از ماجرای فعال شدن «قفل کودک» برای کاربران ایرانی چه می‌دانیم؟

در ۲۱ تیر ۱۴۰۱ درست یک روز پیش از روز ملی فناوری، بسیاری از کاربران اینترنت در ایران متوجه شدند که موتورهای جستجوی گوگل و بینگ، به‌خصوص برای کاربران همراه اول و ایرانسل به صورت ناخواسته در حالت safesearch قرار گرفته است.

این اتفاق از همان لحظات اول با واکنش کاربران شبکه‌های اجتماعی و کارشناسان حوزه اینترنت مواجه شد.

کاربری در توییتر نوشت:

«در‌ حالی که ناسا عکس‌های تلسکوپ جیمز وب رو منتشر کرده، اینا گوگل رو‌ گذاشتن رو قفل کودک و زنا رو به خاطر بی‌حجابی‌ دستگیر می‌کنن.»

و کاربر دیگری نیز نوشت:

«بر اساس قانون حمایت از حقوق مصرف کنندگان می‌توان از اپراتورها شکایت کرد. ما دسترسی به اینترنت را از اپراتورها می‌خریم. اینترنتی که در آن گوگل دارای قفل کودک است معیوب محسوب می‌شود.»

در پی این اتفاق دیجیاتو (از وب‌سایت‌های فعال در حوزه ITC) در گزارشی با تاکید بر پیگیری‌های این رسانه از اپراتورها، نوشت :«به نظر می‌رسد تغییراتی که در جستجو رخ داده از سمت این شرکت‌ها نبوده و از لایه‌های بالاتری صورت گرفته است. کارشناسان اینترنت نیز بر این باورند که در حال حاضر این اتفاق که از داخل کشور رخ می‌دهد حالتی دارد که گویی تمامی کاربران اینترنت کشور «کودک» هستند.»

یک روز بعد محمد جعفر نعناکار کارشناس حقوق فناوری این اقدام را نوعی «سوء استفاده حاکمیت از قدرت و نقض حقوق شهروندی» عنوان کرد؛ موضوعی که به عقیده او می‌تواند عواقب بین‌المللی برای ایران داشته باشد و حکمرانی سایبری کشور را با چالش مواجه کند.

بررسی‌های ما در فکت‌نامه نشان می‌دهد که تا لحظه تدوین این گزارش کماکان قفل کودک برای بسیاری از کاربران، فعال است.

قفل کودک چیست و چه کاربردی دارد؟

SafeSearch یک ویژگی در جستجوی متن، ویدئو و تصاویر گوگل است که به عنوان فیلتر خودکار مواردی چون پورنوگرافی و محتوای بالقوه توهین آمیز و نامناسب عمل می‌کند. گوگل در ۱۱ نوامبر ۲۰۰۹، قابلیت قفل کردن در سطح SafeSearch در جستجوهای وب را برای کاربران دارای حساب Google معرفی کرد. افراد با روشن کردن این ویژگی در مرورگرهای خود می‌توانند تا حد زیادی امکان نمایش تصاویر نامناسب برای محیط‌های کاری یا فرزندانشان را کاهش دهند. در بسیاری از کشورها، در صورتی که سیستم اطمینان یابد که کاربری زیر ۱۸ سال سن دارد خودبه‌خود جستجوی ایمن فعال می‌شود.

قفل کودک چگونه فعال و یا غیر فعال می‌شود؟

کاربران در شرایط عادی برای انجام هر گونه تغییر در تنظیمات جستجوی گوگل می‌توانند مستقیما به آدرس اینترنتی https://www.google.com/safesearch مراجعه کنند. این قابلیت با روش یا خاموش کردن گزینه Explicit results filter در این صفحه، باعث فعال‌شدن قفل کودک بر روی مرورگر می‌شود. اما آنچه که در هفته گذشته در ایران رخ داده تغییری فراتر از سطح دسترسی عموم کاربران در ایران است. برای اثبات این ادعا کافی است اقدام به تغییر وضعیت جستجوی گوگل خود کنید، مشاهده خواهید کرد که این امکان به واسطه دستکاری‌هایی خارج از مرورگر یا سیستم عامل شما، از شما سلب شده است.

