مردم بتوانند از ظرفیت‌های فضای مجازی به خوبی در مسیر زیست حکیمانه استفاده کنند. سایت‌های غیراخلاقی در دنیا فیلتر است؛ برای نمونه در آمریکا یک نوجوان هجده ساله نمی‌تواند وارد کانال‌ها و سایت‌های غیر اخلاقی شود و یا با شرائط خاصی وارد می‌شود.
دنیا فیلترینگ را با شروط خاصی پذیرفته است اما باید ظرفیت‌های داخلی را تقویت کرد. برای نمونه اپلیکیشن‌های داخلی باید روز به روز تقویت شوند و مردم می‌توانند از آن‌ها در کسب و کار و فعالیت‌های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی و حتی هیأت‌های مذهبی استفاده کنند. در برخی شهرها که منبری‌های باسواد و معروفی دارد، افرادی که توان شرکت حضوری در مجالس آنان را ندارند، از ظرفیت فضای مجازی استفاده می‌کنند.»

اما آیا واقعا فیلترینگ در همه جای دنیا امری رایج است؟ سازمان فیلترینگ و سانسور اینترنت در ایران چگونه است و چقدر در دنیا شبیه دارد؟ نتیجه مقایسه وضعیت فیلترینگ در ایران و جهان چیست؟ در ادامه تلاش می‌کنیم به این پرسش‌ها پاسخ دهیم.

آیا در «همه کشورها» فیلترینگ اعمال می‌شود؟

خیر. فیلتر اینترنت آن هم به شکلی که در کشورهایی مانند ایران و چین اعمال می‌شود با آنچه تحت عنوان پالایش داده در شبکه‌های اجتماعی عمومی مانند اینستاگرام، یوتیوب و … توسط شرکت‌های خصوصی مانند متا و گوگل و … انجام می‌شود (مواردی همچون هرزه‌نگاری کودکان و یا نقض حق مولف و …) تفاوت‌های اساسی دارد.

در ایران، پراستفاده‌ترین وب‌سایت‌های دنیا (مانند یوتیوب و …)، بزرگ‌ترین شبکه‌های اجتماعی دنیا (مانند فیس‌بوک، اینستاگرام، توییتر و …)، پرکاربرترین پیام‌رسان‌ها (مانند واتس‌اپ، تلگرام و …)، امن‌ترین پیام‌رسان‌ها (مانند سیگنال و …)، بزرگ‌ترین فروشگاه اپلیکیشن دنیا (گوگل پلی استور) و … فیلتر است.

سانسور اینترنتی، کنترل یا سرکوب قانونی محتوایی است که در اینترنت قابل دسترسی، انتشار یا مشاهده هستند. سانسور اغلب برای دامنه‌های اینترنتی خاص اعمال می‌شود، اما کشورهایی هم هستند که به طور استثنایی تلاش می‌کنند تا سانسور را به تمام منابع اینترنتی واقع در خارج از حوزه قضایی خود گسترش دهند. 

آنچه در ادامه این گزارش از اسناد و مدارک می‌آید، نشان می‌دهد فیلتر اینترنت در کشورهایی مانند ایران که براساس تعاریف نهادهای حقوق بشری جهانی، به عنوان دشمن اینترنت شناخته شده‌اند ابزاری است برای سرکوب گردش آزاد اطلاعات، محروم کردن شهروندان از ارتباطات امن و اعمال کنترل سیاسی، امنیتی، اجتماعی و اقتصادی بر جامعه.

سانسور اینترنت در سطوح مختلف و با استفاده از ابزارهای مختلف از جمله دستکاری DNS، مسدود کردن IP و فیلتر کردن کلمات کلیدی انجام می‌شود. 

• دستکاری DNS: کاربران اینترنت در کشور معین از مشاهده کل وب سایت‌ها محروم می‌شوند. DNS مخفف Domain Name System است و DNS Tampering به حذف نام دامنه از لیست وب‌سایت‌های قابل دسترس یا در دسترس یک کشور اشاره دارد.
• مسدود کردن IP: مشابه با دستکاری DNS به صورت معکوس عمل می‌کند و از دسترسی دستگاه‌های کاربر خاص یا آدرس‌های IP به مطالب خاصی جلوگیری می‌کند.
• فیلتر کلمات کلیدی: کلمات خاصی از موتورهای جستجوی یک کشور فیلتر می‌شوند تا از دسترسی به محتوای مربوط به آن عبارت جلوگیری شود.

علاوه بر تکنیک‌های فوق و موارد دیگر، بسیاری از کشورها نظارت مستمری بر حساب‌ها و فعالیت‌های وب کاربران فردی انجام می‌دهند که می‌تواند منجر به آزار، دستگیری یا رفتار ظالمانه بیشتر توسط سازمان‌های دولتی شود.

