مقایسه شاخ‌دار سطح توسعه‌یافتگی ایران و عربستان سعودی

سایت تبیان رز ۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۴، اینفوگرافیکی با عنوان «آمارهای جهانی درباره پیشرفت ایران و عربستان‌سعودی چه می‌گویند؟» منتشر کرده و مدعی شده که به استناد چند شاخص ایران پیشرفته‌تر از عربستان‌سعودی است.

این گزارش در واقع واکنشی به مقایسه دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا از وضعیت ایران و کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس و به طور مشخص عربستان سعودی است.

در این اینفوگرافیک ۱۱ موضوع به عنوان نماده‌های برتری جمهوری اسلامی ایران بر عربستان معرفی شده‌اند که بعضی از آنها اصلا شاخص مقایسه پیشرفت نیستند، بعضی زیر شاخص‌های گزینشی محسوب می‌شوند که به گمان موسسه تبیان وضع در آنها بهتر از عربستان سعودی است.

برای روشن شدن موضوع کافی است به هر کدام از این موارد نگاه کوتاهی بیندازیم.

۱- رشد سالانه تولید صنعتی

در اینفوگرافیک تبیان گفته شده رشد سالانه تولید صنعتی در ایران ۳/۲ درصد و در عربستان ۲ درصد است. مبنای این آمار مشخص نیست، به خصوص در مورد عربستان سعودی؛ اما صرف نظر از درستی اعداد و ارقام، مقایسه نرخ رشد، آن هم فقط یک بخش خاص، برای دو اقتصاد با وضعیت کاملا متفاوت و فاصله بسیار زیاد، مقایسه‌ای «گمراه‌کننده‌» است.

بر اساس آمار بانک جهانی ارزش تولید ناخالص داخلی اقتصاد عربستان سعودی در سال ۲۰۲۳ بیش از دو برابر ایران است. این تازه بدون احتساب جمعیت است. اگر جمعیت را هم در نظر بگیریم، سرانه تولید ناخالص داخلی عربستان، با احتساب برابری قدرت خرید بیش از سه برابر ایران است.

۲- نرخ باسوادی جوانان

در اینفوگرافیک تبیان ادعا شده نرخ باسوادی در ایران ۹۷/۴ درصد و در عربستان ۹۵/۸ درصد است. این اعداد اشتباه هستند. بر اساس آخرین داده‌های بانک جهانی به نقل از یونسکو، نرخ باسوادی جوانان ۱۵ تا ۲۴ سال ایران در سال ۲۰۲۳، ۹۸/۸ درصد (و در عربستان سعودی ۹۹ درصد (بعد از سال ۲۰۱۳) برآورد شده است. به عبارتی با اختلاف بسیار اندکی نرخ باسوادی جوانان در عربستان‌سعودی بیشتر از ایران است، اما اگر نرخ باسوادی کل جمعیت بزرگسال (بالای ۱۵ سال) را در نظر بگیریم، در این صورت اختلاف بیشتر می‌شود، به گونه‌ای که نرخ باسوادی در عربستان سعودی ۹۸ درصد و در ایران ۸۹ درصد است.

۳- تولید مقالات علمی

در اینفوگرافیک تبیان ادعا شده ایران با انتشار بیش از ۷۱ هزار مقاله علمی بسیار جلوتر از عربستان با حدود ۳۶ هزار مقاله است.

این ادعا به کل نادرست است، چنانکه طبق داده‌های سال ۲۰۲۴ موسسه Scimago Journal & Country Ranking، ایران با رکورد ۷۵,۷۴۸ مقاله در رتبه ۱۷ و عربستان‌ سعودی با حدود ۷۵,۱۶۷ هزار مقاله در رتبه ۱۸ قرار دارد. این به این معنی از نظر تولید انبوه دو کشور تقریبا وضعیت برابری دارند.

اما اگر شاخص‌های کیفی را در نظر بگیریم اوضاع عربستان سعودی به مراتب بهتر از ایران است.

