ادعای شاخ‌دار «حمله سفینه فضایی بیگانه به زمین»

در روزهای اخیر چندین پست در شبکه‌های اجتماعی (بایگانی) و بعضی رسانه‌های خبری (بایگانی)‌ منتشر شده که می‌گوید جسم میان‌ستاره‌ای کشف‌شده جدیدی به نام 3I/ATLAS که در مسیر زمین است یک سفینه فضایی بیگانه بوده و حتی خبر از «ماموریت خصمانه» تمدنی هوشمند به زمین در پاییز امسال داده شده‌است (بایگانی).

منبع این ادعاها مقاله‌ای در وب‌سایت دیلی‌میل است (بایگانی).

اما این ادعا حقیقت ندارد و حاصل یک سوتفاهم یا بزرگ‌نمایی در گمانه‌زنی‌های اولیه است.

از جرم آسمانی 3I/ATLAS چه می‌دانیم؟

جرم «3I/ATLAS» یک جسم میان‌ستاره‌ای تازه‌کشف‌شده است که در ابتدا به عنوان دنباله‌دار طبقه‌بندی شده‌است. مشاهده‌های تلسکوپی نشان می‌دهد این جرم هسته‌ای یخی دارد و اطرافش یک گیسو (Coma - ابر گاز و غبار) تشکیل شده‌است، یعنی ویژگی‌های شناخته‌شده یک دنباله‌دار طبیعی میان‌ستاره‌ای را دارد.

نام «3I» به این معناست که این سومین جرم بین‌ستاره‌ای (Interstellar) کشف‌شده تاریخ نجوم، پس از «اوموآموا» (1I/'Oumuamua) در ۲۰۱۷ و «بوریسوف» (2I/Borisov) در ۲۰۱۹ است. ماهیت بین‌ستاره‌ای این جرم از دو فاکتور سرعت بسیار بالا (حدود ۲۲۱هزار کیلومتر بر ساعت در زمان کشف) و مسیر حرکت (hyperbolic) آن تایید می‌شود. این نوع مسیر به این معناست که جرم با سرعتی بیش از حد زیاد در حال حرکت است که نمی‌تواند در قید گرانش خورشید باقی بماند و صرفا در حال عبور از منظومه شمسی است.

آیا مسیر حرکت آسمانی 3I/ATLAS به سمت زمین است؟

مسیر 3I/ATLAS هیچ‌گاه به نزدیکی زمین نمی‌رسد. طبق محاسبات فیزیکی براساس داده‌های دقیق از بردار سرعت این دنباله‌دار، «3I/ATLAS هیچ تهدیدی برای زمین ندارد» و نزدیک‌ترین فاصله‌اش از ما در حدود ۱/۶ تا ۱/۸ واحد نجومی خواهد بود (حدود ۲۴۰ میلیون کیلومتر). هر واحد نجومی برابر فاصله زمین تا خورشید (حدود ۱۵۰میلیون کیلومتر) است. حتی این جسم در نزدیک‌ترین حالت باز هم بسیار دورتر از مدار زمین است. این جسم بیشتر از هر سیاره‌ای به مریخ نزدیک می‌شود. دنباله‌دار فراخورشیدی 3I/ATLAS هیچ فرصتی برای برخورد یا تهدید زمین ندارد.

ادعای اوی لوب، فیزیک‌دان هاروارد، چه بوده‌است؟

ابراهام لوب (Avi Loeb) فیزیکدان نظری اسرائیلی و عضو هیات علمی دانشگاه هاروارد و محقق ارشد مرکز اخترفیزیک این دانشگاه است. خود اوی لوب، یکی از نویسندگان مقالات تحقیقاتی درباره این دنباله‌دار فراخورشیدی است. او چند مقاله تحقیقاتی دیگر هم درباره این دنباله‌دار منتشر کرده است. با این‌حال لوب و دو همکار دیگرش، در ماه گذشته، مقاله‌ای منتشر کرده‌اند با این عنوان که «آیا جسم بین ستاره‌ای 3I/ATLAS فناوری بیگانه است؟»

Is the Interstellar Object 3I/ATLAS Alien Technology

این مقاله صرفا درباره یک فرضیه بوده و بارها تصریح شده که پیشنهاد «فناوری بیگانه - فضاپیما» بودن 3I/ATLAS بیشتر یک پیشنهاد فکری و آموزشی است تا یک ادعای قطعی. در نسخه پیش‌چاپ مقاله دانشگاه هاروارد نوشته شده که تقریبا مطمئن‌ترین حالت این است که 3I/ATLAS یک جسم میان‌ستاره‌ای کاملا طبیعی است، احتمالا یک دنباله‌دار فراخورشیدی است. اما فقط رسانه‌های ایرانی نبودند که به نقل از دیلی‌میل (العربیه فارسی) چنین برداشتی از این مقاله کرده‌اند (بایگانی). حتی نیوزویک نیز دو هفته پیش (البته نه در سرویس علم بلکه در بخش زندگی و ترندها) خبر محتوای این مقاله را به همین صورت گزارش کرد‌ه‌است (بایگانی).

