ادعاهای نادرست و اغراق‌آمیز درباره آثار هورمون کورتیزول

در شبکه‌های اجتماعی پست‌های مختلفی منتشر می‌شود که عامل بسیاری از بیماری‌ها را سطح بالای کورتیزول می‌داند یا حتی ادعای‌های اغراق‌آمیزی در این رابطه مطرح می‌کنند؛ ادعاهایی از این دست که «هورمون کورتیزول عامل اصلی تمام مشکلات سلامت ماست» یا «صورت پف‌آلود، خستگی، بی‌خوابی یا سندرم تخمدان پلی‌کیستیک، همه به افزایش کورتیزول مربوطند».

این روزها کورتیزول یکی از پرتکرارترین موضوعات در شبکه‌های اجتماعی شده است؛ هورمونی که اغلب به عنوان «هورمون استرس» و عامل اصلی بسیاری از بیماری‌ها، از چاقی و دیابت گرفته تا سرطان و بیماری‌های خودایمنی، معرفی می‌شود. اما این ادعاها تا چه حد با واقعیت‌های علمی منطبق است؟ در ادامه به بررسی دقیق این هورمون، عملکردهای حیاتی آن و پیامدهای واقعی افزایش سطح آن در بدن می‌پردازیم.

کورتیزول چیست و چه وظایفی در بدن دارد؟

کورتیزول یک هورمون مهم در بدن است که نقش‌های زیادی در سلامت ما دارد. این هورمون در غدد فوق کلیوی (که بالای کلیه‌ها قرار دارند) ساخته می‌شود. در صورت نیاز بدن، مغز پیامی به این غدد می‌فرستد تا کورتیزول تولید کنند. کورتیزول وظایف زیادی دارد؛ از جمله کمک به کنترل قند خون، تنظیم فشار خون، کاهش التهاب و آماده‌کردن بدن برای واکنش به استرس. این هورمون در متابولیسم انرژی هم نقش دارد و کمک می‌کند بدن از چربی‌ها، پروتئین‌ها و قندها برای تولید انرژی استفاده کند.

کورتیزول فقط «هورمون استرس» نیست. درست است که وقتی دچار استرس می‌شویم، این هورمون به بدن کمک می‌کند تا آماده مقابله یا فرار شود، اما وظایفش خیلی بیشتر از این است. کورتیزول برای کارهای حیاتی بدن لازم است. مثلا:

• کمک می‌کند فشار خون در حالت طبیعی بماند.
• سطح قند خون را تنظیم می‌کند تا مغز و بدن انرژی کافی داشته باشند.
• التهاب را در بدن کاهش می‌دهد تا سیستم ایمنی درست کار کند.
• در سوخت‌وساز مواد غذایی مثل قند، پروتئین و چربی نقش دارد.
• حتی به تنظیم خواب و بیداری هم کمک می‌کند.

سطح کورتیزول در خون چطور زیاد می‌شود؟

در یک بدن سالم و نرمال، کورتیزول در طول روز ثابت نمی‌ماند و سطح آن بالا و پایین می‌شود. بدن یک ریتم طبیعی شبانه‌روزی دارد که به آن «ساعت بیولوژیک» هم می‌گویند. معمولاً کورتیزول صبح‌ها، حدود ساعت ۶ تا ۸، به بالاترین حد خود می‌رسد تا به بیدار شدن و شروع روز کمک کند. سپس در طول روز کم‌کم کاهش می‌یابد و در نیمه‌شب به پایین‌ترین حد خود می‌رسد تا بدن آماده خواب شود.

وقتی بدن با یک موقعیت استرس‌زا، خطرناک یا هیجان‌انگیز روبرو می‌شود، سطح کورتیزول به طور موقت بالا می‌رود. این یک واکنش طبیعی و مفید است. بالا رفتن کوتاه‌مدت کورتیزول به بدن کمک می‌کند انرژی بیشتری داشته باشد، تمرکز بهتری پیدا کند و درد را کمتر حس کند. به عبارت دیگر، بدن آماده می‌شود تا با مشکل یا چالش پیش‌رو مقابله کند. وقتی شرایط استرس‌زا تمام می‌شود، سطح کورتیزول دوباره به حالت طبیعی بازمی‌گردد و بدن آرام می‌شود.