مثلا در شاخص H Index ایران در رتبه ۴۱ پایین‌تر از عربستان قرار می‌گیرد که در مقام ۳۷ قرار دارد.

یا اگر شاخص «استناد به ازای هر مقاله» را در نظر بگیریم رتبه ایران به ۶۴ سقوط می‌کند در حالی که رتبه عربستان سعودی ۱۹ است.

فکت‌نامه تاکنون درستی‌سنجی‌های متعددی درباره ادعاهای گمراه‌کننده مسئولان با استناد تولید انبوه مقالات علمی منتشر کرده است. (نمونه: گفته علی خامنه‌ای، گفته وزیر پیشین علوم )

۴- سهم زنان در رشته‌های علمی

سایت تبیان مدعی است، سهم زنان ایرانی در رشته‌های علمی ۷۰ درصد و سهم زنان عربستانی ۶۰ درصد است. معلوم نیست این داده‌ها از کجا آمده‌اند، اما آنچه مشخص است عربستان سعودی تقریبا در تمام شاخص‌های مرتبط با زنان وضعیت بهتری نسبت به ایران دارد.

می‌توان به گزارش تحقیقی رادیو فردا در اواخر سال ۱۴۰۲ استناد کرد که وضعیت زنان ایران و کشورهای منطقه را بر اساس شاخص‌های اصلی مرتبط با زنان مقایسه کرده است: «شکاف جنسیتی»، «صلح و امنیت زنان»، «حضور زنان در بازار کار»، «برابری دستمزد»، «نرخ باسوادی زنان»، «امید به زندگی» و حتی شاخص «حضور زنان در سیاست»، در تمام این موراد وضعیت زنان در عربستان‌سعودی بهتر از ایران است.

۵- آثار ثبت شده در یونسکو

در اینفوگرافیک تبیان گفته شده تعداد آثار ثبت شده ایران در یونسکو ۲۶ اثر و برای عربستان ۸ اثر است. اولا این اعداد دقیق نیستند. بر اساس اطلاعات مندرج در سایت یونسکو تعداد میراث ثبت شده جهانی ایران در یونسکو ۲۶ اثر و در عربستان سعودی ۷ مورد است.

دوم، حتی اگر اعداد درست بودند، هیچ توضیح منطقی وجود ندارد که بتوان بر اساس آن تعداد آثار تاریخی ثبت شده در کشورها را یک شاخص مرتبط با وضعیت امروز توسعه اقتصادی، اجتماعی، سیاسی یا حتی فرهنگی در نظر گرفت.

۶- خودکفایی دارویی

در اینفوگرافیک تبیان ادعا شده درجه خودکفایی ایران در تولید دارو ۷۰ درصد و در عربستان صفر است.

اولا در عربستان هم کارخانه داروسازی وجود دارد. گفته می‌شود ۴۰ کارخانه داروسازی حدود ۳۶ درصد نیاز دارویی این کشور را پوشش می‌دهند.

در مورد وضعیت ایران هم اگر مبنا را گزارش‌های رسمی و اظهارات مسئولان قرار دهیم، حجم تولید دارو در داخل به کل داروی مصرفی نه ۷۰ درصد، بلکه بیش از ۹۵ درصد است. به تازگی گزارش‌هایی منتشر شده که مدعی است میزان خودکفایی در تولید مواد اولیه دارویی نیز به حدود ۷۰ درصد رسیده و ممکن است این گزارش‌ها به اشتباه منبع اینفوگرافیک تبیان بوده باشند.

۷- توان پرتاب ماهواره بومی

سایت تبیان مدعی است ایران توانایی پرتاب ماهواره بومی دارد، اما عربستان سعودی از این قابلیت بی‌بهره است.

این اولین بار نیست که هواداران جمهوری اسلامی، به استناد تولید و پرتاب ماهواه‌های بومی، مدعی پیشرو بودن ایران در صنایع فضایی می‌شوند. فکت‌نامه تاکنون چند گزارش درباره پرتاب‌های موفق و ناموفق ماهواره‌های بومی ایران منتشر کرده است، اما به معنی پیشرو بودن ایران در علم و صنایع فضایی نیست.

