از آزمایش موشکی ۲۷ شهریور در ایران و رد عجیب آن در آسمان چه می‌دانیم؟

غروب روز پنجشنبه ۲۷ شهریور ۱۴۰۴، در چندین شهر ایران، شهروندان تصاویر زیادی از یک جسم نورانی در آسمان از زوایای مختلف منتشر کردند که در آسمان شمال شرق و مرکز کشور مشاهده شد. انتشار گسترده تصاویر و ویدیوهای این پدیده در شبکه‌های اجتماعی، ابتدا شایعات مختلفی را برانگیخت؛ از سقوط شهاب‌سنگ یا ورود یک جرم فضایی گرفته تا تمرینات پدافندی یا حتی رویت «یوفو».

دقایقی بعد کانال غیر رسمی منتسب به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در تلگرام مدعی شد که این تصاویر مربوط به تست موشک چند مرحله‌ای در استان گلستان است. ساعتی بعد نیز معاونان سیاسی و امنیتی استانداری‌های سمنان و گلستان در سخنانی مشابه گفتند که این دود مربوط به «تست سامانه‌های داخلی» است و «هیچ‌گونه نگرانی در این مورد وجود ندارد.» این توضیحات کلی هرچند از وقوع یک تست موشکی خبر می‌داد، اما جزئیاتی درباره نوع موشک یا نتیجه آزمایش ارائه نکرد و شایعات همچنان ادامه یافت. برخی از رسانه‌ها ادعا کردند در این پرتاب یک «موشک بالستیک قاره‌پیما» تست شده و روزنامه دنیای اقتصاد حتی مدعی «جزئیاتی از موشک بالستیک قاره‌پیما که ایران آزمایش کرد» شد.

براساس گزارش روزنامه شرق این جسم نورانی در استان‌های گلستان، سمنان، غرب خراسان‌رضوی، شمال استان اصفهان و بخش‌هایی از استان خراسان‌جنوبی دیده شده‌است. در تصاویر نکته‌ای که توجه بسیاری را جلب کرد دود نقطه‌چینی بود که پس از پرتاب مشاهده شد.

با این حال، عدم انتشار هرگونه بیانیه رسمی از سوی نیروهای مسلح درباره جزئیات این پرتاب و سرنوشت آن، پرسش‌های فراوانی را برانگیخت. زیرا در هفته‌های گذشته ادعاهای مشابه زیادی درباره تست موشک بالستیک قاره‌پیما با عناوینی چون خرمشهر ۵، رستاخیز، آخرالزمان، فوق پیشرفته و … منتشر شده‌بود.

در ادامه این گزارش تحلیلی، بر اساس شواهد تصویری و داده‌های در دسترس، به بازسازی مسیر این پرتاب مرموز، بررسی ویژگی‌های فنی موشک مورد آزمایش، احتمال بروز نقص فنی در موتور آن و راستی‌آزمایی ادعای موفقیت یا شکست ماموریت خواهیم پرداخت.

بازسازی مسیر پرتاب و پدیده دود نقطه‌چین

تصاویر و ویدیوهای متعددی که توسط مردم از این رویداد ثبت شد، نمایانگر یک مسیر پروازی غیرمعمول بود. در این تصاویر، رد دود موشک به صورت ردهای منقطع و گسسته دیده می‌شد؛ به‌گونه‌ای که انگار موتور موشک در طول پرواز چندین بار خاموش و دوباره روشن شده است. چنین الگویی معمولاً زمانی دیده می‌شود که موتور راکت با پدیدهٔ ناپایداری احتراق (Chugging یا Combustion Instability) مواجه باشد.

ویدیو بالا که چند ساعت بعد منتشر شد شواهد متعددی در خود دارد که می‌تواند اطلاعات بیشتری از این پرتاب در اختیار بگذارد. نخست آنکه این ویدیو که تقریبا از ابتدا تا انتهای پرتاب را به تصویر کشیده حدود ۳ دقیقه است. براساس اسکرین شات‌هایی از این ویدیو، پروفایل پرتاب این جسم را می‌شود استخراج کرد (تصاویر از راست به چپ هستند):

فاز اول، برخاست و سوزش عادی مرحله اول: لحظات اول، یک صعود عمودی استاندارد با ستون دود و آتش روشن و پیوسته را نشان می‌دهند که مشخصه سوزش یک موتور راکت سوخت جامد بزرگ است.

