پژوهش‌ها درباره سلامت آب در بطری‌های پلاستیکی چه می‌گوید؟

در شبکه‌های اجتماعی ویدیویی از یک برنامه تلویزیون ایران پخش می‌شود که یک کارشناس کنترل کیفیت مواد غذایی، درباره خطرناک بودن بطری‌های آب معدنی (آب‌های بسته‌بندی‌شده) هشدار می‌دهد. در شرح این ویدیو نوشته شده:

آب چاه بخورید ولی آب معدنی نخورید!
حرف‌های جالب مدیر آزمایشگاه کنترل کیفیت مواد غذایی درباره آلودگی برخی از محصولات!

او می‌گوید آب بسته‌بندی‌شده، جزو مواردی است که مصرف نمی‌کند و دلیل آن را هم مواد تشکیل‌دهنده بطری‌های پلاستیکی می‌داند. او می‌گوید بطری‌های آب معدنی، پلی‌مری است و به دلیل اینکه مغازه‌دارها، آب معدنی را جلوی آفتاب یا در مواقعی در یخچال می‌گذارند، مواد پلاستیکی این بطری‌ها، وارد آب شده و آن را آلوده می‌کند.

این ویدیو بخشی از برنامه بی‌واسطه است که با اجرای محمد دلاوری (که در تصویر دیده می‌شود) از «شبکه یک» پخش می‌شود. این برنامه را سازمان اوج، وابسته به سپاه پاسدارن انقلاب اسلامی تولید می‌کند. در قسمتی از فصل دوم که ۸ اردیبهشت ۱۴۰۳ پخش شد، فردی که اسمش درج نمی‌شود، در بازدید از یک شرکت دانش‌بنیان، دقایقی درباره کیفیت مواد غذایی سنتی و صنعتی صحبت کرده و آنها را مقایسه می‌کند.

در ابتدای این بخش گفته می‌شود که این محل، آزمایشگاه شرکت «معیار دانش پارس» است. با توجه به لوگوی سنجاق‌شده روی سینه فرد کارشناس و بررسی حساب اینستاگرام و سایر حساب‌های شبکه‌های اجتماعی این شرکت، این فرد، آقای مهدی نبی، هم‌بنیان‌گذار و رئیس هیات‌مدیره شرکت «معیار دانش پارس» است.

او براساس رزومه مندرج در سایت شرکت، دکترای شیمی تجزیه دارد و هم زمان مدیر ارشد آزمایشگاه‌های شرکت نیز است. جستجوی اینترنتی نشان می‌دهد که مهدی نبی، درباره سایر ادعاهایی که در اینجا می‌کند مقالاتی هم در مراجع علمی داخلی منتشر کرده (برای مثال آرسنیک در برنج) که چون موضوع این گزارش  نیست، از بررسی آنها می‌گذریم. آنچه در این گفتگو در افکار عمومی جلب توجه کرده، مقایسه آب بسته‌بندی شده یا آنچه مشهور به آب‌معدنی است با آب چاه (دقیقه ۲۴:۳۴) است که می‌گوید:

آب‌های معدنی، آب‌های آشامیدنی بسته‌بندی تا جایی که می‌توانند استفاده نکنند. یعنی آب چاه خیلی بهتر است؛ فوقش سنگ کلیه می‌گیرند!
آب آشامیدنی در بطری‌های PET (پلی‌اتیلن ترفتالات) ریخته می‌شود. این‌ها پلی‌مری هستند. شرایط نگه‌داری خاصی دارند.
مغازه‌دارها چون جا ندارند، آنها را می‌گذارند در پیاده‌رو زیر آفتاب. یا در فریزر می‌گذارند که گران‌تر بفروشند.
گرما و سرما، مونومرهای واکنش‌نداده این‌ها را در آب، آزاد می‌کند.
وجود فتالت‌ها در آب آشامیدنی بسته‌بندی‌شده الان اثبات‌شده است و بسیاری از مشکلاتی که مخصوصا برای آقایان ایجاد می‌کند.