با این حال لوب تلاش کرد پستی در وبلاگش در مدیوم توضیح دهد (بایگانی) که هدفش ترغیب جامعه علمی به جمع‌آوری داده‌های بیشتر برای آزمون این فرض بوده است. حتی چنانچه ۴۹ مورد از ۵۰ جرم میان‌ستاره‌ای آینده همگی طبیعی باشند، وجود یک استثنا، اگر واقعا تکنولوژی بیگانه باشد، می‌تواند آینده انسان را تغییر دهد. بنابراین صرف احمقانه بودن یک ایده، نباید باعث شود که به راحتی کنار گذاشته‌شود. او در ادامه از کامنت داوران مقالات علمی که خواسته‌اند برای انتشار یکی از مقاله‌های او «احتمال فناوری بیگانه» را از آن حذف کند، انتقاد کرد. لوب با اشاره به این‌که مقاله علمیش با همکارانش درباره 3I/ATLAS باعث «جنجال و سوءتفاهم» در فضای مجازی شده، می‌گوید که برخی تیترهای خبری و توییت‌ها واقعیت مقاله را تحریف کرده‌اند. او تأکید می‌کند:

«مقاله ما این احتمال را که جرم 3I/ATLAS یک شیء طبیعی باشد رد نکرده، بلکه صرفا احتمال کوچکی را برای یک منشأ فناوری بیگانه مطرح کرده است، چرا که این احتمال، هرچقدر کم، ممکن است پیامدهای عظیمی برای آینده بشریت داشته باشد.»

لوب تأکید می‌کند که مقاله‌اش صرفا تحلیلی نظری برای بررسی همه‌ی سناریوهای ممکن بوده است، و نه یک اعلامیه درباره وجود فضاپیمای بیگانه. او می‌نویسد این مقاله از اصول علمی برای بررسی داده‌ها و امکانات استفاده کرده و هدفش آماده‌سازی چارچوب‌های مفهومی برای مواجهه با کشفیات آینده است: «به جای این‌که بعداً غافلگیر شویم، بهتر است پیشاپیش آماده باشیم.» لوب تفاوت میان پیشنهاد فرضیه در علم و ادعاهای تاییدنشده در فضای مجازی را برجسته می‌کند و می‌گوید مقاله علمی باید بر اساس داده و منطق منتشر شود، در حالی که شبکه‌های اجتماعی و برخی رسانه‌ها بیشتر به دنبال تیترهای جنجالی و وایرال شدن محتوا هستند.

از سابقه جنجال‌های رسانه‌ای درباره ادعاهای لوب چه می‌دانیم؟

این نخستین بار نیست که اوی لوب چنین ادعایی را مطرح می‌کند. در سال‌های اخیر، نام آوی لوب (Avi Loeb)، فیزیک‌دان نظری و اخترفیزیک‌دان برجسته دانشگاه هاروارد، با ادعاهایی درباره‌ی منشأ احتمالا فرازمینی برخی اجرام میان‌ستاره‌ای گره خورده است. او از معدود دانشمندان برجسته‌ای است که به‌صورت عمومی و صریح از احتمال وجود فناوری بیگانه در منظومه شمسی سخن گفته است. این دیدگاه، هرچند از سوی برخی تحسین شده، اما انتقادهای شدیدی نیز از جانب جامعه‌ علمی به همراه داشته است.

