ایران در رتبه اول مصرف آنتی‌بیوتیک در جهان

در شبکه‌های اجتماعی خبری منتشر شده که می‌گوید ایران رتبه اول مصرف آنتی‌بیوتیک در دنیا را دارد و همچنین «نیمی از مصرف آنتی‌بیوتیک در ایران بدون مبنای علمی و پزشکی انجام می‌شود» (لینک۱، لینک۲). در این درستی‌سنجی صحت و سقم این ادعا را بررسی می‌کنیم.

منبع ادعای مصرف زیاد آنتی‌بیوتیک در ایران کجاست؟

استناد این ادعا به داده‌های سیستم جهانی پایش مقاومت میکروبی و مصرف آنتی‌بیوتیک (GLASS) است؛ پایشی تحت نظارت سازمان بهداشت جهانی که با هدف استانداردسازی نظارت بر مقاومت ضد میکروبی (AMR) و مصرف مسئولانه آنتی‌بیوتیک‌ها راه‌اندازی شده تا با عفونت‌های مقاوم به درمان مقابله کند. این سیستم به کشورها کمک می‌کند داده‌های خود را جمع‌آوری و تحلیل کنند تا بتوانند برنامه‌های عملیاتی برای مقابله با «برنامه اقدام جهانی برای مقابله با AMR» را تدوین و اجرا کنند.

بر اساس آمارهای ثبت شده در این سیستم، در میان ۶۱ کشوری که برای پی‌گیری وضعیت مصرف آنتی‌بیوتیک داده فرستاده‌اند، ایران در سال ۲۰۲۲ در صدر جدول نرخ مصرف قرار داشته است. (حدود ۶۸ DDD در هزار نفر در هر روز).

واحد Defined Daily Dose یا به اختصار DDD به معنای دوز روزانه تعریف‌شده است. این سیستم از طرف سازمان بهداشت جهانی به کار می‌رود تا مصرف داروها را به‌صورت استاندارد و قابل مقایسه بین کشورها یا مناطق مختلف بررسی کند، حتی اگر نام تجاری، بسته‌بندی یا الگوهای مصرف متفاوت باشند.

در واقع بر اساس داده‌های جمع‌آوری شده سازمان بهداشت جهانی در سال ۲۰۲۲ در ایران، در یک جمعیت ۱۰۰۰ نفری به ازای هر روز ۶۸ دوز استاندارد آنتی‌بیوتیک مصرف شده است که بالاترین میزان در میان کشورهای شرکت‌کننده است. پس از ایران، با فاصله‌ای زیاد آفریقای جنوبی با ۵۱ DDD در هزارنفر در روز در رتبه دوم است.

این آماری است که وب‌سایت Our World in Data آن را از داده‌های سیستم جهانی پایش مقاومت میکروبی و مصرف آنتی‌بیوتیک سازمان جهانی بهداشت (GLASS) پردازش و منتشر کرده است و در رسانه‌های داده‌محور مانند Visual Capitalist هم بازنشر شده است.

«صدرنشینی» ایران در مصرف آنتی‌بیوتیک محدود به مجموعه گزارش‌دهندگان یعنی تنها ۶۱ کشور در بین بیش از ۱۹۰ کشور دنیاست و لزوما به معنی بیشترین مصرف مطلق در میان تمام کشورها بدون قید و شرط نیست.

مصرف «غیر ضروری» آنتی‌بیوتیک در ایران

در تحقیقی که نوامبر سال ۲۰۲۵ در مجله BMC Infectious Diseases منتشر شده، روند تجویز آنتی‌بیوتیک از سوی پزشکان عمومی در ایران در سه دوره قبل از کووید، دوران کووید و پس از اوج آن بررسی شده است. داده‌ها از نزدیک به یک میلیون و پانصد نسخه متعلق به ۷۳ پزشک عمومی در یک کلینیک دولتی شهری جمع‌آوری شده است.

نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که در ایران، طی و بعد از همه‌گیری کوید-۱۹ پزشکان عمومی به‌طور چشمگیری تجویز آنتی‌بیوتیک را افزایش دادند و این می‌تواند یکی از عوامل مهم تشدید مقاومت میکروبی (AMR) در آینده باشد.

