اینترنت طبقاتی در ایران؛ درباره فیلترینگ غیر همسان چه می‌دانیم؟
در سال‌های اخیر مسئولان جمهوری اسلامی برای ساماندهی فضای مجازی بارها از تمایلشان برای اجرای نوعی از فیلترینگ طبقاتی (غیرهمسان) سخن‌گفته‌اند، روشی که به آنها امکان اعمال کنترل و نظارت حداکثری بر فضای مجازی را می‌دهد.
فیلترینگ غیر همسان یکی از روش‌های ایجاد محدودیت هدفمند علیه کاربران اینترنت است که در سال‌های اخیر مورد توجه سیاست‌گذاران فناوری ارتباطات ایران در شورای عالی فضای مجازی قرار گرفته است.
مقدمه اعمال این نوع از فیلترینگ آگاهی از هویت کاربران اینترنت است. تا بتوان به هر شخص بنا به جنسیت، مذهب، سن، تحصیلات و … با ارائه وی‌پی‌ان امکان دسترسی به دنیای اطلاعات را داد. برای اجرای چنین پروژه‌ای لازم‌است کلیه اتصالات به شبکه‌جهانی اینترنت توسط وی‌پی‌ان‌های قانونی برقرار شود. در واقع وی پی‌ان قانونی ابزار اصلی اجرای فیلترینگ غیر همسان است.
سرنوشت وی‌پی‌ان های غیر قانونی چه می‌شود؟
لازمه اجرای فیلترینگ غیر همسان، ایجاد اختلال جدی بر روی فیلترشکن‌های موجود ، به شکلی است که استفاده از آنها یا امکان پذیر نباشد و یا کاربران را با مشکلات زیادی مانند کاهش سرعت و قطعی‌های مکرر رو به رو کند. در این صورت تنها وی‌پی‌ان‌های قانونی هستند که امکان دسترسی به گذرگاه‌های بین المللی اینترنت را دارند و دیگر وی‌پی‌ان‌ها عملا کارایی خود را از دست می‌دهند. ماده ۱۶ طرح موسوم به صیانت از حقوق کاربران نشان دهنده برنامه ریزی برای برخورد قاطع با بازارهای داخلی و خارجی وی‌پی‌ان و ایجاد زمینه برای ارائه وی‌پی‌ان قانونی است:
«هر شخصی که اقدام به تولید، تکثیر، توزیع، معامله و انتشار یا در دسترس قرار دادن غیرمجاز هر نوع نرم‌افزار یا ابزار رایانه‌ای الکترونیکی (نظیر وی‌پی‌ان و فیلترشکن) که امکان دسترسی به پایگاه‌های اینترنتی و پیام‌رسان‌های غیرقانونی مسدود شده را به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم فراهم کند به حبس یا جزای نقدی درجه شش محکوم می‌گردد.»
چه کسانی از فیلترینگ غیر همسان دفاع می‌کنند؟
ابوالحسن فیروزآبادی، دبیر شورای عالی فضای مجازی یکی از مدافعین اصلی فیلترینگ غیر همسان به شمار می‌رود. او در سال ۱۳۹۷در مصاحبه‌ای با روزنامه همشهری، احراز هویت کاربران اینترنت را باعث مسوولیت‌پذیری آنها دانسته و گفته بود «احراز هویت از زمانی که تلگراف و تلفن وجود داشته، مهم بوده است. مشخص بودن دو طرف ارتباط مهم بوده است.» او تاکید داشت که این احراز هویت باید یک سال زودتر اتفاق می‌افتاد.
به نظر فیروزآبادی اروپایی‌ها در حال اجرای قانون مشابهی برای احراز هویت کاربران هستند: «[اروپایی‌ها] الان از اینترنت سوم صحبت می‌کنند که بسیار شبیه چیزی است که ما در ایران از مدت‌ها قبل مطرح می‌کردیم که اینترنت باشد و اتصال جهانی وجود داشته و یکپارچه باشد اما در این فضا باید مسئولیت‌پذیری داشته باشیم و هرکسی هرکاری یا اقدام اجتماعی اقتصادی سیاسی انجام می‌دهد، مسئولیت بپذیرد و مبتنی بر هویت مشخص باشد.»