این موضوع واکنش‌های متعددی در افکار عمومی در پی داشت. اما آیا واقعا آب بطری این‌قدر آلوده‌است؟

سابقه ادعای خطر آب بطری‌های پلاستیکی 

در رسانه‌ها در سال‌های گذشته، افراد مختلفی این مساله را مطرح کرده‌اند که قرار گرفتن بطری‌های آب معدنی جلوی آفتاب یا در فریزر خطرناک است. اما در توضیح ادعای خود، مواد مختلف و خطرات و ریسک بیماری‌های مختلف را ذکر کرده‌اند. بنابراین یک بیان واحد از این ادعا وجود ندارد. سال ۱۳۹۰ یک کارشناس صنایع غذایی معاونت غذا و داروی دانشگاه علوم پزشکی یزد در گفتگو با ایسنا گفته‌بود:

آب معدنی‌هایی که در فروشگاه‌های عرضه مواد غذایی و آشامیدنی در معرض حرارت و در زیر نور آفتاب داغ نگهداری می‌شوند مشکل مصرف دارند… مواد نفتی پس از جدا شدن در آب و مصرف محتویات آن، افراد را دچار بیماری‌های خطرناکی همچون سرطان می‌كند.

همان سال، غلامی، معاون مرکز سلامت و محیط کار وزارت بهداشت به ایلنا گفته‌بود:

بطری‌های پلاستیکی آب معدنی‌ و دوغ که در فروشگاه‌‌های عرضه مواد غذایی و آشامیدنی در معرض حرارت و در زیر آفتاب داغ نگهداری می شوند، غیر قابل استفاده و سرطان‌زاست.

سال ۱۳۹۲ پایگاه خبری دانشگاه علوم‌پزشکی گلستان از قول شهربانو زنگانه، مسئول واحد کنترل و نظارت بر مواد غذایی شبکه بهداشت علی آباد نوشت:

بسته‌بندی آب‌های معدنی، جزو مناسب‌ترین و سالم‌ترین نوع بسته‌بندی‌ها است و چنانچه بطری‌های آب معدنی در شرایط عادی نگهداری شوند، خطری مصرف‌کننده را تهدید نمی‌کند ولی نگهداری این بطری‌ها در زیر نور آفتاب، یا یخ زدن آب در آنها برای سلامتی مضر است… این ظروف صرفاً برای نگهداری آب در درجه حرارت یخچال (۰ تا ۴ درجه سانتی‌گراد) طراحی شده‌اند. استفاده مداوم و همیشگی از آن ها توصیه نمی‌شود، زیرا نوشیدن آب از بطری‌های پلاستیکی، خطر داخل شدن مواد شیمیایی سمی به درون بدن را تا ۷۰درصد افزایش می‌دهد. 

سال ۱۳۹۳، سید ضیاءالدین مظهری، نایب رییس انجمن پیشگیری و درمان چاقی به ایرنا گفته بود:

آب‌های معدنی اغلب در طول سفر كه دسترسی به آب های آشامیدنی وجود ندارد، مصرف می‌شود و افراد برای خنک نگه‌داشتن آنها در طول سفر، این آب‌ها را در فریزر قرار می‌دهند و به صورت یخ زده حمل می‌کنند. بطری‌های آب معدنی از پلیمرهایی ساخته شده‌است كه فریز کردن آنها سبب آزاد شدن مونومرهای آنها و تولید ماده‌ای به نام «دی اکسین» می شود كه سرطان‌زا است.

سال ۱۴۰۲، گلبن سهراب، متخصص تغذیه و رژیم درمانی و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی به ایسنا گفته‌بود:

گرما باعث واکنش شیمیایی در پلاستیک حاوی آب شده و در نهایت باعث آزاد شدن مولکول‌های آن در آب می‌شود… بطری‌های پلاستیکی نوشابه، دوغ، آب معدنی و مانند آن یکبار مصرف بوده و به هیچ عنوان نباید از این گونه بطری‌ها برای نگهداری آب یا مواد اسیدی مانند آب لیمو و سرکه استفاده کرد. این کار خطر ابتلاء به سرطان را افزایش می‌دهد.
این موضوع که افراد در روزهای گرم تابستان یک بطری آب معدنی همراه داشته باشند یا آن را درون اتومبیل رها کنند، امری عادی است. ولی نکته اینجاست بطری آبی که در معرض نور خورشید باشد مصرف آن خطرناک است و در صورت تابش مستقیم نور مانند یک ذره‌بین عمل می‌کند.