فاز دوم، مانور Pitchover و گردش گرانشی: پس از برخاست، پرتابگر در حال آغاز یک مانور pitchover (تغییر زاویه) دیده می‌شود که مسیر خود را از حالت عمودی به سمت افق متمایل می‌کند. این شروع یک «گردش گرانشی» (Gravity Turn) است؛ یک تکنیک استاندارد و بهینه از نظر مصرف سوخت که در آن از گرانش برای خم کردن مسیر راکت به سمت افق استفاده می‌شود و با حفظ زاویه حمله نزدیک به صفر، تنش‌های آیرودینامیکی را به حداقل می‌رساند. به نظر می‌رسد این فاز طبق برنامه پیش رفته است.

فاز سوم، ناهنجاری و ناپایداری احتراق: ستون دود پیوسته به طور ناگهانی به مجموعه‌ای از پف‌های نور و دود مجزا و جدا از هم تبدیل می‌شود و یک رد «نقطه‌چین» یا «ضربانی» ایجاد می‌کند. این، مدرک بصری غیرقابل انکاری از یک نقص شدید در عملکرد موتور است. مسیر پرتابگر شروع به انحراف قابل توجهی از مسیر صعود برنامه‌ریزی شده می‌کند.

فاز چهارم، از دست دادن کنترل و سقوط نهایی: نیروی پیشران ضربانی نامنظم شده و سپس متوقف می‌شود. پرتابگر که اکنون سرعت رو به جلوی کافی برای مقابله با گرانش را ندارد، کنترل آیرودینامیکی خود را از دست می‌دهد. مسیر آن به سمت پایین قوس برمی‌دارد، در حالی که هنوز به طور جزئی موتور معیوب و سوسوزن روشن است. فاز نهایی یک سقوط کنترل‌نشده است که با برخورد و انفجار روی زمین به اوج خود می‌رسد، همانطور که توده بزرگ دود مشاهده شده در نزدیکی افق در یک سکانس ویدئویی نشان می‌دهد.

از رد موشک در آسمان چه می‌فهمیم؟

رد موشکی مشاهده‌شده یک راهنمای خوب برای تشخیص ماهیت آن است. فابین هینز پژوهشگر موشکی در مؤسسه IISS لندن، به بی‌بی‌سی فارسی گفت: «احتمالاً با یک آزمایش موشک بالستیک روبه‌رو هستیم که دچار مشکل یا نقص شده؛ به این معنا که موتور به درستی روشن نشده و نقطه‌هایی که با فاصله می‌بینم نشان‌دهنده مشکل فنی در موشک است.» این حالت در موشک‌هایی با سوخت مایع دیده می‌شود که در اثر نقص فنی موتور آنها به طور متناوب روشن و خاموش می‌شود. اگر موتور با سوخت جامد روشن شود تا پایان می‌سوزد و متوقف و دوباره روشن نمی‌شود. در صورتی که دچار نقص فنی شود، معمولاً یا منفجر می‌شود یا قطعه‌ای مانند نازل از آن جدا می‌شود. کاربر محسن ریحانی در توییتر نیز نوشت:

