جمهوری اسلامی ایران، آزمایش اتمی انجام نداده‌است

روز شنبه ۱۴ مهرماه ۱۴۰۳، ساعت ۲۲:۴۵ به وقت ایران (۱۹:۱۵ به وقت جهانی) زلزله‌ای به بزرگی ۴/۴ ریشتر، شهر آرادان در استان سمنان را لرزاند. این زمین‌لرزه در بخش‌هایی از استان تهران هم احساس شد.

با انتشار خبر، موجی از گمانه‌زنی‌ها در شبکه‌های اجتماعی شکل گرفت که مدعی شدند جمهوری اسلامی ایران، که در آن روزها پس از عملیات «وعده صادق ۲» در انتظار حمله تلافی‌جویانه اسرائیل بود، در اقدامی بازدارنده، آزمایش اتمی زیرزمینی انجام داده‌است. 

این ادعاها در شرایطی مطرح شد که در ماه‌های اخیر برخی از مقام‌های جمهوری اسلامی و فرماندهان سپاه پاسداران تهدید کرده بودند که در صورت تشدید فشارهای اقتصادی، سیاسی و نظامی بر جمهوری اسلامی ایران، «دکترین نظامی-دفاعی» آن تغییر خواهد کرد.

تصاویری از توییت‌هایی از جمال ریان، خبرنگار و مجری ارشد الجزیره (لینک) و حمود النوفلی استاد عمانی رشته علوم اجتماعی دانشگاه سلطان قابوس (لینک۱، لینک۲) از جمله منابعی بود که مدعیان این شایعه، در شبکه‌های اجتماعی بازنشر کردند. 

جمال ریان توییت‌های خود را پاک کرده اما توییت النوفلی تا زمان نگارش این گزارش دیده می‌شود. منبع النوفلی، یک حساب کاربری است که مدعیست خبرنگار پاکستانی است و در حمایت از آنچه «مقاومت اسلامی» نامیده می‌شود، محتوا منتشر می‌کند (لینک).

توییت دیگری که بازخورد زیادی در محیط فارسی‌زبان گرفت از یک حساب کاربری حامی روسیه و پوتین است که نوشت:

به روز رسانی: اقدام تلافی‌جویانه اسرائیل علیه ایران به دلیل نگرانی از عواقب احتمالی **به تعویق افتاد**. برخی گمانه‌زنی می‌کنند که تاخیر ممکن است به «شایعه آزمایش هسته‌ای زیرزمینی» که هفته گذشته توسط ایران انجام شد مرتبط باشد!
هیچ تایید رسمی در مورد آزمایش هسته‌ای صورت نگرفته است، اما لایه‌ای از پیچیدگی را به وضعیت پرتنش می‌افزاید. طبق گزارش‌ها، دولت اسرائیل درحال ارزیابی ریسک‌های ژئوپلیتیکی است.

همچنین تصویر زیر که ادعا شد موج زلزله اخیر است، در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده و ادعا شده‌بود شکل این نوع موج‌ها نشان می‌دهد این رویداد زلزله طبیعی نیست و تکان ناشی از انفجار است.

رسانه‌های هندی، نقش زیادی در تولید محتوای انگلیسی‌زبان در این‌باره داشتند (لینک۱، لینک۲) که مجددا در شبکه‌های اجتماعی فارسی زبان استفاده می‌شد (نمونه). افرادی هم در یوتیوب و آپارات با انتشار ویدیوهایی به این شایعه دامن زدند (لینک۱، لینک۲، لینک۳). توییت دیگری هم ادعا داشت که آلیستر کروک (Alastair Crooke) دیپلمات بازنشسته بریتانیایی و از مقامات بلندپایه اسبق MI6، در مصاحبه‌ای این موضوع را تایید کرده‌است اما چنین چیزی با این کیفیت ادعایی، در این مصاحبه کروک که همان روز منتشر شد، شنیده نمی‌شود.

با این وجود بیش از یک روز بعد از این زلزله، نور نیوز، گروه رسانه‌ای نزدیک به دبیر شورای عالی امنیت ملی کشور، در توییتی آزمایش هسته‌ای را تکذیب کرد و نوشت: «شایعه‌سازی‌های مشکوک رسانه‌های خارجی در مورد انجام اولین آزمایش هسته‌ای از سوی ایران، کاملا کذب و مغایر با دکترین هسته‌ای و دفاعی ایران است.»

