ادعای نادرست استفاده از ادرار در سیگار

در شبکه‌های اجتماعی ویدیویی منتشر شده که قطعاتی برش خورده از یک برنامه تلویزیونی است که در آن مجری و کارشناس در حال صحبت درباره اضافه‌کردن ادرار به سیگار هستند (تلگرام، اینستاگرام، تیک‌تاک). این ادعا به‌خصوص بعد از تیتر و متنی که رسانه‌هایی مانند ایلنا، خبرآنلاین و فرارو برای آن استفاده کردند با مضمون «وجود ادرار انسان در سیگار» دست‌به دست شد. 

در این ویدیو گفته می‌شود:

مجری: الان تازه متوجه شده‌اند، آن دودی که داره میده توش یک مقداری هم [برش] ادرار هست.
کارشناس: شرکت‌های دخانیات چه کار می‌کنند، برای اینکه این محیط را اسیدی کنند، نیکوتینش بماند، فکر می‌کنید چه‌‌کار می‌کنند؟
با آمونیاک آن را مخلوط می‌کنند، آمونیاک ادرار بشر است.
[برش] خود نیکوتین هم که عصاره سیگار است [برش] در محیط قلیایی، خیلی جذب می‌شود [برش] همین سیگار اگر اینجا بماند، سریع نیکوتینش می‌پرد [برش]‌ شرکت‌های دخانیات چه کار می‌کنند، برای اینکه این محیط را اسیدی کنند، نیکوتینش بماند، فکر می‌کنید چه‌‌کار می‌کنند؟ با آمونیاک آن را مخلوط می‌کنند، آمونیاک ادرار بشر است. [برش] یعنی خیلی صریح بگویم بخشی از سیگار ترکیبات ادرار بشر را مصرف می‌کنند [برش]‌ برای اینکه آن محیط اسیدی را قلیایی کند [برش] برای اینکه آن زمانی که فرد دارد آن سیگار را مصرف می‌کند، سیگار دارد به او لذت می‌دهد.

این ویدیو در واقع بخشی از برنامه طبیب است که در تاریخ پنجم آذر ماه ۱۴۰۳ از شبکه سوم صدا و سیما پخش شده‌است.

با دقت در محتوای ویدیوی اصلی (از دقیقه ۴۴:۱۵ تا  به بعد ویدئوی اصلی) می‌بیینیم که کارشناس برنامه نمی‌گوید «شرکت‌های دخانیات از ادرار انسان در سیگار استفاده می‌کنند» بلکه می‌گوید «خیلی صریح بگویم بخشی از سیگار ترکیبات ادرار بشر را مصرف می‌کنند» مضمون حرف او این است که بخشی از آنچه در سیگار است (آمونیاک) در جز اصلی ادرار انسان است. 

کارشناس برنامه به نام «طبیب روح‌الله کریمی، هیات علمی دانشگاه و مشاور خانواده» معرفی می‌شود. اطلاعات زیادی درباره سوابق علمی آقای کریمی در دست نیست، اما تحقیقات ما نشان می‌دهد، او در رشته روانشناسی تعلیم و تربیت درس خوانده و آن طور که در پرتال جامع علوم انسانی آمده، استادیار گروه علوم تربیتی دانشگاه علوم انتظامی امین است. 

اما صرف نظر از سوابق کارشناس صدا و سیما، آیا در تولید سیگار از ادرار انسان استفاده می‌شود؟ آیا آمونیاک فقط در ادرار انسان دیده می‌شود؟ آیا در تولید سیگار از آمونیاک استفاده می‌شود؟ 

آیا در تولید سیگار از ادرار انسان استفاده می‌شود؟

در طبیعت، آمونیاک از تجزیه اوره موجود در ادرار هم به دست می‌آید. فرآیندها اصلی استخراج آمونیاک از ادرار هم در قرون میانه (با کاربرد رنگرزی)‌ در اروپا توسعه پیدا کرده‌بود. اما در قرن پانزدهم میلادی یک یا گروهی شیمیدان با نام مستعار باسیلیوس والنتینوس کشف کرد که آمونیاک را می‌توان از اثر قلیا روی نشادر به دست آورد. به این ترتیب تکنیک ارزان‌تر و بهتری ابداع شد.

در دوران مدرن در اواسط قرن هجدهم چندین‌بار به‌طور موازی روش‌های تولید صنعتی بهتر برای آمونیاک ابداع شد. اما مهم‌ترین تحول در روش‌های تولید آمونیاک، استفاده از نیتروژن هوا بود. زیرا مولکول آمونیاک یک اتم نیتروژن اصلی دارد و سه اتم هیدروژن که به آن وصل شده‌اند. هوا هم ۸۰ درصد آن، مولکول نیتروژن است که از دو اتم نیتروژن که به هم وصل شده‌اند شکل گرفته. این منبع ارزان‌ترین راه برای تولید آمونیاک است. این روش را فریتز هابر کشف کرد و برای آن در سال ۱۹۱۸ برنده جایزه نوبل شد (روش هابر-بوش).