مسیر دقیق پرواز این موشک بر اساس تعدد گزارش‌های مردمی قابل ترسیم است. تصاویر ثبت‌شده از نقاط مختلف کشور، از خراسان (شهرهایی چون کاشمر، سبزوار، نیشابور) گرفته تا سمنان، تهران، مازندران، اصفهان و حتی یزد، نشان می‌دهد رد دود در ارتفاع بسیار بالایی از جو قابل رویت بوده است. این گستره وسیع جغرافیایی رؤیت، حاکی از آن است که موشک تا ارتفاع بسیار زیادی اوج گرفته و احتمالاً در مرحله میانی پرواز (فاز خارج از جو) دچار مشکل شده است. در پاره‌ای از تصاویر، یک ابر دایره‌ای منبسط‌شونده در انتهای مسیر دود دیده می‌شود که شبیه به پدیده موسوم به «ابر گرگ‌ومیش» است؛ این ابر زمانی شکل می‌گیرد که سوخت موتور در لایه‌های فوقانی جو، زیر تابش خورشید غروب‌کرده، به صورت ناگهانی پخش و به‌خاطر دمای پایین به سرعت منجمد می‌شود. حضور چنین ابری می‌تواند نشان‌دهنده وقوع جدایش مرحله‌ای یا انفجار در ارتفاع بالا باشد. به بیان دیگر، احتمال دارد مرحله‌ای از موشک (مثلا موتور سوم) در آن نقطه دچار قطع عملکرد و پخش گاز ناگهانی شده باشد. همه این سرنخ‌ها دست به دست هم می‌دهند تا فرضیه بروز مشکل فنی جدی در خلال پرواز موشک را تقویت کنند.

نوع موشک و مقایسه با «ذوالجناح»

با کنار هم گذاشتن شواهد، می‌توان فهمید موشک آزمایش‌شده یک ماهواره‌بر چندمرحله‌ای بوده است. این توصیفات، مستقیما به سوی ماهواره‌برهای توسعه‌یافته توسط ایران معطوف می‌کند که عموما چندین مرحله پیشران دارند: قاصد و قائم متعلق به نیروی هوافضای سپاه و سیمرغ و ذوالجناح متعلق به وزارت دفاع.

اما موشک قائم، تمام مراحلش سوخت جامد است و قاصد نیز مرحله اولش سوخت مایع است و دو مرحله بعدی آن سوخت جامد است. ماهواره‌بر سیمرغ هم از نظر سایز بسیار بزرگ‌ است و پرتاب آن با مقدمات طولانی همراه است ضمن اینکه این پرتابگر نیز در دو مرحله اول از سوخت مایع و برای انتقال مداری از موتور سوخت جامد سامان-۱ استفاده می‌کند. بنابراین محتمل‌ترین گزینه ذوالجناح است که مرحله اول و دوم آن سوخت جامد است و در مرحله سوم از سوخت مایع استفاده می‌کند.

چنین ترکیبی امکان دستیابی به شتاب اولیه بالا و همچنین انجام مانورهای نهایی دقیق تزریق ماهواره به مدار را فراهم می‌کند. طول این ماهواره‌بر حدود ۲۵/۵ متر و وزن آن حدود ۵۲ تن است و مرحله اول آن به یک موتور سوخت جامد با قطر ۱/۵ متر و نیروی رانش تقریبی ۷۲۵ کیلونیوتن مجهز شده است. طبق داده‌های اعلامی، ذوالجناح می‌تواند ماهواره‌ای تا وزن ۲۲۰ کیلوگرم را در مدار ۵۰۰ کیلومتری زمین قرار دهد.

مجموعه نشانه‌های بصری ثبت‌شده از پرتاب ۲۷ شهریور، با ویژگی‌های ذوالجناح همخوانی دارد. به عنوان مثال، دود سفیدرنگ و غلیظ ابتدای مسیر پرواز می‌تواند نشانگر کارکرد یک موتور سوخت جامد پیشرفته با افزودنی آلومینیوم باشد؛ چیزی که انتظار داریم در مرحله اول یک ماهواره‌بر مدرن مثل ذوالجناح ببینیم. سپس در ادامه، کم‌رنگ‌تر شدن دود و به‌جا ماندن رشته نقاط نورانی می‌تواند مربوط به روشن‌شدن یک موتور مرحله بالاتر باشد که اگر مایع‌سوز (بر پایه هیدروکربن) باشد، دود تیره‌تر و رقیق‌تری تولید می‌کرد. تصاویر منتشرشده نیز تأیید می‌کند که «دود نازک تیره نزدیک به محل فرود» معمولاً دلالت بر موتور سوخت مایع یا احتراق ناقص دارد که بیانگر فناوری متفاوت و احتمالاً قدیمی‌تر یا مربوط به کاربردهای فضایی است. این دقیقاً با مشخصات مرحله سوم ذوالجناح (موتور سوخت مایع) مطابقت دارد.