مشکل اصلی وقتی پیش می‌آید که سطح کورتیزول همیشه بالا بماند و طولانی شود. این حالت معمولاً وقتی رخ می‌دهد که فرد همیشه تحت استرس باشد، مثل فشارهای شغلی زیاد، مشکلات خانوادگی یا بیماری‌های مزمن. در این شرایط، سیستم کنترلی بدن که کورتیزول را تنظیم می‌کند (محور HPA) بیش از حد فعال می‌ماند و هورمون به طور مداوم در سطح بالا باقی می‌ماند.

وقتی کورتیزول طولانی‌مدت بالا باشد، بدن نمی‌تواند به خوبی کارهای طبیعی خود را انجام دهد. برای مثال، ممکن است فشار خون بالا برود، قند خون به خوبی کنترل نشود، سیستم ایمنی ضعیف شود یا خواب و انرژی روزانه دچار مشکل شود. به عبارت دیگر، این افزایش طولانی‌مدت می‌تواند باعث مشکلات واقعی سلامتی شود و دیگر مفید نیست، برعکس، خطرناک است.

سطح کورتیزول بالا چه آثاری دارد؟

ادعای اینکه «تمام» بیماری‌ها ناشی از کورتیزول بالا است، اغراق‌آمیز و غیرعلمی است. در حالی که کورتیزول بالا یک عامل خطر (Risk Factor) برای برخی بیماری‌هاست و می‌تواند شرایط موجود را تشدید کند، اما علت اصلی و انحصاری همه بیماری‌ها نیست. بیماری‌ها معمولاً ماهیتی چندعاملی دارند که ژنتیک، سبک زندگی، عوامل محیطی و سایر هورمون‌ها نیز در آن موثر است. ارتباط قوی بین کورتیزول مزمن بالا و افزایش وزن، به ویژه چاقی شکمی، وجود دارد. کورتیزول بالا می‌تواند اشتها را افزایش داده و فرد را به سمت مصرف غذاهای پرکالری، شیرین و چرب سوق دهد. همچنین این هورمون به بدن سیگنال می‌دهد که چربی را در ناحیه شکم ذخیره کند (چربی احشایی) که این نوع چاقی با افزایش خطر بیماری‌های قلبی و دیابت نوع ۲ مرتبط است.

کورتیزول بالا می‌تواند سیستم ایمنی بدن را سرکوب کند. در کوتاه‌مدت، خاصیت ضدالتهابی کورتیزول مفید است. اما در بلندمدت، سرکوب مداوم سیستم ایمنی، بدن را در برابر عفونت‌ها و ویروس‌ها آسیب‌پذیرتر می‌کند و می‌تواند روند بهبود زخم‌ها را کُند کند.

افزایش مزمن کورتیزول با مشکلات سلامت روان مانند اضطراب و افسردگی مرتبط است. کورتیزول بالا می‌تواند بر ساختار و عملکرد مغز تأثیر بگذارد، به ویژه در نواحی مرتبط با حافظه و تنظیم هیجانات مانند هیپوکامپ و آمیگدال. این تغییرات می‌تواند خطر ابتلا به اختلالات خلقی را افزایش دهد.

کورتیزول بالا می‌تواند خطر پوکی استخوان را افزایش دهد. کورتیزول در فرآیند بازسازی استخوان اختلال ایجاد می‌کند؛ به این صورت که تشکیل سلول‌های استخوان‌ساز جدید (استئوبلاست‌ها) را کاهش و فعالیت سلول‌های استخوان‌کاه (استئوکلاست‌ها) را افزایش می‌دهد که این امر به مرور زمان منجر به کاهش تراکم استخوان می‌شود.

بیماری کوشینگ یک مشکل پزشکی نادر است و وقتی ایجاد می‌شود که سطح کورتیزول در بدن خیلی زیاد باشد و مدت طولانی بالا بماند. این وضعیت می‌تواند به دلایل مختلف رخ دهد، مثلاً وقتی کسی مدت طولانی داروهای استروئیدی قوی مصرف کند یا وقتی یک تومور کوچک در غده هیپوفیز یا غدد فوق کلیوی وجود داشته باشد.

