بررسی مرام جمهوری اسلامی در فیلتر سایت‌های علمی

عیسی زارع‌پور وزیر ارتباطات دولت ابراهیم رئیسی ۱۸ تیر ماه ۱۴۰۲ در یک گفت‌وگوی «بی واسطه با مردم» مدعی شد که «هیچ سایت علمی در ایران فیلتر نشده» و «در مرام دولت جمهوری اسلامی نیست که هیچ سایت علمی را قطع کند.» در گزارش ایرنا از صحبت‌های زارع پور درباره وب‌سایت‌های علمی آمده:

«وی با بیان اینکه هیچ سایت علمی در جمهوری اسلامی فیلتر نشده است‌ و این در مرام دولت و نظام نیست، گفت: برخی سایت‌های خارجی دسترسی خود را روی مردم ایران فیلتر و محدود کرده اند. مدعیان آزادی بیان ۱۰ هزار سایت پرکاربرد علمی را روی مردم ایران فیلتر کرده اند.
زارع پور اضافه کرد: در هفته گذشته گوگل پروتکل http را بسته است و ما برای اینکه مشکل را حل کنیم سایت online.۴۰۳ را راه اندازی کرده‌ایم و با سازوکاری تحریم‌ها را دور زده‌ایم و این سایت‌های تحریم شده را در اختیار مردم گذشته‌ایم. تصمیم با مردم است که می‌خواهند با فیلترشکن در سکوهای خارجی باشند و یا از سکوهای داخلی با سرعت بهتر و ارزان‌تر استفاده کنند.»

ادعای نقش گوگل در اختلال در اینترنت ایران را قبلا فکت‌نامه بررسی کرده‌است:

اما اینکه جمهوری اسلامی و به‌خصوص «کمیته تعیین مصادیق محتوای مجرمانه» (مشهور به کمیته فیلترینگ) که زیر نظر معاونت فضای مجازی دادستانی کل کشور فعال است، سایت‌های علمی را فیلتر نمی کند، را در ادامه بررسی می‌کنیم.

آیا جمهوری اسلامی سایت‌های علمی را فیلتر نمی‌کند؟

هر چند منظور زارع‌پور از «سایت‌ علمی» مشخص نیست و توضیحی نداده که در جمهوری اسلامی به چه وب‌سایت‌هایی، علمی گفته می‌شود اما می‌دانیم که «علم و آموزش» یا "Science and Education" یکی از دسته‌بندی‌‌های بین‌المللی رایج برای تفکیک محتوای وب‌سایت‌ها است.

به نظر می‌رسد اشاره زارع پور هم به سایت‌هایی است که در حوزه‌های فناوری و علوم تجربی مانند فیزیک، شیمی و … مقالات تحقیقاتی و دانشگاهی و آموزشی منتشر می‌کنند. اما آیا این دسته از وب‌سایت‌ها توسط جمهوری اسلامی فیلتر نشده‌اند یا در مرام جمهوری اسلامی نیست که آنها را فیلتر کند؟

جستجو‌های فکت‌نامه در فضای مجازی نشان می‌دهد که در سال‌های گذشته برخی کاربران ایرانی در شبکه‌های مجازی خود به «فیلترینگ سایت‌های علمی همچون ناسا، نیچر، کربال و کورسیا و …» اعتراض کرده‌اند. در برخی موارد حتی سایت‌های آموزشی در داخل کشور هم از آفت سانسور و فیلترینگ در امان نبوده‌اند.

درسنامه یکی از این وب‌سایت‌های آموزشی داخلی بوده که سانسور آن در سال ۱۳۹۳ با اعتراض کاربران و فعالان حقوق دیجیتال روبرو شده بود. جادی از فعالان شناخته شده در فضای مجازی در این‌باره نوشته بود:

«درسنامه از بهترین پروژه‌های وب فارسی است: آموزش از طریق ایمیل. اونجا می‌تونین از عکاس دیجیتال تا لینوکس تا طراحی پوسته وردپرس تا فلسفه رو با ایمیل های کوتاه روزنامه آموزش ببینین و لذت ببرینن و از دقایقتون خوب استفاده کنین. و این پروژه ساده بی دردسر سر راست هم قربانی سانسور ابله‌ها است. بهش سر بزنین و همین الان فقط با فرستادن یک ایمیل عضو یک درس بشین و با روزی پنج دقیقه وقت گذاشتن، با یک موضوع جدید آشنا بشین.»

