ادعای گمراه‌کننده رهبر جمهوری اسلامی درباره سود بردن مردم از غنی‌سازی اورانیوم

علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، روز اول مهر ۱۴۰۴ در یک سخنرانی تلویزیونی گفته است:

«مردم از جهات مختلف از غنی‌سازی، از ماده اورانیوم غنی‌سازی شده سود می‌برند و استفاده می‌کنند و در زندگی مردم اثر می‌گذارد. از جمله در کشاورزی، مفصل در کشاورزی تاثیر دارد. از جمله در صنعت و مواد. در مسئله تغذیه که همان مربوط به کشاورزی است. در مسئله محیط زیست و منابع طبیعی تاثیر دارد. در بخش‌های مربوط پژوهش و آموزش و تحقیق و دنبالگیری علمی تاثیر دارد. در ایجاد انرژی برق هم که خب تاثیر واضحی دارد. امروز در بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا نیروگاه‌های برق با اورانیوم اداره می‌شود. ما اینها را با بنزین و با گاز اداره میکنیم اغلبش را. اغلب نیروگاه‌ها را. که خب البته هم هزینه زیادی دارد، هم آلایندگی محیط زیست را دارد، آلایندگی هوا را دارد، اما آن برقی که از اورانیوم غنی‌سازی‌شده و نیروگاه‌های هسته‌ای به دست می‌آید، آن برق آلایندگی‌اش صفر است، هزینه‌اش بسیار کمتر است، عمرش بسیار طولانی‌تر است و امتیازات فراوان دیگری دارد که عرض کردم اینها را متخصصین باید بیایند برای مردم شرح بدهند.»

در اینجا می‌بینیم که رهبر جمهوری اسلامی ایران خواصی را برای غنی‌سازی می‌شمارد. این ادعای او گمراه‌کننده است. مجموعه فواید و تاثیراتی که در اینجا ذکر شده، بخشی از فواید و دستاوردهای فناورانه «دانش و مهندسی هسته‌ای» است نه فواید غنی‌سازی. در اینجا رهبری جمهوری اسلامی ایران با به‌جای ذکر دستاوردهای «علوم هسته‌ای» آنها را صرفا محصول «فناوری غنی‌سازی» می‌داند. این نوع استدلال «مغالطه جز به کل» نام دارد.

مواد اولیه لازم برای کاربردهای فناورانه هسته‌ای چیست؟

رهبری جمهوری اسلامی ایران با یکسان‌پنداری یک جزء بسیار خاص و حساس از چرخه سوخت هسته‌ای (یعنی غنی‌سازی اورانیوم) با کل حوزه گسترده «دانش و مهندسی هسته‌ای»، تصویری نادرست و اغراق‌آمیز از واقعیت ارائه می‌دهد.

در حالی که غنی‌سازی اورانیوم برای تولید سوخت برخی از انواع نیروگاه‌های هسته‌ای، آن هم با درصدی بسیار پایین (زیر ۵درصد) انجام می‌شود اما اکثریت قریب به اتفاق کاربردهای دیگر فناوری هسته‌ای که او ذکر کرده (در کشاورزی، پزشکی، صنعت و پژوهش) نه تنها محصول مستقیم غنی‌سازی نیستند، بلکه عمدتا به «رادیوایزوتوپ‌ها» متکی هستند که در «راکتورهای تحقیقاتی» یا شتاب‌دهنده‌های ذرات (سیکلوترون‌ها) تولید می‌شوند. ادعای مشابهی قبلا از طرف محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران مطرح شده‌بود که از فکت‌نامه نشان گمراه‌کننده گرفته‌بود:

حتی در زمینه سوخت نیروگاهی هم طبق آمار آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، بیش از ۷۰ درصد کشورهای دارای نیروگاه هسته‌ای فاقد چرخه غنی‌سازی بومی هستند و هیچ مشکلی در تامین سوخت ندارند.