سال ۲۰۱۷ که اولین جرم میان‌ستاره‌ای ʻOumuamua (اوموآموا)، کشف شد نیز لوب مشابه همین رویکرد رسانه‌ای را پیش گرفت (بایگانی). این موضع‌گیری‌ها، بیش از آن‌که در متون داوری‌شده علمی تأیید شوند، در رسانه‌ها و افکار عمومی بازتاب یافته‌اند و همین، مرز میان علم و شایعه را به‌شدت کدر کرده و باعث انتقاداتی در محیط آکادمیک از او شده‌است (بایگانی). لوب می‌گوید که بحث درباره حیات فرازمینی نباید در انحصار علمی‌تخیلی یا حوزه نظامی باشد، بلکه باید بخشی از پژوهش‌های جریان اصلی شود. اما منتقدان معتقدند او دارد از جذابیت رسانه‌ای و باورهای عمومی بهره می‌برد تا نظریه‌هایی با پشتوانه ضعیف را بر بستر علمی سوار کند (بایگانی).

لوب از این موضوع انتقاد می‌کند که رسانه‌ها معمولا به جای خواندن دقیق مقاله، به دنبال جملات تحریک‌آمیز یا برداشت‌های بزرگ‌نمایی‌شده هستند. نتیجه این می‌شود که بحث‌های علمی به شکل نادقیق و اغلب گمراه‌کننده به عموم منتقل می‌شود.

اما او در نظر نمی گیرد که این واقعیت رسانه است و نمی‌توان انتظار داشت که سیستم سردبیری رسانه‌ای، سازوکاری مانند سیستم Peer-review برای راستی آزمایی ادعاها داشته باشند، اصلا این دو حوزه یعنی محیط آکادمیک و افکار عمومی، دو حوزه اجتماعی متفاوت و با سازوکارهای متفاوت هستند. حتی اگر سرویس علم یک رسانه هم ماهیت کار آوی لوب را درک کند، بخش دیگری از آن (مانند نمونه منتشر شده در سرویس زندگی نیوزویک) آن را به گونه دیگری پوشش می‌دهد. در نمونه‌ای دیگر، خبرگزاری ایسنا که در بین رسانه‌های ایرانی، سابقه بستری در پوشش خبرهای علمی دارد، با تیتر سوالی و ذکر اینکه «آوی لوب و همکارانش به هیچ وجه به نتیجه قطعی نرسیدند که این جرم، یک کاوشگر بیگانه است» این خبر را پوشش داده (بایگانی) اما روزنامه اعتماد، تنها بخش شایعه آن را با تیتر «ماجرای حمله یک سفینه فضایی بیگانه به زمین + ویدئو» منتشر کرده‌است (بایگانی). تصویر اعتماد آنلاین از این خبر:

لب مرز راستی‌آزمایی و روزنامه‌نگاری علم

برخی منتقدان در جامعه‌ی نجوم (لینک۱، لینک۲، لینک۳) معتقدند لوب با این رویکرد رسانه‌ای و تبلیغاتی، باعث کاهش اعتبار علمی بحث جستجوی فرازمینی شده و فضای عمومی را نسبت به مباحث علمی حساس و جدی ناامید کرده است. در مقابل، طرفداران لوب استدلال می‌کنند (لینک۱، لینک۲) که علم باید جسارت داشته باشد، و اگر کسی با اعتبار علمی و رویکرد داده‌محور، سوالات مهم را مطرح می‌کند، نباید به‌خاطر ناهنجاری‌بودن دیدگاهش طرد شود. آن‌ها او را با گالیله مقایسه می‌کنند که علیه جریان غالب ایستاد. آوی لوب تأکید دارد که روش علمی را رعایت می‌کند و مقالاتش را در مجلات معتبر ارسال می‌کند، اما نحوه ارائه این فرضیات به افکار عمومی و واکنش‌های رسانه‌ای آن‌ها، مرز علم و شایعه را بارها مخدوش کرده‌است.

اگرچه احتمال وجود حیات یا فناوری بیگانه یکی از بزرگ‌ترین پرسش‌های علم است، اما رویکردهایی مانند آنچه لوب اتخاذ کرده، تنها در صورتی می‌توانند مؤثر و قابل‌دفاع باشند که شواهد قوی، روش‌شناسی شفاف و بیان دقیق علمی را رعایت کنند چیزی که هنوز درباره ʻOumuamua یا 3I/ATLAS حاصل نشده‌است و پژوهش‌ها و محاسبات خود آوی لوب هم این فکت را تایید می‌کند.

بنابراین فکت‌نامه به ادعای شبکه‌های اجتماعی ایرانی که با برداشت نادرست از حرف‌های لوب (به واسطه رسانه‌هایی مانند دیلی‌میل و العربیه فارسی) مدعی شده‌اند «سفینه فضایی بیگانه در راه زمین و حمله به ما است» نشان شاخ‌دار می‌دهد.