محمدجواد آذری جهرمی، وزیر پیشین ارتباطات ایران یکی دیگر از مدافعان اینترنت طبقاتی محسوب می‌شود. جهرمی در شهریورماه ۱۳۹۸ در مجلس شورای اسلامی خواستار سطح‌بندی دسترسی به اینترنت شده و گفته بود:
«بدون ساماندهی برخی حوزه‌ها نمی‌شود موضوع فیلترشکن‌ها را بررسی کرد. با ما بارها در جلسات مختلف گفتیم [دسترسی‌ها را] طبقه‌بندی کنیم. نمی‌شود سطح سیستم برای پزشک، برای استاد دانشگاه یا برای خبرنگار با سطح یک کودک هشت، نه ساله برابر باشد.»
توجیه مدافعان فیلترینگ غیرهمسان چیست؟
عده‌ای همچون ابوالحسن فیروزآبادی، اجرای این طرح را باعث مسوولیت‌پذیر شدن کاربران می‌دانند. در این نگاه، هر کار بر مسئول رفتار خود در فضای مجازی به شمار می‌رود تا امنیت در فضای مجازی افزایش یابد. اصرار بر احراز هویت افراد در اینترنت در واقع تلاشی است برای کسب اشراف امنیتی بر روی کاربران اینترنت.
محمدجواد آذری جهرمی، وزیر ارتباطات ایران در بخشی از سخنرانی‌هایش به موضوع کودکان و نوجوانان اشاره می‌کند و این‌که حق دسترسی گسترده به همه می‌تواند از نظر تربیتی به ضرر کودکان و نوجوانان باشد. در حالی که فیلتر کردن اینترنت به روی ۸۰ میلیون ایرانی تنها راه حمایت از حقوق کودکان نیست. امیر ناظمی معاون او نیز در مصاحبه‌ای از همین ایده دفاع کرده بود.
گروهی دیگر همچون جواد جاویدنیا، معاون قوه قضاییه در امور فضای مجازی، فیلترینگ غیر همسان را راهی برای مقابله با تحریم‌های آمریکا می‌دانند چرا که کاربران می‌توانند از طریق وی‌پی‌ان‌های قانونی و تغییر شناسه آی‌پی کاربران از خدماتی که به خاطر تحریم برای کاربران ایرانی ممنوع شده، بهره مند شوند.
با اجرای فیلترینگ غیرهمسان چه اتفاقی برای کاربران می‌افتد؟
با وی پی‌ان قانونی یا فیلترینگ غیر همسان هرکس در سطح مشخصی به اینترنت دسترسی خواهد داشت. برای مثال، ممکن است دسترسی به یوتیوب یا توییتر برای خبرنگاران ممکن شود اما دیگر مشاغل این امکان را نداشته باشند.
افزایش احتمال شنود ترافیک کاربران افزایش می‌یابد. با اجرای فیلترینگ غیرهمسان ارائه دهندگان وی‌پی‌ان از امکان بیشتری برای شنود و رصد ترافیک داده‌های کاربران برخوردار می‌شوند.
افزایش احتمال قطع اینترنت. اجرای این نوع از فیلترینگ این قابلیت را به دولت می‌دهد تا در مواقع مورد نیاز براحتی اقدام به قطع کامل ارتباط ایرانیان با شبکه جهانی اینترنت کند.
بدین ترتیب نقض حریم خصوصی افراد، نقض آزادی‌های سیاسی و اجتماعی، نقض بی‌طرفی شبکه با اعمال نوعی از تبعیض در ارائه دسترسی به شبکه جهانی وب از جمله مهم‌ترین عواقب فیلترینگ غیرهمسان به شمار می‌رود.
آیا فیلترینگ غیرهمسان در دیگر کشورها اجرا شده است؟
خیر. ما گزارشی پیدا نکردیم که نشان دهد ایده فیلترینگ غیرهمسان در هیچ کشور دیگری به جز ایران اجرا شده باشد. هرچند مقامات مسئول در حوزه ارتباطات در ایران در مصاحبه‌های متعددی وانمود می‌کنند که بقیه دنیا در آینده ناچار به استفاده از این روش خواهند بود.