بسیاری از کشورهای جهان بدون داشتن فناوری غنی‌سازی، با استفاده از همین راکتورهای تحقیقاتی و با همکاری‌های بین‌المللی، به شهروندان خود خدمات پیشرفته هسته‌ای ارائه می‌دهند و با جامعه جهانی هم مناقشه ندارند. بسیاری از کشورها مانند کانادا، کره‌جنوبی، آفریقای جنوبی، لهستان یا استرالیا بدون داشتن فناوری غنی‌سازی، خدمات پزشکی هسته‌ای، کشاورزی هسته‌ای و رادیوداروها را به شهروندانشان ارائه می‌دهند.

خامنه‌ای، رهبری جمهوری اسلامی، با حذف این تمایز کلیدی، اهمیت و ضرورت انحصاری «غنی‌سازی» را به شکلی نامتناسب برجسته می‌کند.

رادیوایزوتوپ‌ها عمدتا به دو روش تولید می‌شوند:

1. راکتورهای تحقیقاتی (Research Reactors): در این راکتورها، مواد هدف (Target Materials) با نوترون‌ها بمباران (Irradiation) می‌شوند تا به ایزوتوپ‌های رادیواکتیو مورد نظر تبدیل شوند. برای مثال، ایزوتوپ بسیار پرکاربرد در پزشکی هسته‌ای، «تکنسیم-۹۹m»، از واپاشی «مولیبدن-۹۹» به دست می‌آید که خود در راکتورهای تحقیقاتی تولید می‌شود. تنها یکی از انواع این راکتورها مانند مدل‌های بسیار قدیمی شبیه راکتور تحقیقاتی تهران اورانیوم غنی شده با سطح بالا نیاز دارند.
2. شتاب‌دهنده‌های ذرات (Particle Accelerators/Cyclotrons): در این دستگاه‌ها، پروتون‌ها یا ذرات دیگر به سرعت‌های بالا شتاب داده شده و به مواد هدف کوبیده می‌شوند تا ایزوتوپ‌های مورد نظر را تولید کنند.

مثال‌هایی از کاربردها که به اشتباه به غنی‌سازی نسبت داده شد:

کشاورزی:

1. کنترل آفات (Sterile Insect Technique - SIT): با استفاده از تابش گاما (مثلاً از کبالت-۶۰) حشرات نر عقیم شده و در طبیعت رها می‌شوند تا جمعیت آفات کاهش یابد.
2. اصلاح نباتات (Mutation Breeding): بذرها در معرض تابش قرار می‌گیرند تا جهش‌های ژنتیکی مفیدی مانند مقاومت به خشکی یا بیماری در آنها ایجاد شود.
3. حفظ مواد غذایی: تابش کنترل‌شده مواد غذایی، باکتری‌ها و میکروارگانیسم‌ها را از بین برده و عمر مفید آنها را افزایش می‌دهد. منبع این کاربردها، ایزوتوپ‌هایی مانند کبالت-۶۰ و سزیم-۱۳۷ است که در راکتورهای تحقیقاتی تولید می‌شوند، نه در تأسیسات غنی‌سازی.

پزشکی هسته‌ای:

1. تشخیص: رادیوایزوتوپ‌هایی مانند تکنسیم-۹۹m به بیماران تزریق شده و با دوربین‌های مخصوص (SPECT/PET Scan) مسیر آنها در بدن ردیابی می‌شود تا عملکرد اعضایی مانند قلب، مغز و تیروئید بررسی شود.
2. درمان (رادیوتراپی): از تشعشعات قوی برای از بین بردن سلول‌های سرطانی استفاده می‌شود. این ایزوتوپ‌ها محصول راکتورهای تحقیقاتی و سیکلوترون‌ها هستند.

صنعت و محیط زیست:

1. سنجشگرهای صنعتی: برای اندازه‌گیری ضخامت ورق‌های فلزی یا سطح مایعات در مخازن.
2. آزمون‌های غیرمخرب (NDT): برای یافتن ترک‌ها و نقص‌های ساختاری در جوش‌ها و قطعات صنعتی.
3. ردیابی منابع آب: برای مطالعه جریان آب‌های زیرزمینی و شناسایی منابع آلودگی. این‌ها نیز به رادیوایزوتوپ‌های خاصی متکی هستند که در راکتور تولید می‌شوند.