اما صرف نظر از این، برخی مروجان نظریه توطئه نیز در این باره هشدار داده‌اند؛ از جمله می‌تواند به مصاحبه «علی کرمی» اشاره کرد که خود را پروفسور و استاد دانشگاه بقیه‌الله معرفی می‌کند. او در در برنامه تب‌تاب در ۱۱ اسفند ۱۳۹۷ در شبکه ۳ تلویزیون جمهوری اسلامی ایران، بود. او در این برنامه چندین ادعای شبه‌علم و نظریه توطئه مشهور در حوزه کشاورزی و سلامت را بیان کرد و در میان این صحبت (دقیقه ۱۲:۳۹) با دست گرفتن یک بطری پلاستیکی آب، گفت:

ببین همین آب معدنی، از روزی که این پلاستیک وارد زندگی ما شد، که الان به فاجعه تبدیل شده، این پلاستیک‌ها، از پایه فنول ساخته شده‌است، تقریبا شبه هورمون‌های زنانه هستند، پروژسترون. اگر این گرم شود، هورمون وارد [محتوای ظرف] پلاستیک می‌شود.
من می‌بینم، آب داغ را می‌ریزند توی این لیوان‌های شفاف پلاستیکی، این‌ها نمی‌دانید داره هورمون ترشح می‌کند...
این پلاستیک‌ها هورمونی را که وارد بدن پدر و مادر و فرزند می‌کند، می‌گوید آلت‌های پسرها دارد روز به روز کوچک‌تر می‌شود، دخترزایی در غرب روز‌به‌روز بیشتر می‌شود، قیافه دخترها شبیه پسرها شده‌است و بالعکس…
چرا کیست تخمدان باید در دختران ما زیاد شود؟ کیست‌های رحمی زیاد شود؟ الان یه بیماری‌هایی ما داریم می‌بینیم که حاصل آمدن پلاستیک در زندگی ماست.

در شبکه‌های اجتماعی این گفت‌وگو در کنار مصاحبه مهدی نبی با هم مجددا مورد توجه قرار گرفته‌اند.

اما یکی دیگر از کسانی که سال ۱۳۹۹ به این موضوع پرداخته‌بود کانال سلامت منتظران، منسوب به «عباس تبریزیان» است؛ روحانی‌ مدعی طب اسلامی که به خاطر آتش  زدن کتاب مرجع طب داخلی شهرت زیادی پیدا کرده‌است. 

در واکنش به اظهارات مهدی نبی در برنامه بی‌واسطه، در هفته‌های گذشته در رسانه‌های دیگر نیز بازتاب پیدا کرد. از جمله دکتر محمد هاشمی، دبیر انجمن علمی پیشگیری و درمان چاقی ایران در ویدیویی که از خبرآنلاین بازنشر شد، این ادعا را تکرار کرد.

نسخه‌های مختلف از ادعای خطرناک‌بودن بطری‌های پلاستیکی

این ادعا جدید نیست و تنها در ایران یا رسانه‌های فارسی منتشر نشده بلکه سابقه جهانی دارد (نمونه فرانسوی، اسپانیایی، هندی). پایگاه درستی‌سنجی اسنوپس یک گزارش مفصل در این باره دارد که نخستین‌بار سال ۱۳۸۲ آن را منتشر کرده و چندین‌بار تا امروز به‌روزرسانی شده که آخرین ویرایش آن سال ۱۳۹۸ بوده است. در ابتدای این گزارش نوشته:

تفکیک ادعاهای مختلف مطرح شده در مورد معضلات بالقوه بطری‌های آب پلاستیکی برای سلامت، فرآیندی دشوار است، هم به این دلیل که ادعاهای مختلفی در مورد آنها منتشر می‌شود و هم این که اصطلاح عمومی «بطری پلاستیکی» در واقع یک عنوان کلی برای بطری‌هایی است انواع مختلف با خواص شیمیایی کاملا متفاوت دارند.

در ادعاهای منابع ایرانی نیز انواع مختلفی از مواد ذکر شده‌است. برای مثال علی کرمی از «فنول» به عنوان ماده خطرناک یاد می‌کند، محمد نبی از «فتالات‌ها»، دکتر مظهری و حجت‌الاسلام تبریزیان هم هر دو به «دی‌اکسین» اشاره می‌کنند. عموم نیز از واژه‌هایی مثل پلاستیک، پلی‌مر، مونومر و … استفاده می‌کنند. بعضی ادعای سرطان‌زایی می‌کنند، بعضی از عوارض غدد داخلی و بیماری‌های دستگاه تناسلی می‌گویند و …

ظروف پلاستیکی به‌خاطر ویژگی‌های فیزیکی مانند کشسانی و تحمل تنش بالا بدون ترک برداشتن، شکستن یا پاره‌شدن، ابزارهای مناسبی برای نگه‌داری مواد غذایی، دور از عفونت‌های میکروبی محیط، برای مدت طولانی هستند. برای همین نقش مهمی در نگه‌داری آب شرب تصفیه‌شده، دور از عفونت دارند که یکی از شاخص‌های مهم بهداشتی است. البته این بطری‌ها صرفا برای نگه‌داری آب یا آشامیدنی‌های دیگر استفاده نمی‌شوند. این ظرف‌ها برای نگهداری مواد مختلف، از انواع سس، ترشیجات، شراب و مایعات اسیدی گرفته تا مواد شوینده شیمیایی نیز به کار می‌روند. 