تغییر رویکرد فیلترینگ به سیستم‌های هوشمند در ایران

به نظر می‌رسد تلاش برای تغییر رویکرد از فیلترینگ به روش سنتی (گزارش‌دهی، لیست سیاه و …) به فیلترینگ هوشمند حدود ۱۰ سال پیش در ایران شروع شد. محمود واعظی وزیر وقت ارتباطات دولت روحانی در آبان ۱۳۹۲ در مصاحبه‌ای فیلترینگ در ایران را به دو دسته تقسیم کرده‌بود؛ یکی سایت‌های غیر اخلاقی و نامناسب و دیگری سایت‌های علمی، تخصصی و آموزشی:

«یک بخش فیلترینگ مربوط به سایت‌های علمی، تخصصی، آموزشی و تمامی سایت‌های مربوط به این حوزه‌هاست که دولت و وزارت ارتباطات اعتقادی به فیلتر سایت‌های علمی ندارد.»

دبیرخانه کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه در ۲۴ آذر ۱۳۹۲ از وزرای علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی قبلا طی نامه‌های جداگانه‌ای درخواست کرده که فهرست سایت‌های علمی و تخصصی مورد نیاز اساتید، دانشجویان و پژوهشگران را تهیه و به این کمیته اعلام کنند تا فهرست مدنظر دبیرخانه تکمیل شود؛ در حال حاضر نیز اگر وزارتخانه‌های مذکور فهرست سایت‌های مورد نظر خود را به این دبیرخانه ارسال کنند، از فیلتر دامنه اصلی آنها خودداری خواهد شد. دادستان فضای مجازی، عبدالصمد خرم‌آبادی گفته بود:

«البته گاهی اوقات ممکن است یک سایت دارای محتوایی علمی و تخصصی نیز فیلتر شود و این موضوع به این دلیل است که آن سایت علاوه بر محتوای علمی و تخصصی دارای موارد متعدد محتوای مجرمانه غیراخلاقی نیز باشد که به دلیل کثرت محتوای غیراخلاقی و فقدان امکانات فنی لازم، تفکیک محتوای مجرمانه از غیرمجرمانه آن امکان پذیر نباشد…بارها از وزارت ارتباطات خواسته شده است امکانات فنی لازم را تهیه و در اختیار کمیته فیلترینگ قرار دهد تا به جای فیلتر تمام محتوای سایت‌های بزرگی که تفکیک محتوای آنها بصورت دستی و با کمک نیروی انسانی امکان پذیر نیست، بوسیله نرم افزارهای هوشمند، مصادیق محتوای مجرمانه آن را شناسایی و فیلتر کند که تاکنون این خواسته اجابت نشده است.»

این روند تا به امروز نیز ادامه دارد. عیسی زارع‌پور در بهمن ۱۴۰۱ گفته بود اینترنت طبقاتی نداریم اما به اساتید و برنامه‌نویس‌ها اینترنت بهتری می‌دهیم:

«براساس مصوبه‌ کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه، به ما تکلیف شده است برای اساتید محترم دانشگاه ابزاری فراهم کنیم تا به برخی از سایت‌هایی که ایران را تحریم کردند یا فیلتر شده‌اند، دسترسی یابند تا بتوانند کارشان را انجام دهند. این سایت‌ها عمدتاً برای دانلود مقالات علمی و کارهای پژوهشی است.»

این اظهار نظرها که با فاصله نزدیک به یک دهه انجام شده نشان می‌دهد که از یک با استناد به صحبت‌های محمود واعظی وزیر وقت ارتباطات فیلترینگ سایت‌های علمی در جمهوری اسلامی امری رایج بوده و در یک تلاش طولانی مدت جمهوری اسلامی سعی کرده به صورت موردی و بر اساس گزارش‌های کاربران تعدادی از سایت‌های علمی فیلتر شده را از لیست فیلترینگ خارج کند.

از سوی دیگر جمهوری اسلامی تلاش کرده با هوشمند کردن فرایند فیلترینگ، خود را از اتهام فیلترینگ سایت‌های علمی برهاند. همان طور که عبدالصمد خرم‌آبادی گفته بود ممکن است سایتی فیلتر نباشد اما بخشی از آن به دلیل انتشار مطلبی حاوی کلیدواژه‌هایی که فیلترینگ هوشمند جمهوری اسلامی به آن حساس است از دسترس کاربران خارج شود.

ایده «اینترنت طبقاتی» که تا امروز با عناوین مختلف از آن یاد شده نیز در همین راستا توجیه می‌شود و قرار است دسترسی گسترده‌تر و عمومی‌تری به برخی از مشاغل مانند اساتید دانشگاه و دانشجویان و پژوهشگران ارائه دهد.

