ادعای نادرست درباره نتایج آزمایش دی‌ان‌ای اهالی ترکیه که نشان می‌دهد ایرانی‌اند.

در روزهای گذشته در شبکه‌های اجتماعی و بعضی وبسایت‌های خبری (نمونه: تابناک) با استناد به ویدئوهایی از «آزمایش دی‌ان‌ای تبارشناسی» چند بلاگر ترکیه‌ای و آذربایجانی ادعا شده «نتایج آزمایش دی‌ان‌ای اهالی ترکیه: ایرانی‌اند.» (لینک۱، لینک۲). در توضیح این فیلم کوتاه که از ترکیب چند ویدیو ساخته شده، آمده است:

«ویدیوهایی در فضای مجازی منتشر شده که نشان می‌دهد اهالی ترکیه آزمایش دی‌ان‌ای برای مشخص‌سازی ریشه نژادی‌شان داشته‌اند و آنها با درصد بالایی ایرانی طبقه‌بندی شده‌اند! ظاهراً هنوز خون ایرانی در بدن بسیاری از اهالی ترکیه است که بخش وسیعی از سرزمینش در دوران نه چندان کهن بخشی از خاک ایران بود و بدین ترتیب آنها ترک نیستند، بلکه صرفاً ترک زبان هستند.»

خبرگزاری‌های مختلف از جمله «عصر ایران» هم در بخشی از گزارش خود در این باره نقل قولی از شبکه‌های اجتماعی آورده: 

«از حدود ۲۵۳،۰۰۰ تست دی‌ان‌ای انجام شده در کشور ترکیه این نتایج استخراج شده است: ۴۵.۲% نفر تبار ایرانی، ۳۱.۶% تبار یونانی، ۱۵.۵% ترک اصیل و الباقی هم ارمنی و عرب هستند. در این تست غالب ژنتیک نژادی کشور ماست.»

علی‌اکبر رائفی‌پور هم با انتشار توییتی راجع به موضوع «آزمایش دی‌ان‌ای تبارشناسی» یک کاربر ترکیه‌ای پرمخاطب در تیک‌تاک (لیلا دنیز، ساکن لس‌آنجلس)، نتیجه‌گیری مغالطه‌آمیزی درباره نتیجه تست آن کاربر انجام داد. در ادامه بررسی می‌کنیم که این «تست‌های دی‌ان‌ای تبارشناسی» چه هستند و چقدر اعتبار دارند و چه شاخصی را بیان می‌کنند و چقدر تعمیم آنها به یک جمعیت، مغالطه‌آمیز و شبه‌علم است.

آیا نتایج آزمایش‌های دی‌ان‌ای تبارشناسی معتبر هستند؟

«آزمایش دی‌ان‌ای تبارشناسی» (DNA Genealogical Test) یک محصول تجاری است که شرکت‌های ارائه‌دهنده این خدمات با تبلیغات تجاری و عناوینی که بخش های بازاریابی روی محصولات قرار می‌دهند، قصد فروش آن را دارند. بنابراین بعضی از واژه‌های فنی که در کاتالوگ‌های این محصولات ارائه می‌شود ممکن است برای گروهی باعث گمراهی شود.

آنچه این آزمایش‌ها پاسخ می‌دهند در واقع این است: «دنباله (توالی)‌ ژنتیکی مشتری، چقدر با متوسط دنباله ژنتیکی دیگر مشتریان قبلی آن شرکت از نقاط مختلف جهان شبیه است.» ذکر این نکته هم لازم است معمولا اطلاعات هویتی و محل سکونت مشتریان این شرکت‌ها و اجداد و اعقاب آنها هم همه براساس خوداظهاری است.

بنابراین اطلاعاتی که ارائه می‌شود در مورد «یک فرد» (مشتری که نمونه دی‌ان‌ای خود را فرستاده) است و تعمیم آن به یک جمعیت صحیح نیست. یعنی اگر در نتیجه تست چند کاربر ترکیه‌ای، اسم کشورهای ایران و یونان و … دیده می‌شود، به هیچ وجه به معنی خاصی برای «شهروندان کشور ترکیه» ندارد.

نتایج آزمایش‌های دی‌ان‌ای تبارشناسی کاربران آذربایجانی و ترکیه‌ای چه بوده؟ 

در میان بلاگرهای اهل آذربایجان و ترکیه که نتایج «آزمایش دی‌ان‌ای تبارشناسی» خود را منتشر کرده‌اند یکی از ویدئوها که مربوط به دختری از جمهوری آذربایجان است، دست کم یک سال پیش در شبکه‌های اجتماعی همرسان شده و ویدیوی دیگر مربوط به دختری اهل باکو است که نتیجه تست دی‌ان‌ای تبارشناسی خود را سال ۲۰۲۱ به اشتراک گذاشته بود.