قفل کودک چگونه برای ایرانیان فعال شده است؟

تا امروز در این‌باره هیچ گونه اطلاع‌رسانی دقیق و شفافی از سوی مقامات مسئول ارائه نشده اما بررسی برخی شواهد موجود و مقایسه با نظرات کارشناسان می‌تواند به روشن شدن ابعاد قضیه کمک کند. به گزارش دیجیاتو، «حسین درواری» کارشناس شبکه و امنیت معتقد است که «کنترل این اقدامات احتمالا از لایه‌های بالاتری از شرکت‌های ارائه دهنده اینترنت رخ داده. به گفته او اتفاقی که در حال رخ دادن است از داخل ایران بوده و به نوعی یک DNS Hijacking رخ داده است و الان به جای اینکه شما یک IP مثل ۱۰.۱۰.۳۴.۳۵ دریافت کنید، یک IP از سیستم دستکاری شده دریافت می‌کنید که توسط گوگل و بینگ برای مدارس و کودکان در نظر گرفته شده است.»

فیلتربان، از وب‌سایت‌های فعال در حوزه اینترنت و حقوق شهروندی نیز در گزارش خود از وضعیت اینترنت در ماه‌های ژوئن و و ژوئیه، حمله به DNS‌ها در ایران را تایید کرده است: «شرکت ارتباطات زیرساخت (TIC) شروع به اجرای سرقت DNS کرد تا کاربران ایرانی را مجبور به استفاده از Google SafeSearch به جای موتور جستجوی معمولی گوگل کند. Google SafeSearch یک ویژگی است که تا حدی برای کودکان طراحی شده است و محتوای صریح را از نتایج جستجو حذف می کند. SafeSearch تقریباً برای کل پایگاه کاربران اینترنت در ایران به استثنای کاربران ارائه‌دهنده خدمات رایتل فعال بود. مشخص نیست که چرا رایتل یک استثناست.»

حمله به DNS‌ها، معرفی IP اشتباه، اخلال در اتصال کاربران داخل کشور به شبکه جهانی وب آن هم در اپراتورهای مختلف در داخل ایران امکان پذیر نبوده و نیست مگر با محوریت وزارت ارتباطات و شرکت ارتباطات زیرساخت.

جستجوی امن یا زمینه‌سازی برای اینترنت طبقاتی

تخصیص دسترسی به نوعی از محتوا براساس شاخصه‌هایی چون تحصیلات، مذهب، جنسیت و … طرحی است که از آن در ایران با نام اینترنت طبقاتی یاد می‌شود. در واقع مقدمه اعمال اینترنت طبقاتی، آگاهی از هویت کاربران اینترنت است تا بتوان به هر شخص بنا به جنسیت، مذهب، سن، تحصیلات و … با ارائه وی‌پی‌ان امکان دسترسی به دنیای اطلاعات را داد چون لازم‌است کلیه اتصالات به شبکه‌جهانی اینترنت توسط وی‌پی‌ان‌های قانونی برقرار شود. در واقع وی پی‌ان قانونی ابزار اصلی اجرای فیلترینگ غیر همسان خواهد بود.

عیسی زارع پور وزیر ارتباطات دولت رئیسی، ششم تیرماه ۱۴۰۱ در برنامه تلویزیونی جهان آرا حضور یافت و در توجیه اینترنت طبقاتی گفت: «رئیس جمهور در ایام انتخابات به این موضوع اشاره کرد که در هیچ کجای دنیا اینگونه نیست که اینترنت در اختیار یک کودک، در اختیار یک استاد دانشگاه هم باشد. طبیعتا این‌ها نیازهایشان با هم متفاوت است. ارائه اینترنت ویژه کودک نیز در حقیقت یک نوع تخصصی کردن است و ما ابتدا از کودک شروع کرده‌ایم. این هیچ ربطی به برچسب‌هایی که چند ماه به طرح صیانت زده شد و گفتند قرار است اینترنت را قطع کنند ندارد. هیچ کس در جمهوری اسلامی ایران به دنبال قطع اینترنت نیست.»

در مورد اینترنت طبقاتی بیشتر بخوانید:

اینترنت طبقاتی در ایران؛ درباره فیلترینگ غیر همسان چه می‌دانیم؟

تغییرات در جهت خلاف نتایج یک نظرخواهی

«آیا برای مراقبت از فرزندانتون در فضای مجازی تمایل به استفاده از اینترنت ایمن دارید؟»

این متن توییتی است که مهدی سالم «مشاور وزیر و رییس مرکز روابط عمومی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات» در تاریخ ۱۷ تیر ۱۴۰۱ در قالب یک نظرسنجی توییتری منتشر کرد. هر چند برخی کاربران شواهدی از دخالت احتمالی ربات‌ها و تلاش برای دستکاری نتایج نظرسنجی را گزارش داده بودند در نهایت حاصل این نظر‌سنجی عدم تمایل حداقل ۷۲/۲٪ از شرکت‌کنندگان در نظرخواهی در استفاده از اینترنت ایمن مد نظر او بود.