براساس سیستم بازیافت «انجمن صنعت پلاستیک»‌ که به‌عنوان شاخص کدگذاری از طرف موسسه استاندارد ایالات متحده ASTM پذیرفته شده‌است، (Resin Identification Code) هفت نوع پلاستیک یا محصول پلاستیکی داریم.

روی هر قطعه پلاستیکی (نه هر محصول کاربردی) علامت مثلث بازیافت، به همراه عددی در وسط آن دیده می‌شود. این عدد، نوع کلی ماده پلاستیکی را مشخص می‌کند. این اعداد از ۱ تا ۷، برحسب سهولت (مقرون به صرفه‌بودن) بازیافت، از آسان به سخت مرتب شده‌اند:

1. پلی‌اتیلن ترفتالات (PET): بطری‌های نوشیدنی، روغن مایع، مواد خوراکی بسته‌بندی دیگر مثل انواع سس یا بطری‌های نگه‌دارنده مایعات شوینده دست و ظروف و …
2. پلی‌اتیلن چگالی بالا (HDPE): لوله، ظروف مواد خوراکی با بسته‌بندی محکم، ظروف نگه‌دارنده مایعات شوینده لباس و کف و کاشی و …
3. پلی وینیل کلراید (PVC): لوله، سایدینگ، کفپوش
4. پلی‌اتیلن با چگالی کم (LDPE): کیسه‌های پلاستیکی، بطری‌های نگه‌دارنده مایعات شوینده دست و ظرف.
5. پلی‌پروپیلن (PP): قطعات خودرو، الیاف صنعتی، ظروف غذا و غیره
6. پلی‌استایرن (PS):‌ ظروف پلاستیکی، استایروفوم، سینی‌های کافه تریا، لگن‌های قرمز قدیمی
7. سایر پلاستیک‌ها (که فرآیند بازیافت بسیار سختی دارند) مانند اکریلیک، نایلون، پلی‌کربنات و پلی‌لاکتیک اسید

پیچیدگی مساله «سلامت مواد خوراکی که در پلاستیک نگه‌داری شده» از اینجا ناشی می‌شود که انواع پلاستیک با شرایط نگه‌داری متفاوت برای غذاهایی با شرایط سر و نگه‌داری متفاوت وجود دارد. به این ترتیب، ریسک سلامت هرکدام از این رفتارها متفاوت است.

نحوه برخورد با هر ماده شیمیایی متفاوت است و هر کدام کاربردهای خود را دارند. اطلاق کلی «خطرناک‌بودن ظروف پلاستیکی» به همه این‌ها نادرست است. به‌خصوص اینکه مواد خوراکی را بنا به شرایط در هر کدام از ظروف دسته ۱، ۲، ۵ و گاهی دسته ۷ نگه‌داری می‌کنند. حتی در جنوب شرق آسیا، غذای خیابانی به صورت سوپ درون کیسه‌های پلاستیکی (دسته ۴) بسیار رایج است.

آیا بطری‌های پلاستیکی آب زیر آفتاب یا در فریزر، فتالات آزاد می‌کنند؟

دسته اول که شامل رایج‌ترین نوع بطری‌های پلاستیک نگه‌داری آب و نوشابه می‌شود، با نام علمی PET (پلی‌اتیلن ترفتالات) شناخته می‌شوند. تحقیق «Polyethylene Terephthalate May Yield Endocrine Disruptors» یکی از مشهورترین پژوهش‌هایی است که مهدی نبی، کارشناس برنامه بی‌واسطه، در ویدیویی که این روزها باعث وایرال‌شدن موضوع شد، درباره آن صحبت می‌کند (لئونارد سکس، ۲۰۱۰). ظروفی هستند که از جنس PET ساخته می‌شوند و برای نرم‌کردن پلاستیک آنها از DEHA هم در ترکیبات‌شان استفاده می‌شود. 