سازمان گزارشگران بدون مرز در سال ۲۰۱۴ کشورهایی را که اینترنت را سانسور می‌کنند به دو دسته اصلی تقسیم کرده‌است:

1. دشمنان اینترنت: دشمنان اینترنت کشورهایی هستند که از سانسور اینترنتی به عنوان بخشی از تلاش بزرگتر برای سرکوب و کنترل جمعیت خود استفاده می‌کنند.
2. کشورهای تحت نظارت: کشورهای تحت نظارت در «لیست دیده‌بانی» هستند، اما هنوز به وضعیت کامل «دشمن» نرسیده‌اند.

در میان دشمنان اینترنت نام کشورهایی همچون چین، کره شمالی، ایران و … دیده می‌شود.

سازمان فیلترینگ و سانسور اینترنت در ایران چگونه است؟

فیلترینگ اینترنت به معنای ایجاد محدودیت عمومی توسط نهادهای حکومتی در دسترسی کاربران به اطلاعات، سایت‌ها و خدمات اینترنتی است. در این پروسه نهاد‌های بالادستی تصمیم می‌گیرند که کاربران آن کشور در اینترنت، حق استفاده از کدام بخش‌های شبکه جهانی ارتباطات را دارند یا ندارند. بر خلاف تصور رایج اجرای فیلترینگ اینترنت معمولا پروسه‌ای پرهزینه و زمان‌بر است.

ایمیل‌های منتشر شده از هک «کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه» در معاونت فضای مجازی دادستانی کل کشور (مشهور به کمیته فیلترینگ) نشان می‌دهد که چه حجم عظیمی از بودجه و نیروی کار کشور در خدمت فیلترینگ است.

تعداد و انواع سازمان‌های دست‌اندرکار در فیلترینگ در ایران مانند قوه قضاییه (دادستان فضای مجازی)، قوه مجریه (شرکت ارتباطات زیرساخت، معاونت فضای مجازی وزارت ارشاد)، قوه مقننه (کمیسیون مشترک حمایت از حقوق کاربران فضای مجازی مجلس)، شورای عالی فضای مجازی (کمیسیون عالی تنظیم مقررات)، نهاد رهبری (شورای امنیت کشور، شورای عالی امنیت ملی)، نیروهای مسلح (سازمان پدافند غیرعامل، کارگروه گذرگاه مرزی)، صدا و سیما (ساترا) و بخش خصوصی (شرکت‌هایی مانند امن‌افزار شریف، یافتار پژوهان، داده‌پردازان دوران، سحاب‌پرداز و …) کمتر نمونه‌ای در دنیا حتی در بین کشورهایی مانند روسیه و چین دارد.

استفاده وسیع شهروندان ایرانی از روش‌های دور زدن فیلترینگ به‌خصوص استفاده از VPN نه تنها برای محققین حوزه اینترنت در جهان شناخته شد‌ه و قابل توجه است (گزارش ProtionVPN) بلکه حتی آن‌قدر بازار مالی عظیمی دارد (آذری جهرمی: ۱۶هزار میلیارد تومان) که مجلس شورای اسلامی خواستار تحقیق و تفحص در این‌باره شده‌است.

مقایسه وضعیت فیلترینگ در ایران و جهان چه می‌گوید؟

سانسور اینترنت حتی در کشورهایی که بیشترین کاربران اینترنت یا بالاترین سرعت اینترنت را دارند یک مسئله مهم است. خانه آزادی (Freedom House) در سال ۲۰۲۲ تخمین زد که ۴/۵ میلیارد نفر در کره زمین به اینترنت دسترسی دارند  و در ۷۶درصد از کشورها، افراد به دلیل محتوایی که به صورت آنلاین ارسال کرده‌اند دستگیر یا زندانی شده‌اند (داده‌های گزارش خانه آزادی). سانسور، آزادی بیان را سرکوب می‌کند و می‌تواند باعث نقض حقوق بشر شود. همچنین می‌تواند توانایی افراد، گروه‌ها و حتی دولت‌ها را برای هماهنگ کردن عملیات‌هایشان مختل کند، که می‌تواند مانع مهمی در زندگی روزمره و به‌ویژه در زمان جنگ یا ناآرامی‌های داخلی باشد.

رتبه‌بندی خانه آزادی شامل ۷۰ کشور می‌شود. ممکن است برخی از کشورهایی که در حال حاضر در این رتبه‌بندی قرار ندارند، در صورت پیوستن به آن، بین بدترین رتبه ها قرار گیرند.