سه روز بعد در ۲۰ تیر مهدی سالم در مصاحبه‌ای با خبرگزاری مهر بدون اشاره به نتایج نظرسنجی آنلاینی که انجام داده بود، در مقام توجیه این ایده می‌گوید:

«سندی در شورای عالی فضای مجازی وجود دارد که تکالیف دستگاه‌های مختلف را برای محافظت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی مشخص کرده است که بخشی از این وظایف بر عهده وزارت ارتباطات است. بخش زیادی از این تکالیف تاکنون انجام شده و منتظر هستیم که وزارت ارشاد لیست سفید خود را نهایی و آن را اعلام کند.»

اینترنت طبقاتی و صیانت از صغیر و کبیر

به نظر می‌رسد منظور مشاور وزیر، مصوبه شورای عالی فضای مجازی در مورد صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی است. در این سند که خرداد سال ۱۴۰۰ و در زمان ریاست روحانی بر این شورا، تایید و تصویب شده است سیاست‌های کلان اینترنتی نظام جمهوری اسلامی در مورد کودکان و اینترنت مشخص شده است:

۱ـ توسعه محیط‌ھای صیانت شده بر بستر شبکه ملی اطلاعات ویژه خردسالان، کودکان و نوجوانان با محتوای متنوع و جذاب و قابلیت پاسخگویی به نیازھای ضروری ارتباطی و محتوایی آنھا؛

٢ـ آگاه‌سازی، ھشیارسازی و توانمندسازی اولیاء و مربیان و ایفای نقشِ محوری خانواده در ھدایت، حمایت و مراقبت؛

٣ـ رده‌بندی کلیه محتوا و خدمات متناسب با سن، جنسیت و ویژگی‌ھای جسمی و فرھنگی و تأمین اطمینان و اعتماد؛

۴ـ تشویق، ساماندھی و مشارکت محوری بخش غیردولتی فعال در ارایه محتوا و خدمات سالم، مفید و ایمن ویژه خردسالان، کودکان و نوجوانان و پیشگیری از ارایه محتوا و خدمات مضر به آن‌ھا؛

۵ـ تشدید مقابله قضایی و انتظامی کارآمد با بزھکاران، مجرمان و تھدیدکنندگان امنیت خردسالان، کودکان و نوجوانان در فضای مجازی؛

۶ـ ارتقای سواد فضای مجازی و مھارت‌افزایی خردسالان، کودکان و نوجوانان برای استفاده کارآمد و ھدفمند از فضای مجازی؛

٧ـ مراقبت روانی و اجتماعی از خردسالان، کودکان و نوجوانان در برابر آسیب‌ھای ناشی از فضای مجازی به‌خصوص افراد در معرض خطر و آسیب‌دیده؛

۸ـ ساماندهی و مشارکتِ محوری بخش غیردولتی و استفاده از ظرفیت نوجوانان در تولید و توزیع خدمات و محتوای سالم با ایجاد مشوق‌های لازم و جلوگیری از انحصار؛

٩ـ توسعه همکاری‌های بین المللی در حوزه فضای مجازی سالم، مفید و ایمن؛ ٣ـ١٠ـ ایجاد سازوکار فنی و قانونی سلامت محتوا برای پیشگیری از مخاطرات.»

با مراجعه به طرح صیانت در می‌یابیم که در برخی مواد قانونی پیشتر درباره امن سازی اینترنت برای کودکان مواردی در نظر گرفته شده است:

ماده ۴-پ) فراهم سازی خدمات پایه سالم به ویژه برای کودکان و نوجوانان

ماده ۱۶-ث) اجرای خدمات مناسب با نیاز کاربران ویژه از جمله کودکان، نوجوانان و توان‌یابان، بر اساس سند صیانت از کودکان و نوجوانان.