محققان در پژوهش دیگری که در فوریه ۲۰۲۵ منتشر شد، داده‌های مربوط به کشت باکتری‌های گرم‌مثبت (گروهی از باکتری‌ها با دیواره سلولی ضخیم) را در ایران طی بازه زمانی ژانویه ۲۰۱۲ تا دسامبر ۲۰۲۳ بررسی کردند. نتایج این مطالعه نشان داد که مقاومت به بسیاری از آنتی‌بیوتیک‌ها در طی زمان افزایش یافته است؛ به ‌عنوان نمونه مقاومت باکتری استف اورئوس (عامل عفونت‌های پوستی و غذایی) به پنی‌سیلین بسیار بالا (۹۱/۸درصد) و در مقابل مقاومت به وانکومایسین بسیار پایین (۱/۱درصد) بود.

نتیجه‌گیری کلی این بود که با توجه به روند رو به رشد مقاومت باکتری‌ها، لازم است پایش مداوم الگوهای مقاومت انجام شود تا تجویز آنتی‌بیوتیک‌ها بر اساس شواهد به‌روز و منطقه‌ای صورت گیرد.

مطالعه دیگری که پیش از آن در اوت ۲۰۲۱ و با هدف بررسی میزان مصرف آنتی‌بیوتیک در شش ماه اول همه‌گیری منتشر شده با نتایج این تحقیق هم‌خوان است. این مطالعه هم نشان می‌دهد که طی همه‌گیری کوید-۱۹، استفاده گسترده و اغلب غیرضروری از آنتی‌بیوتیک در بیمارستان‌ها در ایران انجام شده که خطر افزایش مقاومت میکروبی را بالا می‌برد.

در مطالعه‌ای کیفی-توصیفی (descriptive qualitative study) که سال ۲۰۲۲ در استان اصفهان انجام شد، پژوهشگران تلاش کردند بفهمند چرا پزشکان و پرسنل درمانی در مواردی نسخه آنتی‌بیوتیک می‌دهند حتی وقتی لزومی ندارد و چه عواملی باعث صادر کردن این «نسخه‌های نادرست یا غیرمنطقی» می‌شود.

بر اساس نتایج این تحقیق، بخشی از نسخه‌نویسی غیرمنطقی آنتی‌بیوتیک ریشه در عوامل فردی مرتبط با پزشکان دارد. مهم‌ترین موارد شامل دانش ناکافی درباره تجویز مناسب آنتی‌بیوتیک، اتکا به تجربه شخصی یا عادت‌های رایج به جای شواهد علمی، ترس از عوارض احتمالی عدم تجویز و فشار زمانی و حجم بالای بیماران است. علاوه بر این، برخی پزشکان در شرایط نبود تست‌های تشخیصی سریع یا دسترسی محدود به آزمایشگاه‌های مطمئن، برای جلوگیری از «ریسک»، به تجویز آنتی‌بیوتیک روی می‌آورند. براساس این تحقیق، انگیزه‌های اقتصادی نیز گاهی نقش دارد؛ مثلا پاداش‌های غیررسمی شرکت‌های دارویی یا تصور اینکه تجویز بیشتر باعث رضایت بیماران می‌شود.

از سوی دیگر، موانع ساختاری و فرهنگی نیز نقش پررنگی در نسخ غیرمنطقی دارند. در بسیاری از موارد، انتظارات و فشار بیماران برای دریافت آنتی‌بیوتیک و این باور غلط که «هر بیماری باید یک آنتی‌بیوتیک داشته‌باشد» پزشکان را در موقعیت دشواری قرار می‌دهد. نظارت ناکافی و غیرموثر بر تجویزها، نبود دستورالعمل‌های بومی و قابل اجرا، کمبود آموزش‌های به‌روز، و محدودیت منابع در سیستم سلامت نیز زمینه‌ای ایجاد می‌کند که تصمیم‌گیری منطقی را دشوارتر می‌سازد. در کنار این‌ها، ساختارهای ناکارآمد بیمه‌ای و مدیریتی و گاهی نفوذ شرکت‌های دارویی نیز محیطی می‌سازند که در آن تجویز بیش از حد آنتی‌بیوتیک به‌جای استثنا، به یک هنجار تبدیل می‌شود. این مجموعه عوامل باعث می‌شود نسخه‌نویسی غیرمنطقی نه نتیجه یک مشکل منفرد، بلکه حاصل ترکیبی از مسائل فردی، اجتماعی و سیستمی باشد.