در این مقاله در بخش فتالات، ذکر شده که «بین PET و فتالات تفاوت وجود دارد» و به نامه سخنگوی شورای پلاستیک آمریکا، منتشر شده در مجله علمی چشم‌انداز بهداشت محیطی (Environ Health Perspect) در سال ۲۰۰۶ اشاره شده:

بطری های پلاستیکی نوشیدنی که در ایالات متحده فروخته می‌شوند از نوعی پلاستیک به نام پلی اتیلن ترفتالات (PET) ساخته می‌شوند. اگرچه پلی‌اتیلن ترفتالات (پلاستیک) و فتالات (افزودنی) ممکن است نام‌های مشابهی داشته‌باشند، اما این مواد از نظر شیمیایی متفاوت هستند. PET یک «ارتو فتالات» نیست و همچنین PET نیازی به استفاده از فتالات یا سایر افزودنی‌های نرم‌کننده ندارد. (Enneking 2006)

این تحقیق علمی که سال ۲۰۱۰ منتشر شده، هفت تحقیق  ۱۰ سال قبل از آن را که فتالات در بطری‌های پلاستیکی را بررسی کرده‌بودند در کنار هم بررسی کرده و به این نتیجه رسیده است:

تحقیقات نشان می‌دهد که غلظت فتالات‌ها در محتویات بطری‌های PET به‌عنوان تابعی از محتویات بطری متفاوت است، به طوری که فتالات‌ها به سرعت به محصولات با pH پایین‌تر مانند نوشابه و سرکه نفوذ می‌کنند تا در آب.

در یکی از تحقیق‌هایی که این گزارش به سراغ آن رفته (Pinto, Reali, 2008) سه آب‌معدنی با برندهای مختلف که از یک خرده‌فروشی در شهر پیزای ایتالیا انتخاب شده‌بود، غلظت مواد سمی، بیش از حد مجاز بود. در این مقاله ذکر شده که نویسندگان آن مقاله حدس زده‌اند «شاید آن خرده‌فروش بطری‌ها را در معرض آفتاب داغ قرار می‌داد، در حالی که سایر خرده‌فروشان این کار را نمی‌کردند».

پژوهش دیگری که در این مقاله به آن اشاره شده، اتفاقا پژوهشی ایرانی است که در دانشکده علوم و فناوری و مهندسی تغذیه دانشگاه تهران انجام شده (فرهودی و دیگران، ۲۰۰۸) و درباره تاثیر دوغ بر میزان غلظت فتالات‌های نشت شده به درون بطری در طول زمان و در دمای متفاوت است. در پایان و در بخش نتیجه‌گیری این مقاله آمده‌است:

شواهد نشان می‌دهد که بطری‌های PET ممکن است در شرایط استفاده رایج، به‌ویژه با نگهداری طولانی‌مدت و دمای بالا، اختلالات غدد درون ریز ایجاد کنند… به دلیل استفاده گسترده از پلاستیک PET در سرتاسر جهان در ظروف آب، نوشابه‌های نوشابه و سس و … ایمنی PET در شرایط استفاده رایج قطعاً مستلزم بررسی بیشتر است.

در راستی‌آزمایی اسنوپس در بخش فتالات‌ها، به محققی به نام رالف هالدن (متخصص دی‌اکسین که در ادامه به او خواهیم پرداخت) اشاره شده که گفته است: 

گروه دیگری از مواد شیمیایی به نام فتالات وجود دارد که به پلاستیک‌ها اضافه می‌شوند تا انعطاف‌پذیر شوند و کمتر شکننده باشند (اگرچه معمولاً در پلاستیک‌هایی که برای بطری‌های آب فروخته‌شده در ایالات متحده استفاده می‌شوند، یافت نمی‌شوند.) فتالات‌ها آلاینده‌های محیطی هستند که می‌توانند با عمل کردن به عنوان مختل‌کننده غدد درون‌ریز در انسان و حیوانات، رفتاری شبیه هورمون از خود نشان دهند. اگر پلاستیک‌ها را گرم کنید، می‌توانید ورود فتالات‌ها از ظروف به آب و غذا را افزایش دهید.

انجمن‌های سرطان آمریکا و کانادا و استرالیا در گزارش‌های جداگانه‌ای سرطان‌زا بودن این مواد را بررسی کرده و در جملاتی مشابه این ادعا را رد کرده‌اند. از جمله انجمن سرطان کانادا می‌نویسد:

ادعا:
هنگامی که بطری‌های آب یک‌بار مصرف منجمد می‌شوند یا در معرض گرما قرار می‌گیرند (مثلاً پس از رهاشدن در ماشین)، ممکن است مواد شیمیایی از پلاستیک بدنه ظرف خارج شده و وارد آب شوند و خطر ابتلا به سرطان را افزایش دهند.
واقعیت:
«نوشیدن آب از بطری‌های پلاستیکی آب که یخ زده یا بیش از حد گرم می‌شوند، خطر ابتلا به سرطان را افزایش نمی‌دهد.»