مهدی سالم، رئیس مرکز روابط عمومی وزارت ارتباطات در ادامه این گزارش مدعی می‌شود که: «تمام فعالیت‌ها در حوزه اینترنت کودک و نوجوان در اختیار پدر و مادر است و هیچ اجباری از سوی سرویس دهنده‌ها و اپراتورها وجود ندارد؛ اگر پدر یا مادری بخواهند که اینترنت پاک در اختیار فرزندش قرار بگیرد، می‌توانند سیم کارت کودک را خریداری و بسته‌های مورد نظر را فعال کنند.» ادعایی که تا این لحظه می‌توانیم بگویم عملی نشده و والدین نه تنها کنترلی بر جستجوی امن فرزندانشان در اینترنت ندارند که حتی توانایی روشن یا خاموش کردن گزینه «جستجوی امن» برای خود را نیز ندارند.

مهدی سالم همچنین به سیم‌کارت‌های کودک موجود در بازار اشاره کرده و می‌گوید هر چند در حال حاضر هم امکان خرید آن‌ها برای همگان وجود دارد، اما نسخه اندرویدی اینترنت کودک و نوجوان هم آماده شده و ظرف یکی دو هفته آینده با حضور مسئولان مربوطه از این طرح رونمایی خواهد شد.

هم‌زمانی تقریبی تغییر DNS ها در ایران با وعده‌های مهدی سالم و عیسی زارع پور نشان می‌دهد طراحان اینترنت طبقاتی در حال آزمایش جدیدی از هدایت اجباری به محیط‌های به اصطلاح «امن» بر روی کاربران ایرانی هستند.

آیا Safesearch تنها راه برای حفاظت از کودکان است؟

راه‌های مختلفی برای حفاظت از کودکان در اینترنت وجود دارد. جستجوی امن گوگل می‌تواند یکی از گزینه‌ها برای حفاظت از کودکان در اینترنت به شمار آید اما این امن‌ترین راه ممکن نیست. جستجوی امن گوگل همیشه هم دقیق نبوده و احتمال اینکه مواردی را نتواند مسدود کند وجود دارد. امروزه نرم‌افزارها و اپلیکیشن‌هایی تحت عنوان Paternal Control وجود دارند که به والدین این امکان را می‌دهند که دسترسی کودکشان را به محتوی نامناسب محدود کنند. گوگل نیز این بخش را به خدمات خود اضافه کرده است. به عبارت دقیق‌تر، در جستجوی امن، به بهانه فیلترینگ محتوای احتمالا نامناسب، ترافیک اینترنتی محدود و مخدوش می‌شود در صورتی که می‌توان در Paternal Control دسترسی کودکان به این محتوا رو مسدود کرد.

در ۲۱ تیر ۱۴۰۱ ، بسیاری از کاربران اینترنت در ایران متوجه شدند که موتورهای جستجوی گوگل و بینگ، به‌خصوص برای کاربران همراه اول و ایرانسل به صورت ناخواسته در حالت safesearch قرار گرفته است. هنوز مسئولان در ایران به طور رسمی در این باره توضیح نداده‌اند اما می‌توان بر اساس گزارش‌ها و مشاهده‌ها، واقعیت‌هایی را در این زمینه بررسی کرد.

گزارش‌های سایت‌های فناوری و مطبوعات نشان می‌دهد که این اقدام با انتقادهایی از سوی متخصصان و همچنین کاربران روبرو شده است. کارشناسان می‌گویند این اقدام، تعرض به حریم شخصی کاربران است.

قفل کودک یا Google Safesearch امکانی است که گوگل در سرویس جستجوی متن، ویدیو و عکس خود قرار داده تا نتایج جستجو برای کودکان و همچنین برای فضاهایی چون فضای کار، امن باشد.

ما اطلاع دقیقی از چگونگی فعال‌شدن این قفل برای کاربران در ایران نشده‌ایم اما به نظر می‌رسد این اقدام نوعی از سرقت DNSها باشد. در این فرایند، حکومت به‌صورت سرخود تصمیم می‌گیرد کاربران را به یک نشانی از پیش تعیین‌شده هدایت کند.

این اقدام را می‌توان یکی از نشانه‌های جدی‌تر شدن «طرح صیانت» در ایران دانست؛ طرحی که اجرای آن هنوز به صورت رسمی اعلام نشده اما نشانه‌های مختلفی در زمینه اجرایی‌شدن آن دیده می‌شود؛ طرحی که به بهانه حفاظت از کاربران، عملا محدودیت و کنترل بیشتر اینترنت در ایران را به همراه خواهد داشت.