اما این ادعا چقدر واقعیت دارد؟ آیا ممکن است جمهوری اسلامی ایران، یک آزمایش زیرزمینی هسته‌ای انجام داده‌ باشد؟ مدعیان این شایعه بر چه اساسی این حرف را می‌زنند؟ ریشه این شایعه کجاست؟

آیا جمهوری اسلامی ایران، یک آزمایش زیرزمینی انجام داده‌است؟

چند دلیل قابل بررسی و راستی‌آزمایی در رد این ادعا وجود دارد که در اینجا به سه‌تای آنها می‌پردازیم:

۱) آثار تشعشع و ایزوتوپ‌ها

آزمایش‌های هسته‌ای، فارغ از اینکه روی زمین باشد یا زیرزمین، ذرات زیراتمی و تشعشعات پرانرژی (تابش‌های آلفا، بتا، گاما) آزاد می‌کنند که ناشی از واپاشی ذرات در شکافت هسته‌ای است. ده‌ها سنجشگر و آشکارساز در سراسر جهان متعلق به کشورهای متعدد، روی زمین و مستقر در مدار (روی ماهواره‌ها) در حال پایش چنین شواهدی هستند.

برای تشخیص آزمایش‌های هسته‌ای زیرزمینی، یکی از مهم‌ترین ذرات، ایزوتوپ‌های گاز نجیب زنون هستند. از فاجعه چرنوبیل، تا آزمایش اخیر موتور هسته‌ای موشک کروز روسی که سوئد آن را کشف کرد، ایزوتوپ زنون۱۳۳، یکی از بهترین روش‌ها برای کشف یک آزمایش یا انفجار هسته‌ای است.

نهاد بین‌المللی «سازمان پیمان منع جامع آزمایش‌های هسته‌ای» (CTBTO) آشکارسازهایی در سراسر دنیا دارد که مقدار این ماده را اندازه می‌گیرد. این نهاد وابسته به ملل متحد، در ویدیو زیر توضیح می‌دهد چطور می‌تواند هر آزمایش هسته‌ای زیرزمینی را کشف کند:

هیچ منبعی گزارشی درباره انتشار زنون ۱۳۳ از این رویداد در ایران، منتشر نکرده‌است.

۲) عمق زلزله آرادان

دستکم سه منبع گوناگون، گزارش این زلزله را منتشر کرده‌اند:

یک) مرکز لرزه‌نگاری کشوری، موسسه ژئوفیزیک، دانشگاه تهران؛ 

طول: ۵۲/۷۸ شرقی، عرض: ۳۵/۴۲ شمالی، عمق ۷ کیلومتر؛ بزرگی: ۴/۴

سنجشگرهای مرکز لرزه‌نگاری کشوری (۶۳ ایستگاه)

دو) سازمان زمین‌شناسی ایالات متحده آمریکا (USGS)؛ 

طول: ۵۲/۸۹۹ شرقی، عرض: ۳۵/۳۶۰ شمالی، عمق ۱۰/۰ کیلومتر؛ بزرگی: ۴/۵

سه) تاسیسات لرزه‌نگاری علوم زمین پیش‌رفته (SAGE) بنیاد ملی علوم (NSF) آمریکا؛ 

طول: ۵۲/۸۹۸۹ شرقی، عرض: ۳۵/۳۵۹۷ شمالی، عمق ۱۰/۰ کیلومتر، بزرگی: ۴/۵

لینک دانلود اطلاعات ۱۴۹ ایستگاه در سراسر جهان از این زلزله: IRIS

به هرحال چنین عمق‌هایی بسیار دور از دست بشر هستند. هرچند یک‌بار اتحاد شوروی در یک رقابت جنگ‌سرد، توانست با صرف هزینه بسیار رکود بیش از ۱۲ کیلومتری را در حفر چاه بزند، اما عمیق‌ترین جایی که بشر به آن دسترسی دارد، معادنی هستند که نهایتا چهار کیلومتر از سطح زمین عمق دارند.

آزمایش‌های هسته‌ای را در عمق ۲۰۰ متری یا نهایتا یک کیلومتری از سطح زمین انجام می‌دهند. جمهوری اسلامی، برای رسیدن به عمق ۷ تا ۱۰ کیلومتری باید هزینه مالی و فنی قابل توجهی انجام دهد که برای آزمایش اتمی نیازی به آن نیست.