علائم کوشینگ بسیار شدیدتر از مشکلاتی هستند که استرس معمولی یا مزمن ایجاد می‌کند. افرادی که به این بیماری مبتلا می‌شوند، ممکن است افزایش وزن شدید، تورم واضح صورت، ضعف عضلات، شکنندگی پوست و استخوان، یا مشکلات جدی دیگر داشته باشند. این بیماری به تشخیص دقیق و درمان پزشکی تخصصی نیاز دارد و با استرس روزمره یا رژیم غذایی ساده، قابل حل نیست.

ارتباط بین کورتیزول و سرطان، پیچیده است و کورتیزول «عامل» سرطان نیست. تحقیقات نشان داده است که استرس مزمن و اختلال در ریتم شبانه‌روزی کورتیزول ممکن است در پیشرفت برخی از انواع سرطان نقش داشته باشد، اما به عنوان علت مستقیم و اولیه ایجاد سرطان شناخته نمی‌شود. این هورمون می‌تواند محیطی را در بدن ایجاد کند که رشد تومورها را تسهیل می‌کند.

چگونه سطح کورتیزول را به طور طبیعی مدیریت کنیم؟

تشخیص سطح کورتیزول بالا نیازمند آزمایش‌های پزشکی (خون، ادرار یا بزاق) و تشخیص پزشک است. احساس استرس به تنهایی به معنای داشتن سطح کورتیزول خطرناک نیست. در صورت مشاهده علائم پایدار مانند افزایش وزن سریع، خستگی شدید، فشار خون بالا و ضعف عضلانی، مراجعه به پزشک ضروری است.

مدیریت استرس از طریق تکنیک‌های مبتنی بر شواهد علمی، مؤثرترین راه برای کنترل کورتیزول است. ورزش منظم، اما نه بیش از حد، به تنظیم کورتیزول کمک می‌کند. فعالیت بدنی متوسط و منظم باعث ترشح اندورفین شده و به بهبود خلق‌وخو و کاهش استرس کمک می‌کند. با این حال، ورزش بسیار شدید و طولانی‌مدت می‌تواند به طور موقت سطح کورتیزول را افزایش دهد. خواب کافی و باکیفیت برای حفظ ریتم طبیعی کورتیزول، حیاتی است. کمبود خواب یا الگوی خواب نامنظم می‌تواند چرخه شبانه‌روزی این هورمون را مختل کرده و منجر به افزایش سطح آن در طول روز شود. هدف‌گذاری برای ۷ تا ۹ ساعت خواب شبانه توصیه می‌شود.

رژیم غذایی متعادل و سالم در مدیریت کورتیزول نقش دارد. مصرف بیش از حد قند، کافئین و غذاهای فرآوری‌شده می‌تواند سطح کورتیزول را افزایش دهد. در مقابل، مصرف غذاهای کامل مانند میوه‌ها، سبزیجات، پروتئین‌های بدون چربی و چربی‌های سالم و حفظ آب بدن می‌تواند به ثبات سطح قند خون و کاهش استرس فیزیولوژیک کمک کند.

کورتیزول یک هورمون ضروری با عملکردهای حیاتی در بدن است و افزایش کوتاه‌مدت آن یک پاسخ طبیعی به استرس است. مشکل زمانی آغاز می‌شود که این هورمون به دلیل استرس مزمن به طور مداوم در سطح بالایی باقی بماند. در حالی که این وضعیت می‌تواند ریسک ابتلا به بیماری‌های مختلفی از جمله چاقی، بیماری‌های قلبی-عروقی و مشکلات روانی را افزایش دهد، اما ادعای شبکه‌های اجتماعی مبنی بر اینکه کورتیزول «عامل همه بیماری‌ها» است، یک ساده‌سازی افراطی و اغراق‌آمیز است. مدیریت سالم استرس، خواب کافی، ورزش منظم و تغذیه مناسب، بهترین و علمی‌ترین راه‌ها برای حفظ تعادل این هورمون قدرتمند در بدن هستند.

بنابراین فکت‌نامه به ادعاهای مطرح‌شده در شبکه‌های اجتماعی درباره آثار اغراق‌آمیز کورتیزول نشان نادرست می‌دهد.