افزون بر این، شواهد مکانی نیز ذوالجناح را به عنوان گزینه اصلی تقویت می‌کند. انتشار تصویر ماهواره‌ای از پایگاه فضایی سمنان در روزهای بعد نشان داد که سکوی پرتاب دایره‌ای وزارت دفاع در سمنان دارای آثار سوختگی تازه است. این سکوی دایره‌ای، همان محل شناخته‌شده‌ای است که پرتاب‌های ماهواره‌برهای سیمرغ و ذوالجناح از آن انجام می‌شود. تصاویر قبل و بعد از پرتاب حاکی از آن است که عملیات پرتابی در روزهای اخیر در این سایت انجام شده و اثرات دود و آتش روی سکوی پرتاب باقی مانده است. بنابراین تقریباً با قطعیت می‌توان گفت این پرتاب، مربوط به ماهواره‌بر فضایی وزارت دفاع (احتمالاً ذوالجناح) بوده است. گفتنی است، ذوالجناح دو آزمایش قبلی خود را در شرایط زیرمداری انجام داده بود و به نظر می‌رسد این بار نیز مأموریت درون‌مداری (احتمالاً با هدف ارسال محموله آزمایشی) برای آن در نظر گرفته شده بود.

این سکوی خاص برای پرتاب ماهواره‌بر ذوالجناح استفاده می‌شود و آن را از برج پرتاب ثابت و بزرگتر که برای ماهواره‌بر سیمرغ به کار می‌رود، متمایز می‌کند.

در یکی از ویدیوهای منتشر شده در تلگرام، شتر در حال حرکت در بیابان دیده می‌شود و در پس‌زمینه آن رد دود مارپیچ موشک در آسمان حضور دارد. این صحنه در واقع نشانگر محیط جغرافیایی کویر مرکزی ایران است و افق هموار بیابان، تأیید می‌کند که فیلم‌برداری از محدوده حوالی محل پرتاب یا زیر مسیر حرکت موشک انجام شده است. در تصاویر، رمل‌های کویری و فقدان پوشش گیاهی مشهود است که تطابق کامل با حوالی کویر سمنان دارد.

دلایل فنی ناپایداری موتور و احتمال شکست پرتاب

اما چرا موشک مورد بحث دچار چنین رفتار عجیبی (دود پالس‌دار و قطع و وصل) شد؟ تحلیل دقیق‌تر داده‌ها و سوابق نشان می‌دهد احتمالاً نقص فنی در عملکرد موتور یکی از مراحل، به‌ویژه موتور مرحله دوم یا سوم رخ داده است. دو سناریوی اصلی قابل تصور است:

سناریوی اول اینکه موتور سوخت جامد مرحله دوم دچار ناپایداری احتراق شده باشد. موتورهای بزرگ سوخت جامد ایران، مانند آنچه در ذوالجناح به کار رفته، از لحاظ فنی پیچیدگی‌های خاص خود را دارند. اگر طراحی یا کیفیت سوخت بهینه نباشد، ممکن است پدیده‌هایی نظیر نوسان فشار داخلی، شکستن بخشی از قالب سوخت (grains) یا احتراق پرفشار ناگهانی رخ دهد.

سناریوی دوم به موتور مرحله سوم (سوخت مایع) مربوط می‌شود و می‌تواند ناشی از مشکل در سیستم تامین سوخت یا اکسیدکننده باشد؛ مثلا افت ناگهانی فشار در پمپ‌ها، گرفتگی در انژکتورها یا نقص در سامانه اشتعال (igniter) که باعث شده موتور چند بار سعی در روشن شدن کند ولی نتواند پیوسته کار کند. در فناوری موشک‌های بالستیک مایع‌سوز، چنین نقصی مسبوق به سابقه است و در تصاویر ثبت‌شده از برخی آزمایش‌های شکست‌خورده موشک‌های قدیمی‌تر نیز دیده شده که مشعل موتور چند بار جرقه زده اما فوراً خاموش می‌شود و رد دود منقطع برجای می‌گذارد. اگر این اتفاق برای موتور سوم ذوالجناح رخ داده باشد، طبیعی است که موشک نتواند سرعت کافی برای مدارگیری را کسب کند و در ادامه تحت تاثیر گرانش به سمت زمین برگردد.