بی‌بی‌سی هم در گزارشی صورت دیگری از این ادعا را که به‌صورت ای‌میل شایع شده‌بود راستی‌آزمایی و رد کرده‌بود:

ای‌میلی در حال پخش است که می‌گوید قرار دادن بطری‌های پلاستیکی آب در زیر نور خورشید می‌تواند باعث نفوذ مواد شیمیایی از بطری به داخل آب شود که باعث سرطان می‌شود و گاهی حتی به یک مقاله تحقیقاتی دانشگاهی اشاره می‌شود، این یک «فریب» (Hoax) است.

یکی دیگر از موادی که نگرانی‌هایی را در این مورد برانگیخت  ماده شیمیایی به نام بیسفنول A یا BPA وجود دارد. این شایعه هم‌زمان با موج گرما در تابستان سال ۲۰۱۸ اوج گرفت که به مردم توصیه می‌کرد بطری های آب آشامیدنی را در ماشین رها نکنند زیرا این مواد در آب آزاد می‌شوند.

مطالعات نشان داده‌اند که BPA در غلظت‌های بسیار بالا می‌تواند برای موش‌های باردار یا بسیار جوان مضر باشد. در حال حاضر هیچ مدرک قوی و قطعی وجود ندارد که نشان دهد BPA در غلظت‌های روزانه که ممکن است در معرض آن قرار بگیریم می‌تواند باعث آسیب شود (لینک۱، لینک۲، لینک۳، لینک۴).

نکته دیگر قرارگیری این مواد در فهرست‌های ریسک‌های سرطان است. براساس یافته‌های آژانس جهانی تحقیقات سرطان (IARC - زیرمجموعه سازمان جهانی بهداشت) یک طبقه‌بندی برای عوامل سرطان‌زایی دارد و همه تحقیقات در مورد ریسک‌های سرطان تا امروز را دسته‌بندی کرده‌است:

• گروه 1: سرطان‌زا برای انسان: ۱۲۱ عامل
• گروه 2A: احتمالاً (Probably) سرطان‌زا برای انسان: ۹۰ عامل
• گروه 2B: شاید (Possibly) سرطان‌زا برای انسان: ۳۲۳ عامل
• گروه 3: از نظر سرطان‌زایی برای انسان قابل طبقه‌بندی نیست: ۴۹۸ عامل

این آژانس، در گزارش سال ۲۰۱۱ عامل Di(2-ethylhexyl)phthalate را در طبقه 2B قرار داده‌است. این دسته‌بندی زمانی استفاده می‌شود که یک ارتباط برای پژوهش در نظر گرفته‌ می‌شود، اما شانس، سوگیری یا سردرگمی مانع از آن است که بتوان آن ارتباط را با اطمینان منطقی رد کرد. مفهوم آن این است که هرچند تا اینجا هیچ تحقیقی وجود ندارد که نشان دهد فتالات منجر به سرطان می‌شود، اما شاید چیزی هم باشند که هنوز کشف نشده‌است، بنابراین نمی‌توان آن‌ها را با اطمینان در دسته ۳ قرار داد. (شبیه امواج رادیویی).

این مواد همچنین در فهرست عوامل ریسک «موسسه ملی سرطان» ایالات متحده نیز قرار ندارد.

آیا بطری‌های پلاستیکی آب زیر آفتاب یا در فریزر دی‌اکسین آزاد می‌کنند؟

سال ۲۰۰۳ که این ادعا علیه «دی‌اکسین‌ها» رایج شده‌بود، سایت درستی‌سنجی اسنوپس، ای‌میلی که در آن زمان بین مردم دست‌به دست می‌شد را بررسی کرده‌بود:

دی‌اکسین، خانواده‌ای از ترکیبات سمی کلردار است. این ماده بسیار سمی است. اما برخلاف ادعاها، هیچ دی‌اکسینی در بطری‌ها یا ظروف پلاستیک وجود ندارد که وارد غذا شود. رالف هادلدن از دانشگاه ایالتی آریزونا، کارشناسی ارشد و دکترایش را در زمینه «آلودگی دیوکسین در محیط» گذرانده کرد. او در مصاحبه‌ای با وب‌سایت دانشکده «بلومبرگ در بهداشت عمومی» دانشگاه جانز هاپکینز درباره دیوکسین می‌گوید:

نه این یک افسانه عامیانه است. هیچ دی‌اکسینی در پلاستیک وجود ندارد. علاوه بر این، انجماد در واقع علیه انتشار مواد شیمیایی عمل می‌کند. مواد شیمیایی در دماهای سرد به آسانی منتشر نمی‌شوند، که در صورت وجود دیوکسین در پلاستیک، آزادسازی مواد شیمیایی را محدود می‌کند، و ما فکر نمی‌کنیم که وجود داشته باشد.