یکی از نکات جالب توجه در مورد کیفیت اطلاعات این نوع تست‌ها را می‌توان در نتایج این کاربر آخری دید. او می‌گوید X درصد از نتایج تست تبارشناسی او به کشور ترکمنستان و Y درصد به آذربایجان برمی‌گردد. اما از عمر این واحدهای سیاسی کمی بیش از ۳۰ سال می‌گذرد، چطور ممکن است تبار و اعقاب که امری در بازه زمانی «قرون» است را بتوان به موجودیتی که تعریف آن تنها ۳۰ سال است «دقیق» شده، نسبت داد؟ اینها مواردیست که بازاریابی این شرکت‌های تجاری به آن پاسخ نمی‌دهد. در حقیقت آنچه این کاربر با آن مواجه شده (براساس ماهیت تست‌های دی‌ان‌ای تبارشناسی) این است که نتایج تست ساکنان ترکمنستان که در آزمایش این شرکت حضور داشته‌اند به طور متوسط X درصد با این کاربر هم‌خوانی داشته‌اند. نه اینکه کاربران آذربایجانی X درصد ترکمنستانی هستند. بنابراین دو عامل در این نتیجه و تفسیر آن دخیل هستند:

• تعداد افراد شرکت‌کننده در تست و پراکندگی جغرافیایی مناسب آنها در سراسر جهان
• الگوریتم هر تست است که در حقیقت به فناوری‌های اختصاصی هر کدام از این محصولات بستگی دارد.

برای برخی مناطق، مانند خاورمیانه، آسیای مرکزی و آفریقا، داده‌های کمتری در مقایسه با اروپا و آمریکای شمالی وجود دارد و هر شرکت از پایگاه داده و الگوریتم‌های خاص خود استفاده می‌کند برای همین نتایج ممکن است در تست‌های شرکت‌های مختلف متفاوت باشد.

آیا در ترکیه تست تبارشناسی با ۲۳۵هزار نفر برگزار شده‌است؟

جست‌وجوی فکت‌نامه برای یافتن منبع رقم ۲۳۵هزار تست دی‌ان‌ای انجام شده در ترکیه و نتایج مرتبط با آن نتیجه‌ای در پی نداشت. موضوع را با همکاران فکت‌چکر خود در ترکیه در میان گذاشتیم و آنها هم تاکید کردند: «ما تاکنون چنین ادعایی را نشنیده‌ایم، هیچ داده یا نتیجه واقعی که این اعداد را تایید کند در رسانه‌های ترکیه منتشر نشده است.» آنها تاکید کردند که این بحث برخلاف ادعای مطرح شده در رسانه های ایرانی، در حال حاضر بحث داغی در ترکیه نیست و «موضوع خاصی در ترکیه - چه در اخبار و چه در شبکه‌های اجتماعی - درباره این مسئله وجود ندارد.»

سابقه یک جریان در شبکه‌های اجتماعی ترکیه

البته بحث پیرامون تبارشناسی ترکیه و آزمایش‌های دی‌ان‌ای و اصلیت آن‌ها که حالا در رسانه‌های فارسی مطرح شده، پیش از این، حدود یک سال و نیم پیش در ترکیه داغ بود. در آن زمان بعد از این که تعدادی از افراد شناخته‌شده در ترکیه فیلم‌هایی از تست تبارشناسی خود منتشر کردند که در آن درصد بالایی از دی‌ان‌ای آن‌ها با یونانی‌ها هم‌خوانی داشت، بحث‌هایی از دعواهای تاریخی بین ترکیه و یونان باز شد و در شبکه‌های مجازی پی‌ گرفته شد. (لینک ۱، لینک ۲)

مفهوم «نژاد» که در تفسیر آزمایش تبارشناسی گفته می‌شود، چقدر اعتبار دارند؟

در بسیاری از موارد، تعیین قومیت از طریق «آزمایش دی‌ان‌ای تبارشناسی» می‌تواند به مسائل سیاسی و فرهنگی گره بخورد. تبلیغات و بازاریابی این آزمایش‌ها به شکلی ارائه می‌شوند که گویا بین دسته‌های انسانی خط‌کشی‌های مشخص ژنتیکی دارند، در حالی که واقعیت این است که هیچ مرز مشخصی وجود ندارد.