به عنوان نمونه، براساس ادعای ابوالحسن فیروزآبادی، دبیر شورای عالی فضای مجازی در مصاحبه با روزنامه همشهری «چینی‌ها [در اینترنت]یک نظام بسته را مشابه سکوهای آمریکایی در کشور خودشان پیاده کردند. اروپایی‌ها در این مدت به‌دلیل هم‌پیمانی با آمریکایی‌ها در این حوزه فکر نکردند و الان با مشکلات زیادی مواجه شده‌اند.» او در ادامه تاکید می‌کند که برای مثال، تظاهرات جلیقه‌زردها در فرانسه به خاطر همین بی‌فکری در اروپا بوده و حالا فرانسه در پی ایجاد راهکاری برای آن است. این ادعا بی‌پایه و اساس است.
همچنین، در گفت‌وگویی دیگر، سردار غلامرضا جلالی، رئیس سازمان پدافند غیرعامل در فروردین ۱۴۰۰ و در برنامه بهارانه تولید شبکه‌خبر ایران گفته است، « قطع اینترنت، هدف شبکه ملی اطلاعات نیست. این شبکه، سلسله مراتب دسترسی ایجاد می‌کند.»
او ادامه می‌دهد: «کره جنوبی همین کار را کرده و ما نسبت به موضوع مطالعه کرده‌ایم. در داخل کشور سرعت حداکثری، در مرزها سرعت حداقلی و در داخل خدمات مبتنی بر دیتاسنترهای داخل کشور است. در واقع این یک الگوی نمونه از اینترنت است که حداکثر خدمات در اختیار مردم با حداقل هزینه و ایمنی است.»
چنانکه مشخص است، سردار جلالی در توضیحاتش درباره کره جنوبی به تفاوت «سرعت دسترسی به محتوا» در شرایط مختلف متفاوت اشاره می‌کند. در حالی که، موضوع صحبت او «سطح دسترسی» در اینترنت ملی است و این دو به هم ارتباطی ندارند.
او دراین‌باره توضیحات بیشتری ارایه نمی‌کند ولی به نظر می‌رسد، دو موضوع با هم اشتباه گرفته شده‌اند.
حرف‌های ابوالحسن فیروزآبادی درباره بسته بودن اینترنت چینی درست است. این سیستم مثل آن‌چه در مورد اینترنت ملی در ایران مطرح می‌شود، یک اینترانت (شبکه داخلی) است.
در مورد شیوه کارکرد اینترنت در آمریکا این مقاله فکت‌نامه پیش‌تر جزییاتی ارائه داده بود. برهمین اساس، اینترنت یک نظام بسته نیست.
بازیگران اصلی فیلترینگ غیرهمسان کیستند؟
دبیر شورای عالی فضای مجازی در مصاحبه‌ای با خبرگزاری مهر در فروردین ۱۳۹۹ خورشیدی درباره شخصیت‌هایی که در ارائه این سیستم نقش دارند می‌گوید:
کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه (کمیته فیلترینگ): وظیفه این کارگروه تدوین آیین‌نامه درباره نحوه احراز هویت و تعیین سطح دسترسی افراد به اینترنت است.
اپراتورها: نام‌نویسی از کاربران، دریافت اطلاعات و ارایه وی‌پی‌ان قانونی از وظایف اپراتورها در فیلترینگ غیر همسان است.
وزارت ارتباطات: اجرای فرایند فیلترینگ غیرهمسان از صدور مجوز وی‌پی‌ان قانونی تا اهدای حق صدور مجوز به یک اپراتور همگی بر عهده وزارت ارتباطات است.
شورای عالی فضای مجازی: این شورا که تحت ریاست رییس‌جمهور، کلیه سیاست‌گذاری‌های خرد و کلان در عرصه فضای مجازی کشور را بر عهده دارد در فروردین ۱۴۰۰ سندی مربوط به لزوم شناسایی هویت کاربران در فضای مجازی را تصویب کرد. این سند، یکی پروسه اجرای فیلترینگ غیرهمسان را هموار می کند.
مرکز پدافند غیرعامل: توسعه زیرساخت‌های مرتبط با اینترنت ملی یکی از دستورکارهای سازمان پدافند غیرعامل است. به همین دلیل، فیلترینگ غیرهمسان نیز به عنوان بخشی از اینترنت ملی جزو فعالیت‌های پدافند غیرعامل قرار می‌گیرد.