در مورد این ادعا که انجماد آب در بطری‌های پلاستیکی دی‌اکسین آزاد می‌کند، نیز شورای شیمی آمریکا می‌گوید:

هیچ مبنای علمی برای این ادعا وجود ندارد که بطری های PET در هنگام یخ زدن دی‌اکسین آزاد می کنند. دی‌اکسین‌ها خانواده‌ای از ترکیبات شیمیایی هستند که از طریق احتراق در دمای بسیار بالا تولید می‌شوند. آنها فقط م‌ توانند در دمای بسیار بالاتر از ۳۷۰ درجه سانتی‌گراد تشکیل شوند. آنها نمی‌توانند در دمای اتاق یا در دمای انجماد تشکیل شوند. علاوه بر این، هیچ مبنای علمی منطقی برای انتظار وجود دی‌اکسین در ظروف پلاستیکی غذا یا نوشیدنی وجود ندارد.

خطر واقعی بطری‌های پلاستیکی برای محیط‌زیست و سلامت انسان چیست؟

یکی از آسیب‌های پلاستیک برای سلامتی، ذرات «میکرو پلاستیک» است. تحقیقی مشهور نشان داد که در بسته‌بندی‌های آب برندهای معروف هم ذرات میکرو پلاستیک با سایز کمتر از ۵۰ میکرومتر (میلیونیوم متر) وجود دارد که «جذب میزان زیادی آنها می‌تواند آثار بالقوه زیانباری مثل مرگ سلول‌ها و واکنش آلرژی‌زا به‌همراه داشته‌باشد.» (چند گزارش فارسی از این پژوهش‌ها: بی‌بی‌سی فارسی، یورونیوز، مهر).

از سویی دیگر، سال‌هاست درباره آثار مخرب محیط‌زیستی بطری‌های پلاستیکی تحقیقات متعددی انجام می‌شود (بایگانی). آسیب‌های گوناگون این بطری‌ها نه تنها بر محیط‌زیست، بلکه روی سلامت انسان، نیز در دست مطالعه است (اختلالات غدد درون‌ریز، جذب آنتیموان در بطری‌های چند بار مصرف‌شده و …). در بیانیه انجمن سرطان کانادا آمده:

استفاده بیش از یک بار از بطری های پلاستیکی آب، اگر به درستی تمیز و خشک نشوند یا در مناطق گرمی که میکروب‌های مضر رشد می کنند، رها شوند، می‌تواند مضر باشد. این میکروب ها می‌توانند افراد را بیمار کرده و باعث استفراغ یا اسهال شوند. این در مورد انواع دیگر ظروف پلاستیکی هم صدق می کند، نه فقط بطری‌های آب بسته‌بندی‌شده. اما هیچ مدرکی مبنی بر اینکه استفاده بیش از یک بار از بطری‌های پلاستیکی می‌تواند باعث سرطان شود وجود ندارد.

بنابراین، آب و نوشیدنی درون بطری‌های پلاستیکی با سرما و گرما، یخ‌زدن و قرار گرفتن زیر آفتاب و درون ماشین، سرطان‌زا نمی‌شوند. هر چند مساله میکروپلاستیک‌ها در آب بطری‌ها جدی است و چند بار استفاده از آنها بهداشتی نیست.

سال‌ها است که درباره خطرناک بودن بطری‌های آب بسته‌بندی شده، حرف‌های بی‌اساس زده‌می‌شود. از مروجان شبه‌علم مانند علی کرمی و عباس تبریزیان تا برخی افراد متخصص و کارشناس در حوزه‌های تغذیه و کنترل مواد غذایی. این ادعاها مشابه خارجی هم دارد و عموما یک دهه پیش مطرح شده‌بودند.

پایگاه راستی‌آزمایی اسنوپس در گزارشی نوشته: تفکیک ادعاهای مختلف مطرح شده در مورد معضلات بالقوه بطری‌های آب پلاستیکی برای سلامت، فرآیندی دشوار است، هم به این دلیل که ادعاهای مختلفی در مورد آنها منتشر می‌شود و هم به این دلیل که اصطلاح عمومی «بطری پلاستیکی» در واقع یک عنوان کلی برای بطری‌هایی است انواع مختلف پلاستیک، با خواص شیمیایی کاملا متفاوت دارند.