براساس داده‌های ده‌ها دستگاه زلزله‌نگار از سراسر ایران و جهان، کانون زلزله در عمقی بوده که دور از دسترس جمهوری اسلامی ایران است.

۳) پترن موج زلزله و موج صوتی

سازمان پیمان منع جامع آزمایش‌های هسته‌ای (CTBTO) غیر از پایش مستقیم آثار رادیواکتیو ناشی از آزمایش هسته‌ای، آثار ثانویه مانند امواج فروصوتی (زیر ۲۰ هرتز) منتشر شده در اتمسفر را نیز پایش می‌کند. ویدیو زیر توضیح می‌دهد چطور یک آزمایش زیرزمینی هسته‌ای می‌تواند میکروفون‌های ویژه‌ای به طول چندین متر را که در سراسر جهان مستقر هستند، تحریک کند.

یکی دیگر از روش‌های کشف ثانویه، بررسی امواج لرزه‌ها، با استفاده از لرزه‌نگارهای خاص این نهاد بین‌المللی برای کشف انفجار هسته‌ای است.

یک روز پس از رخداد زلزله آرادان، میخائیل اولیانوف، سفیر روسیه در مقر سازمان ملل در وین که نماینده این کشور در سازمان‌هاییمانند IAEA و CTBTO است، نوشت:

سازمان پیمان منع جامع آزمایش‌های هسته‌ای سیگنال‌های ۲۵ ایستگاه خود را تجزیه و تحلیل کرد و به این نتیجه رسید که شکل موج های ثبت‌شده با زلزله‌های قبلی ایران مطابقت دارد.

بنابراین، براساس داده‌های نهادهای بین‌المللی که موظف به پایش آزمایش‌های اتمی در سراسر جهان هستند، هیچ اثری از آزمایش هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران، مشاهده نشده‌است.

منشا زلزله آرادان چه بود؟

دکتر مهدی زارع، استاد پژوهشکده زلزله‌شناسی درباره این زلزله و منشا آن و دلیل احساس آن در شرق تهران گفت:

گسل گرمسار در انتهای غربی خود با گسل ایوانکی تلاقی دارد و در تغییر شکل پلاستیک در انتهای جنوب شرقی گسل ایوانکی نیز دیده می‌شود و به همین دلیل فوج زمین‌لرزه‌های کوچک در این بخش از گسل ایوانکی نیز دیده می‌شود که انتهای شمال غربی این گسل به منطقه ۱۵ تهران می‌رسد.
زلزله گرمسار در شامگاه ۱۴ مهر ۱۴۰۳ با بزرگی ۴/۶ ریشتر در ساعت ۲۲:۴۶ در پهنه گسل گرمسار رخ داد. این پهنه در تلاقی روند‌های شمال‌غرب-جنوب‌شرق در غرب البرز با روند‌های شمال‌شرق-جنوب‌غرب در شرق البرز و محل بیرون‌زدگی گچ و نمک به صورت گنبد‌های نمکی گرمسار است (در محدوده کوه‌های نردیا، گرماج و سرآسیاب) که سن آنها به میانه دوران سوم زمین‌شناسی می‌رسد.
این گنبد‌های نمکی با حالت تبخیری که دارند موجب حالت تغییر شکل الاستیک در این منطقه فعال از دیدگاه زمین‌لرزه و آزاد شدن انرژی در محل گسل‌ها و پهنه شکستگی‌ها به تدریج می‌شوند. بنابراین وقوع زمین‌لرزه‌های کوچک و متوسط در گرمسار به صورت فوج گونه قابل انتظار است.

به نظر می‌رسد یکی از دلایل انتشار این شایعه، خبرها و گزارش‌های غیررسمی درباره برنامه‌های هسته‌ای ایران در نزدیکی آرادان باشد؛ گزارش‌هایی که اسرائیل و برخی از نهادها به آن استناد می‌کنند و جمهوری اسلامی ایران نیز همواره وجود آزمایش‌های هسته‌ای را در این مناطق تکذیب کرده‌است.

با این‌حال این محل، با کانون زلزله آرادان، بیش از ۱۰۰ کیلومتر فاصله دارد.

بنابراین فکت‌نامه به ادعای منتشر شده در شبکه‌های اجتماعی که «زلزله سمنان، به‌خاطر آزمایش بمب هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران بود» نشان نادرست می‌دهد.