عربستان سعودی در راستای برنامه چشم‌انداز ۲۰۳۰، «سازمان فضایی سعودی» را در سال ۲۰۱۸ تاسیس کرد. از پروژه‌های مهم این سازمان می‌توان به پرتاب دو ماهواره‌ در همان سال ۲۰۱۸، و دو ماهواره مخابراتی در سال ۲۰۱۹ اشاره کرد. همچنین در سال ۲۰۲۳، دو فضانورد سعودی از جمله ریانه برناوی، نخستین زن فضانورد سعودی، به ایستگاه فضایی بین‌المللی اعزام شده‌اند. همچنین، عربستان با تأسیس «مرکز آینده‌های فضایی» در همکاری با مجمع جهانی اقتصاد، به دنبال توسعه فناوری‌های فضایی پایدار است. پروژه‌های فضایی عربستان سعودی، مانند بیشتر کشورهای جهان با همکاری با کشورهای دیگر و سازمان‌های بین‌المللی و شرکت‌های بزرگ خارجی تعریف و اجرا می‌شوند.

۸- انتخابات و دموکراسی

تبیان برگزاری انتخابات در ایران و نبودن نهادهای انتخاباتی در عربستان سعودی را مصداق توسعه ایران و عقب‌ماندگی عربستان می‌داند. با این حال در این گزارش گفته نشده، به رغم برگزاری «انتخابات‌» در ایران باز هم ایران از نظر شاخص دموکراسی عقب‌تر از عربستان قرار دارد.

در آخرین گزارش شاخص دموکراسی موسسه اکونومیست در سال ۲۰۲۴ ایران در میان ۱۶۷ کشور جهان در رتبه ۱۵۴ و شش پله پایین‌تر از عربستان قرار گرفته که در جایگاه ۱۴۸ قرار دارد.

۹- رتبه نظامی در جهان

در اینفوگرافیک تبیان ادعا شده ایران شانزدهمین قدرت نظامی جهان و عربستان بیست و چهارمین قدرت نظامی است. در این یک مورد آنچه ادعا شده با آخرین رده‌بندی موسسه Global Firepower همخوانی دارد.

۱۰ و ۱۱- مدال‌های المپیک

در اینفوگرافیک تبیان دو شاخص ورزشی هم به عنوان دلایل توسعه‌یافتگی ایران ذکر شده‌اند، از جمله تعداد مدال‌های المپیک ایران ۸۸ مدال و برای عربستان سعودی ۴ مدال عنوان شده است. همچنین به رتبه دو کشور در رده‌بندی فیفا اشاره شده که ایران در رتبه ۱۸ و عربستان سعودی در رتبه ۵۸ قرار دارد.

این اعداد درست هستند، اما نویسنده مشخص نکرده در زمینه بحث پیشرفت و توسعه اقتصادی، تعداد مدال‌های تاریخ المپیک یا موقعیت کشورها در رده‌بندی فیفا از چه نظر شاخصی برای مقایسه سطح توسعه‌یافتگی دو کشور است.

در ادامه واکنش‌‌ها به مقایسه ترامپ از وضعیت ایران و عربستان سعودی، سایت تبیان اینفوگرافیکی منتشر کرده و با استناد به ۱۱ شاخص نتیجه گرفته که ایران پیشرفته‌تر از عربستان است.
اولا این شاخص‌ها گزینشی و بی‌ربط‌ هستند. هیچ‌کدام جزو شاخص‌های کلان و اصلی مرتبط با توسعه محسوب نمی‌شوند و صرفا مواردی هستند که به گمان موسسه تبیان در آنها اوضاع ایران بهتر از عربستان سعودی است.
از این فراتر، اطلاعات درج شده برای این شاخص‌های گزینشی هم درست نیستند و بر خلاف منظور تهیه‌کنندگان نشان می‌دهند اوضاع عربستان سعودی، حتی در این موراد بهتر از ایران است.
با این اوصاف فکت‌نامه به این اینفوگرافیک نشان «شاخ‌دار» می‌دهد.