عوارض افزایش مصرف آنتی‌بیوتیک

پژوهش‌های گوناگون نشان می‌دهند که مصرف زیاد یا نادرست آنتی‌بیوتیک هم برای فرد و هم برای جامعه مضر است. در واقع، سوء مصرف آنتی‌بیوتیک می‌تواند هم تهدیدی «مستقیم» برای خود فرد و هم «غیر مستقیم» و «بلندمدت» برای کل جامعه و حتی نسل‌های بعد باشد.

در مطالعه‌ای پژوهشگران به بررسی جهانی «سوء‌مصرف آنتی‌بیوتیک» (Antibiotic Misuse) به معنای استفاده نادرست یا بیش از حد آنتی‌بیوتیک‌ها پرداخته‌اند. نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که این سوء‌مصرف منجر به رشد سریع مقاومت میکروبی می‌شود و درمان عفونت‌ها را سخت‌تر می‌کند.

بنا بر این مطالعه پیامدها فقط برای بیمار نیستند؛ مقاومت میکروبی فشار زیادی به بیمارستان‌ها، سیستم بهداشت و اقتصاد وارد می‌کند و هزینه درمان افزایش می‌یابد، روند درمان پیچیده‌تر و طولانی‌تر می‌شود، و خطر مرگ بر اثر عفونت مقاوم بیشتر می‌شود.

علاوه بر این یک مرور نظام‌مند و متا‌تحلیل که با بررسی ۸۵ مطالعه از ۴۲ کشور، رابطه میان سطح تحصیلات و سوء‌مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها را در جمعیت عمومی بررسی کرده است. سوء‌مصرف شامل مصرف خودسرانه، ناتمام گذاشتن دوره درمان و نگه‌داشتن آنتی‌بیوتیک برای استفاده‌های بعدی بود. پژوهشگران هم به‌صورت مقایسه گروهی (تحصیلات کم، متوسط و زیاد) و هم به‌صورت «هر سال افزایش تحصیل» اثر تحصیلات را تحلیل کردند.

نتایج نشان داد در بیشتر مناطق جهان، تحصیلات بالاتر با احتمال کمتر سوء‌مصرف آنتی‌بیوتیک همراه است؛ به‌عبارتی هرچه افراد تحصیلات بیشتری داشته باشند، گرایش کمتری به استفاده نادرست از آنتی‌بیوتیک‌ها دارند. با این حال، در برخی کشورهای اروپایی الگو متفاوت بود و تحصیلات بالاتر همیشه به معنای مصرف صحیح‌تر نبود. در مجموع، مطالعه تأکید می‌کند که ارتقای آگاهی عمومی و آموزش صحیح درباره آنتی‌بیوتیک‌ها می‌تواند نقش مهمی در کاهش مصرف نادرست و پیشگیری از مقاومت دارویی ایفا کند.

در مجموع ادعای «بالاترین میزان مصرف آنتی‌بیوتیک دنیا در ایران» براساس اطلاعات ۶۱ کشور، تهیه شده و بسیار از نقاط مهم و پرجمعیت دنیا از جمله، چین، هند، آسیای میانه، جنوب شرق آسیا، بخش زیادی از آفریقا و آمریکای جنوبی و همون‌طور ایالات متحده در آن دیده نمی‌شود. با این توضیحات فکت‌نامه به ادعای مربوط به «ایران بالاترین میزان مصرف آنتی‌بیوتیک در دنیا را دارد» نشان «نیمه‌درست» می‌دهد.