گذشته از این دو سناریوی اصلی، در شبکه‌های اجتماعی یک فرضیه دیگر نیز مطرح شد که البته بسیار بعید به نظر می‌رسد: تست موتور پیشرفته RDE. موتور انفجار چرخشی (Rotating Detonation Engine) نوعی موتور جدید است که احتراق را به صورت موج‌های چرخشی انفجاری انجام می‌دهد و می‌تواند رد دود پالسی تولید کند. برخی کاربران با دیدن نقاط پشت سر هم در آسمان حدس زدند شاید ایران مشغول آزمایش چنین فناوری مدرنی بوده است. با این حال، هیچ شواهد مستقیمی برای پشتیبانی از این ادعا وجود ندارد. توسعه RDE در مراحل تحقیقاتی اولیه در کشورهای پیشرفته است و بعید است جمهوری اسلامی ایران بدون اعلام قبلی به چنین تستی دست زده باشد. ضمن اینکه شکل و فاصله نقاط دود مشاهده‌شده بیشتر با پدیده‌های متداول‌تر مانند احتراق ناپایدار سازگار است تا الگوی خاص و سریع RDE.

بنابراین محتمل‌ترین توضیح برای عملکرد غیرعادی این موشک همان بروز نقص فنی در موتور و در نتیجه شکست آزمایش است. این جمع‌بندی را قرائن دیگری نیز تأیید می‌کنند؛ از جمله پایان ناگهانی ستون دود اصلی در میانه راه که نشان می‌دهد موتور به طور غیرمنتظره از کار افتاده است. بنابراین موشک آزمایش‌شده پس از روشن‌شدن و طی مسیر اولیه، به دلیل نقص فنی دچار قطع پیشرانش شده و پیش از تکمیل ماموریت، سقوط کرده‌است.

همچنین عدم صدور بیانیه موفقیت‌آمیز بودن ماموریت از سوی منابع رسمی که می‌توان گفت پرتاب ۲۷ شهریور به احتمال زیاد یک آزمایش ناموفق بوده است.

چرا اکنون این آزمایش و چه پیامدی دارد؟

در سال‌های اخیر، جمهوری اسلامی ایران سرمایه‌گذاری زیادی روی پیشران‌های سوخت جامد برای موشک‌های بالستیک و ماهواره‌بر انجام داده است. این فناوری به دلیل آماده‌سازی سریع‌تر و امکان پنهان‌کاری بیشتر، از لحاظ نظامی بسیار راهبردی محسوب می‌شود. اما در آبان ۱۴۰۳، اسرائیل، در عملیات «روزهای پاسخ» بخش‌های مهمی از زیرساخت های تامین سوخت جامد موشک جمهوری اسلامی ایران را هدف قرار داد؛ از مراکز تولید و قالب گیری سوخت، تا کارخانه های سازنده هم‌زن‌های سیاره‌ای. این حملات توان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را برای تولید انبوه موشک‌های سوخت جامد را به طور قابل ملاحظه‌ای مختل کرده بود.

علاوه بر خرابکاری‌های مستقیم، تحریم‌های بین‌المللی نیز تاثیر منفی بر زنجیره تامین مواد اولیه این صنعت گذاشته است. ماده اصلی اکسید کننده در سوخت جامد (نظیر پرکلرات آمونیوم) تحت تحریم شدید بوده و ایران برای تهیه آن با مشکلاتی مواجه شده است. گزارش‌هایی وجود دارد که در سال ۲۰۲۵ چین مقادیری مواد شیمیایی کلیدی برای سوخت موشک در اختیار ایران قرار داده تا کمبودها جبران شود.