در سال ۲۰۱۳ و پیش از پیاده‌سازی نرم‌افزارهای فیلترینگ هوشمند گزارشی با همکاری دانشگاه میشیگان و پروژه سانسور اینترنت در ایران منتشر شده بود که در آن نشان می‌داد که دسترسی کاربران ایرانی به ۶/۲درصد از سایت‌های علمی برای کاربران ایرانی مسدود است.

در پاییز سال ۱۴۰۱ و در اوج اعتراضات سراسری به کشته‌شدن مهسا امینی، گروه هکری «ناشناس» دامنه internet.ir را هک کرد و به این ترتیب اسناد بسیار زیادی از آرشیو ایمیل کمیته فیلترینگ افشا شد که در یکی از آنها مشخص شد شرکت «یافتار پژوهان پیشتاز رایانش» برای پردازش تصویری با دادستانی ایران همکاری و پروژه‌های داشته است. عنوان این پروژه «‫تحلیل ‬‫نیازمندی‌‫ها‬ ‫و‬ ‫ارائه‬ ‫برنامه‬ ‫زمانبندی‬ ‫توسعه ‬‫ابزار‬ ‫تشخیص تصاویر ‫نامناسب کمیته مصادیق مجرمانه‬» نوشته شده است. در این بین یکی از توسعه‌دهندگان این شرکت ای‌میل زیر را به کمیته فیلترینگ ارسال کرده‌است و پرسیده «تصاویری که برای نشان دادن بیماری قسمتی از بدن (مثلا سینه) را نشان می‌دهند» چطور باید فیلتر شوند.

همان‌طور که دیده می‌شود، در پاسخ ذکر شده که این موارد (مقاصد علمی یا هر مصلحت دیگری) شامل قانون جرایم رایانه‌ای و در نتیجه فیلترینگ نمی‌شود و اگر نرم‌افزار نمی‌تواند آنها را تشخیص دهد، باید «کاربر انسانی» این موارد را بررسی کند.

عیسی زارع‌پور وزیر‌ ارتباطات گفته هیچ سایت علمی در جمهوری اسلامی ایران فیلتر نشده و در مرام دولت و نظام جمهوری اسلامی نیست که هیچ سایت علمی را قطع کند. هر چند منظور او از سایت علمی مشخص نیست اما در دسته‌بندی‌های بین المللی سایت‌هایی با عنوان Science and Education وجود دارد که فعالیتشان در حوزه‌های آموزشی و پژوهشی مرتبط با تکنولوژی‌های روز و علوم تجربی همچون فیزیک، شیمی و … است.

محمود واعظی وزیر ارتباطات ایران در سال ۱۳۹۲ در مصاحبه‌ای سانسور و فیلتر شدن سایت‌های علمی، تخصصی و آموزشی در ایران را تایید کرده و گفته این ماجرا از دست دولت خارج است.

جستجو‌های ما نشان می‌دهد که مسئولان جمهوری اسلامی در یک دهه گذشته تلاش کرده‌اند لیستی از سایت‌های فیلتر شده علمی را که به واسطه بازخورد کاربران بدست آورده‌اند را رفع فیلتر کنند. آنها همچنین تلاش کرده‌اند با استفاده از فیلترینگ هوشمند در برخی موارد به جای فیلتر کردن تمامی صفحات یک وب‌سایت، تنها بخشی از آن را که حاوی مطالب حساسیت برانگیز برای کمیته فیلترینگ بوده، سانسور کنند. علاوه‌ بر این ما در جستجو‌های خود به مواردی از اعتراض کاربران ایرانی به آنچه «فیلترینگ سایت‌هایی مانند نیچر، ناسا، کورسیا و کربال» نامیده‌اند رسیدیم ولی در حال حاضر این وب‌سایت‌ها از داخل ایران قابل دسترسی هستند.

سایت‌های علمی در ایران در دسترس هستند ولی از آنجا که در سال‌های گذشته وب‌سایت‌های علمی و محتواهای آنها به خاطر فیلترینگ گسترده همیشه در دسترس کاربران ایرانی نبوده‌اند فکت‌نامه به این گفته عیسی زارع‌پور وزیر ارتباطات که «هیچ سایت علمی در ایران فیلتر نشده و در مرام دولت جمهوری اسلامی نیست که هیچ سایت علمی را قطع کند» نشان نیمه‌درست می‌دهد.