آیا برای بهره‌مندی از فناوری هسته‌ای، غنی‌سازی یک ضرورت است؟

پاسخ کوتاه و قاطع «خیر» است. این مهم‌ترین بخشی است که در سخنرانی رهبر جمهوری اسلامی ایران نادیده گرفته شده است.

چارچوب بین‌المللی و حق دسترسی: پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT)، که ایران نیز از امضاکنندگان آن است، در ماده چهارم (Article IV) خود به صراحت بر «حق مسلم» همه کشورهای عضو برای تحقیق، تولید و استفاده از انرژی هسته‌ای برای مقاصد صلح‌آمیز تأکید می‌کند. این پیمان یک معامله بزرگ است: کشورها از ساخت سلاح هسته‌ای صرف‌نظر می‌کنند و در مقابل، جامعه جهانی متعهد می‌شود که در دستیابی آن‌ها به فناوری صلح‌آمیز، از جمله تأمین سوخت و مواد هسته‌ای، همکاری کند.

برنامه «اتم برای صلح»: این برنامه که توسط رئیس‌جمهوری آمریکا، دوایت آیزنهاور، در سال ۱۹۵۳ آغاز شد، دقیقا بر همین مبنا استوار بود. ایران در زمان شاه تحت همین برنامه، راکتور تحقیقاتی تهران (TRR) را از آمریکا دریافت کرد. این راکتور که منشا بسیاری از فعالیت‌های علمی و تولید رادیوایزوتوپ در ایران بوده است، سال‌ها با سوخت غنی‌شده‌ای که از خارج تامین می‌شد (و می‌شود)، فعالیت می‌کرد و نشان می‌دهد که همکاری بین‌المللی جایگزین مناسبی برای تولید بومی سوخت بوده است.

تجربه جهانی: نگاهی به نقشه هسته‌ای جهان این واقعیت را به خوبی نشان می‌دهد. بر اساس داده‌های انجمن جهانی هسته‌ای (World Nuclear Association):

1. بیش از ۳۰ کشور در جهان دارای نیروگاه‌های هسته‌ای فعال هستند.
2. اما تنها حدود ۱۲ کشور دارای ظرفیت تجاری و قابل توجه غنی‌سازی اورانیوم هستند.
3. کشورهایی مانند کانادا، کره جنوبی، سوئد، سوئیس، امارات متحده عربی و مکزیک همگی برنامه‌های هسته‌ای پیشرفته (برای تولید برق یا تحقیقات) دارند، اما سوخت مورد نیاز خود را از بازار بین‌المللی خریداری می‌کنند و تأسیسات غنی‌سازی بومی ندارند. این کشورها بدون ورود به مناقشات سیاسی و امنیتی مرتبط با غنی‌سازی، از مزایای انرژی و علوم هسته‌ای بهره‌مند می‌شوند.

بانک سوخت آژانس (IAEA Fuel Bank): آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای تضمین عرضه سوخت به کشورهایی که به دنبال برنامه‌های صلح‌آمیز هستند و ممکن است با فشارهای سیاسی برای قطع سوخت مواجه شوند، یک «بانک سوخت» در قزاقستان تاسیس کرده است. این سازوکار به عنوان یک شبکه ایمنی عمل می‌کند تا کشورها برای تامین سوخت راکتورهای خود احساس نیاز به توسعه فناوری حساس و دوگانه غنی‌سازی نکنند.

سید علی خامنه‌ای، رهبری جمهوری اسلامی ایران با جابجا کردن مفهوم، می‌کوشد غنی‌سازی را به‌عنوان «نیاز روزمره مردم» جا بزند، در حالی که فوایدی که برشمرد، به «فناوری هسته‌ای» به‌طور کلی مربوط است.

بنابراین ادعای او مبنی بر اینکه «مردم از جهات مختلف از غنی‌سازی، از ماده اورانیوم غنی‌سازی شده سود می‌برند» از فکت‌نامه نشان گمراه‌کننده می‌گیرد.