براساس سیستم بازیافت «انجمن صنعت پلاستیک»‌ (Resin Identification Code) هفت نوع پلاستیک یا محصول پلاستیکی داریم. روی هر قطعه پلاستیکی (نه هر محصول کاربردی) علامت مثلث بازیافت، به همراه عددی در وسط آن دیده می‌شود. این عدد، نوع کلی ماده پلاستیکی را مشخص می‌کند. بطری‌های آب بسته‌بندی و بیشتر محصولات مشابه از دسته ۱ (PET) هستند.

سخنگوی شورای پلاستیک آمریکا می‌گوید: بطری‌های پلاستیکی نوشیدنی که در ایالات متحده فروخته می‌شوند از نوعی پلاستیک به نام پلی اتیلن ترفتالات (PET) ساخته می‌شوند. اگرچه پلی‌اتیلن ترفتالات (پلاستیک) و فتالات (افزودنی) ممکن است نام‌های مشابهی داشته‌باشند، اما این مواد از نظر شیمیایی متفاوت هستند.

براساس تحقیقات بالا این‌طور می‌توان نتیجه گرفت که اگر بطری آب یا هر نوع نوشیدنی دسته ۱ (PET) با استانداردهای مشخص مورد تایید مراجع جهانی (در اینجا ASTM) داشته باشیم:

1. سرد کردن و گذاشتن بطری در فریزر و یخ‌زدن آن هیچ ریسک اضافه‌تری ایجاد نمی کند. اصولا «انجماد» و «تبرید» و «سرد کردن» پدیده‌هایی ضد انتشار مواد شیمیایی هستند (منبع: مصاحبه رالف هالدن، آریزونا استیت).
2. نگه‌داری بطری آب بسته‌بندی‌شده، جلوی در مغازه و سوپرمارکت زیر آفتاب و درون ماشین در تابستان، در هوای گرم، سرطان‌زا نیست. (منبع: انجمن‌های سرطان کانادا و استرالیا)
3. آزادشدن مونومرهای واکنش‌نداده پلی‌مرها در اثر گرم‌شدن، شبه‌علم است (منبع: شورای شیمی آمریکا).
4. گرم‌شدن باعث پخش‌شدن بیشتر مواد شیمیایی از بدنه ظرف به محتوای درون آن می‌شود اما برای این منظور استانداردهایی وجود دارد (منبع: لئونارد سکس، ۲۰۱۰).
5. در ساختار پلاستیک بطری‌های آب بسته‌بندی هیچ «دی‌اکسین» وجود ندارد (منبع: مصاحبه رالف هالدن، اعلان خبری دانشکده بهداشت جانز‌ هاپکینز)!
6. فتالات Di(2-ethylhexyl)phthalate و بیسفنول A یا BPA سرطان‌زا نیستند (منبع: آژانس جهانی تحقیقات سرطان -IARC و موسسه ملی سرطان ایالات متحده)

مساله بطری‌های پلاستیکی برای سلامت را براساس تحقیقات فوق می‌توان به ۲ دسته کلی تقسیم کرد:

1. میکرو پلاستیک‌ها یا انواع موادی که ممکن است دراثر گرم‌شدن بیشتر وارد آب یا محتویات بطری‌های PET شوند، مستقیما سرطان زا نیستند ولی این‌ها آسیب‌های واقعی و جدی بطری‌های پلاستیکی هستند. تحقیقی مشهور که پوشش جهانی پیدا کرد نشان داد که در بسته‌بندی‌های آب همه برندهای معروف هم ذرات میکرو پلاستیک با سایز کمتر از ۵۰ میکرومتر (میلیونیوم متر) وجود دارد. «جذب میزان زیادی آنها می‌تواند آثار بالقوه زیانباری مثل مرگ سلول‌ها و واکنش آلرژی‌زا به‌همراه داشته‌باشد.» 
2. آلوده‌بودن در اثر چند بار مصرف هم مشکل دیگریست. در بیانیه انجمن سرطان کانادا آمده: استفاده بیش از یک بار از بطری های پلاستیکی آب، اگر به درستی تمیز و خشک نشوند یا در مناطق گرمی که میکروب‌های مضر رشد می کنند، رها شوند، می‌تواند مضر باشد. این میکروب ها می‌توانند افراد را بیمار کرده و باعث استفراغ یا اسهال شوند.

بنابراین، آب و نوشیدنی درون بطری‌های پلاستیکی با سرما و گرما، یخ‌زدن و قرار گرفتن زیر آفتاب و درون ماشین، سرطان‌زا نمی‌شوند. هر چند مساله میکروپلاستیک‌ها در آب بطری‌ها جدی است و چند بار استفاده از آنها بهداشتی نیست.