در اوایل قرن بیستم، فرانتس بواس (Franz Boas) از بنیان‌گذاران انسان‌شناسی مدرن مدعی شد نژاد یک ساختار اجتماعی است و تفاوت‌های فرهنگی بر تفاوت‌های زیستی ارجحیت دارند. او از مخالفان نظریه «نژادگرایی علمی» بود که شبه‌علمی بود که به دنبال اثبات تفاوت‌های فیزیکی و ظاهری در بین نژادهای مختلف بود و از طرف حکومت نازی رایش سوم در آلمان ترویج می‌شد. (Getty Image)

اما این صرفا یک نظریه در زمینه علوم انسانی باقی نماند. با کشف ماهیت دنباله (توالی) ژنتیکی در اوایل دهه ۱۹۵۰، این موضوع مبنای دقیق و قابل اندازه‌گیری پیدا کرد. در دهه ۱۹۴۰ اشلی مونتاگو (Ashley Montagu)  انسان‌شناس بریتانیایی-آمریکایی اصطلاح «نژاد» را شبه‌علمی دانست و تأکید کرد که دسته‌بندی انسان‌ها براساس نژاد، فاقد اعتبار علمی است. او در کتاب مشهور و «جلوتر از زمانه خود» لقب گرفته: «خطرناک ترین اسطوره انسان: مغالطه نژاد، ۱۹۴۲» ایده نژاد به‌عنوان یک واقعیت زیستی را زیر سوال بردو به این نتیجه رسید که «نژاد» مفهومی ساختگی و شبه‌علمی است که معتبر نیست و بیشتر برای توجیه تبعیض و نابرابری‌های اجتماعی به کار می‌رود. او در تدوین این نظریه، ۳۰۰۰ نمونه مطالعاتی درباره نژاد را بررسی کرده و که یکی از پرزحمت‌ترین مطالعات تجربی در علوم انسانی است. او همچنین گزارشگر «یونسکو» در اولین «بیانیه نژاد» (Statement on race, Paris, July 1950) بود.

غیر از محاسبات کمی که مونتاگو به‌کار برد، مهم‌ترین و دقیق‌ترین آزمایش کمی در رد مفهوم «نژاد» را ریچارد لوونتین (Richard Lewontin) زیست‌شناس تکاملی و ژنتیک‌دان مولکولی آمریکایی انجام داد. او در سال ۱۹۷۲ در مقاله مشهوری با نام «تقسیم‌بندی تنوع انسانی» نشان داد «تفاوت‌های ژنتیکی درون یک جمعیت انسانی بیشتر از تفاوت‌های ژنتیکی بین گروه‌های جمعیتی [به گفته مدعیان: نژادی] انسانی» است یعنی «نژاد وجود ندارد». امروزه علوم انسانی هم با پذیرش واقعیت‌های علمی بیشتر بر این اجماع دارد که «نژاد» بیشتر یک ساختار اجتماعی است تا یک واقعیت زیستی و استفاده از آن در دسته‌بندی انسان‌ها شبه‌علم است (آنتونی مارکس).

بدیهیست که انجام «تست دی‌ان‌ای تبارشناسی» علاوه بر نتایج جذاب تبلیغاتی فواید دیگری در زمینه‌های مختلف از پزشکی تا تحقیقات تشخیص جرم و … دارد اما آنچه در این تست‌ها بیان می‌شود، صرفا یک نتیجه‌گیری الگوریتم یک شرکت خاص درباره شباهت‌های دنباله ژنتیکی مشتریش با مشتریان سابقش و دسته‌بندی آنها با عدد براساس محل زندگی آنهاست که آن هم در اثر خود اظهاری به‌دست آمده است. بنابراین:

۱. به این معنی نیست که مشتری شرکت چند درصد از چه ملیت یا قومیتی است.

۲. قابل تعمیم به همه افرادی که با مشتری آن شرکت در یک واحد سیاسی یا جغرافیایی زندگی می کنند نیست. 

​​از نظر ژنتیک مولکولی، شباهت میان تک‌تک انسان‌ها بیش از ۹۹/۹ درصد است. تفاوت‌های ظاهری مانند رنگ پوست و مو و … ناشی از تطبیق با محیط است.

بنابراین، فکت‌نامه به این ادعا که «نتایج آزمایش دی‌ان‌ای اهالی ترکیه نشان می‌دهد ایرانی‌اند» نشان نادرست می‌دهد.