انفجار بندر رجایی نیز ممکن است باعث ازبین رفتن بخشی از ذخایر مواد اولیه سوخت جامد جمهوری اسلامی ایران شده‌باشد.

این سوابق نشان می‌دهد با فرض وارد مدار شدن مجدد کارخانه‌ها و تامین مواد، طبیعی است که نیاز به آزمایش موتورهای تولیدی جدید وجود داشته باشد. هر خط تولید سوخت جامد پس از راه‌اندازی مجدد باید محصولاتش تست شوند تا اطمینان حاصل شود کیفیت و عملکرد مورد نظر را دارند.

از منظر سیاسی و راهبردی نیز، زمان‌بندی این آزمایش قابل توجه است. همزمانی آن با مباحث فعال‌سازی مکانیسم ماشه و بازگشت تحریم‌های موشکی علیه ایران توسط اروپا و آمریکا، نمی‌تواند تصادفی تلقی شود. جمهوری اسلامی احتمالاً قصد داشته این پیام را مخابره کند که حتی با وجود تحریم‌ها و خرابکاری‌ها، برنامه موشکیش زنده است.

موفقیت یا شکست؛ واقعیت کدام است؟

بر پایه بررسی همه شواهد و منابع متعدد، می‌توان با اطمینان گفت که پرتاب موشکی روز ۲۷ شهریور ۱۴۰۴ از نظر دستیابی به اهداف تعریف‌شده یک موفقیت کامل نبوده است. تمامی علائم، از دود منقطع در آسمان گرفته تا غیبت هرگونه اعلام پیروزی، حکایت از آن دارد که موشک مورد نظر به احتمال زیاد پیش از تکمیل ماموریت دچار نقص فنی و سقوط شده است.

از یک منظر اگر این پرتاب را در چارچوب توسعه ماهواره‌بر ذوالجناح ببینیم، می‌توان آن را سومین آزمون تجربی دانست که احتمالا قرار نبوده محموله‌ای واقعی را در مدار قرار دهد بلکه هدف آن جمع‌آوری داده‌های فنی بوده است. شکست در آزمایش‌های موشکی امر غیرمعمولی نیست. بسیاری از برنامه‌های موشکی موفق جهان نیز تاریخچه‌ای از ناکامی‌ها در مراحل توسعه دارند. هر شکست به دقت تحلیل شده و درسی برای بهبودهای بعدی از آن گرفته می‌شود.

اما از منظری دیگر، این شکست فنی یک حادثه تصادفی و تجربه دیگری برای مهندسان نیست؛ بلکه پیامد مستقیم و قابل پیش‌بینی حملات اسرائیل به زیرساخت های تولید موشک است. این پیامد مستقیم تلاش جمهوری اسلامی ایران برای انجام یک آزمایش راکت سوخت جامد بزرگ و با عملکرد بالا در شرایط جنگی و در یک پایگاه صنعتی تضعیف‌شده و آسیب‌دیده است. ممکن است وزارت دفاع در مواجهه با تخریب میکسرهای اصلی و باکیفیت سوخت جامد مجبور شده‌اند:

1. از میکسرهای قدیمی‌تر، با قابلیت کمتر یا کوچکتر که برای موتورهایی در این مقیاس طراحی نشده‌اند، استفاده کنند.
2. برای مهندسی معکوس و تولید داخلی میکسرهای جدید، که احتمالا کیفیت پایین‌تری دارند، تلاش کنند.
3. فرمول سوخت را تغییر دهند تا ویسکوزیته کمتری داشته باشد یا با تجهیزات موجودشان راحت‌تر مخلوط شود، که این کار عملکرد و پایداری آن را به خطر می‌اندازد.

اما هر کدام از این موارد منجر به تولید سوخت جامد با ترکیب ضعیف و غیریکنواخت می‌شود که مملو از همان نوع نقص‌هایی است که به عنوان عامل ناپایداری احتراق شناخته می‌شوند. پرتاب شهریور ۱۴۰۴، یک پرواز آزمایشی پرخطر از این فرآیند تولید جدید و غیراستاندارد بود و شکست خورد.