تولید آمونیاک هم‌اکنون علاوه بر روش مشهور به بوش-هابر به روش‌ قوس الکتریکی و روش سانامید هم انجام می‌شود ولی تقریبا ۵۰۰ سال است که تولید آمونیاک از ادرار منسوخ شده‌است.

بنابراین فارغ از انواع سیگارهای کلکسیونی که ممکن است در تولید آنها از هر چیزی استفاده شده‌باشد، در تولید صنعتی سیگار اگر قرار باشد آمونیاک مصرف شود، اصلا نمی‌صرفد که از ادرار بشر استفاد شود. وقتی می‌توان با استفاده از روش‌های صنعتی، از نیتروژن هوا با روش بوش-هابر آمونیاک استخراج کرد، معقول نیست درگیر مسائل جانبی و بهداشتی فرآیند قرون وسطایی استخراج آمونیاک از ادرار شد.

آیا در تولید سیگار از آمونیاک استفاده می‌شود؟

«محیط قلیایی باعث جذب بهتر نیکوتین در فرآیند عبور از غشا سلول می‌شود. بنابراین در فرآیند تولید سیگار، به توتون، دی‌آمونیوم فسفات یا اوره اضافه می‌کنند.»

این یک روش مرسوم در تولید صنعتی سیگار است و مقالات و مطالعات زیادی در این زمینه انجام شده‌است. عبارت دقیق‌تر این است:

در تولید سیگار، مواد حاوی آمونیاک وجود دارد. دی آمونیوم فسفات، دو عامل آمین است که با یک عامل فسفات به هم وصل شده‌‌اند. اوره نیز دو عامل آمین است که با یک عامل کربامید به هم وصل شده‌است. اما باز هم این نکته مهم است که تولید این مواد از ادرار بسیار سخت و گران است و تولید صنعتی آن است که استفاده از آن را به صرفه می‌کند.

جالب است بدانیم، تنباکو خود حاوی مقادیری اوره است. همچنین در سیگار، ترکیبات شیمیایی دیگری وجود دارد که ممکن است در جای دیگری هم دیده شوند.

آیا آمونیاک فقط در ادرار انسان دیده می‌شود؟

وجود آمونیاک در طبیعت تنها منحصر به ادرار انسان نیست. عنصر اصلی این ماده، نیتروژن، بخش قابل توجهی از طبیعت و کائنات است و از محصولات خروجی فرآیند تولید انرژی در ستاره‌ها است.

در شیمی معدنی، عامل آمونیوم (آمونیاکی با یک هیدروژن اضافه‌تر با بار مثبت) یکی از اجزای مهم نمک‌های گوناگون طبیعی است. اصلا اسم این ماده، ریشه در نمک خاصی دارد که در سرزمین مردمان آمونیوم، پرستندگان خدای آمون (جایی بین مصر و لیبی) استخراج می‌شد (هرودوت).

اما از شیمی معدنی مهم‌تر نقش آمونیاک در شیمی آلی است. آمونیاک در سایر نقاط منظومه شمسی خارج از زمین و در بسیاری از سیارات فراخورشیدی، از نشانه‌های حیات احتمالی است. در تولید بسیاری از اجزای سازنده ماکرومولکول‌های حیاتی مانند اسیدهای نوکلئیک (اجزای ماده وراثتی) و اسیدهای آمینه (اجزای پروتئین)، عامل آمین (آمونیاکی با یک هیدروژن کمتر و یک جای اتصال آزاد) نقش حیاتی دارند.

برای علاقه‌مندان: اصولا عملکرد آنچه به عنوان «حیات» می‌شناسیم بر مبنای اتصال پپتیدی (اتصال یک عامل آمین به یک عامل کربوکسیل) است. آمونیاک نه تنها در ادرار بلکه در همه‌جای بشر است. چون در ادرار انسان هم آمونیاک وجود دارد، دلیل نمی‌شود که کارشناس برنامه، نقش حیاتی آن در جاهای دیگر را فراموش کرده و آن را تحقیر کند.

نقش آمونیاک در تولید کودهای کشاورزی از عوامل مهم در موفقیت بزرگ بشر در کاهش بسیار زیاد نرخ گرسنگی جهانی در دو دهه اخیر بوده‌است. آمونیاک، به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم، از عناصر سازنده بسیاری از داروهاست. آمونیاک نقش مهمی در «پاکیزگی بشر» داشته و در تقریبا اکثر محصولات شوینده تجاری روزمره استفاده می‌شود. قطع مسیر تامین آمونیاک آلمان از فاکتورهای تاثیرگذار پیروزی متفقین در جنگ‌های جهانی بوده‌است. رادیاتور ایستگاه فضایی با آمونیاک کار می‌کند.

باید توجه کرد که آمونیاک به شکل غلیظ بسیار خورنده است و در طبقه‌بندی به عنوان ماده‌ای بسیار خطرناک دسته‌بندی می‌شود و در مراکز تولید، ذخیره یا استفاده در مقادیر قابل‌توجه نیازمند گزارش و سختگیری است.

بنابراین فکت‌نامه به این ادعای کارشناس صدا و سیما که «شرکت‌های دخانیات در سیگارها از ادرار استفاده می‌کنند» نشان نادرست می‌دهد.