بر این اساس در بین ۷۰ کشور دنیا، در زمینه آزادی اینترنت، ایران پس از چین و میانمار، در رده آخر قرار دارد.

انجمن تجارت الکترونیک ایران در تیرماه ۱۴۰۲ گزارشی با عنوان «کیفیت اینترنت در ایران؛ گزارش تحلیلی اختلالات، محدودیت‌ها و سرعت اینترنت در ایران» منتشر کرد. بر اساس این گزارش هم «ایران پس از چین یکی از محدودترین اینترنت‌های جهان را دارد.» 

تهیه کنندگان گزارش بر اساس چند منبع متفاوت، وضعیت فیلترینگ ۱۰۰، ۲۰۰ و ۳۰۰ وب‌سایت پربازدید دنیا را در دسـته‌بندی‌های مختلف در ۱۰۰ کشور برتر جهان از نظر تولید ناخالص ملی را مقایسه کرده‌اند.

در تمام بررسی‌ها «ایران پس از چین دومین کشور در فیلترینگ سایت‌های برتر دنیا» بود و در ادامه کشورهایی همچون روسیه، مصر، عربستان سعودی و … حضور داشته‌اند. در بخشی از این گزارش آمده است:

«برای اطمینان بیشتر از اعتبار نمونه ۲۰۰ وبسایت برتـر جهـان (بـر اسـاس گـزارش Similar Web) را استخراج و بـا یک اسکریپت فیلتر بـودن یـا نبـودن دامنـه‌ی اصلی آنها در ایران را بررسی کردیم. می‌بینیم کـه ۶۵ وب‌سایت (۳۲.۵درصد) از این لیست در ایران فیلتر است.»

نکته قابل توجه اینکه در این لیسـت بیشتر از نیمی از وب‌سایت‌ها مرتبط با زندگی اجتماعی است.

بنابراین همان طور که از گزارش‌های جهانی براساس منابع مختلف دیده می‌شود، آنچه تحت عنوان «فیلترینگ» در ایران اتفاق می‌افتد یک پدیده رایج در دنیا نیست و در همه کشورها این‌گونه نیست. جایگاه ایران در رده‌بندی‌های براساس سنجه‌های مختلف در زمینه آزادی اینترنت معمولا در انتهای طیف است که نشان‌دهنده وضعیت غیرعادی در ایران است.

عبدالحسین خسروپناه، دبیر شورای‌عالی انقلاب فرهنگی در مصاحبه‌ای اختصاصی با وب سایت جماران گفته «هیچ کشوری در دنیا نیست که از فیلترینگ استفاده نکند.»

فیلترینگ اینترنت به معنای ایجاد محدودیت عمومی توسط نهادهای حکومتی در دسترسی کاربران به اطلاعات، سایت‌ها و محتوای موجود در اینترنت است و تفاوت اساسی با پایش محتوا که امروزه عمدتا توسط شرکت‌های خصوصی برای مقابله با هرزه‌نگاری کودکان و یا نقض حقوق مولف در نظر گرفته شده‌است.

در سال ۲۰۱۴ سازمان گزارش‌گران بدون مرز، کشورهایی که در آن‌ها سانسور جود دارد به دو دسته «دشمن اینترنت» و «تحت نظارت» تقسیم کرد؛ آمارها و گزارش‌های معتبر نشان می‌دهد که چین و ایران با اختلاف در صدر لیست کشورهای سانسور کننده اینترنت هستند. 

گزارش انجمن تجارت الکترونیک تهران برمبنای داده‌های OONI، SurfShark و SimilarWeb نشان می‌دهد ایران پس از چین یکی از محدودترین اینترنت‌های جهان را دارد.

از ۱۰۰ سایت پربازدید دنیا ۴۵ درصد در ایران فیلتر است. از ۲۰۰ سایت پربازدید دنیا که خالی از محتوای پورنوگرافی هستند ۶۵درصد برای کاربران ایرانی فیلتر است. از ۳۰۰ سایت پربازدید دنیا، ۳۳ درصد در ایران فیلتر است.

آنچه تحت عنوان «فیلترینگ» در ایران اتفاق می‌افتد یک پدیده رایج در دنیا نیست و در همه کشورها این‌گونه نیست. جایگاه ایران در رده‌بندی‌های براساس سنجه‌های مختلف در زمینه آزادی اینترنت معمولا در انتهای طیف است که نشان‌دهنده وضعیت غیرعادی در ایران است.

بنابراین این گفته عبدالحسین خسروپناه، دبیر شورای‌عالی انقلاب فرهنگی که «همه کشورها از فیلترینگ استفاده می‌کنند» نشان نادرست می‌گیرد.