ادعای شاخ‌دار آزادی در دانشگاه‌های ایران

روز شنبه ۱۸ آذر ۱۴۰۲، محمد علی زلفی‌گل، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری جمهوری اسلامی ایران که به مناسبت روز دانشجو، در نشست پرسش و پاسخ دانشجویی در دانشگاه صنعتی شریف حضور داشت، مدعی شد: «دانشگاه‌های ما آزادترین دانشگاه‌های دنیا هستند» (ایرنا، فارس، دانشجو). او در ادامه گفت:

شما می‌توانید این را بررسی کنید که آیا این آزادی که در دانشگاه‌های ما (ایران) وجود دارد، آیا دانشجو، استاد و کارمند در جاهای دیگر [دنیا] می‌تواند داشته‌باشد؟ جمهوری اسلامی ظرفیتش بسیار بالاست. ما مکلف هستیم که قانون کشور را رعایت کنیم. قوانین ما براساس شرع انور است. عدم رعایت قانون، نه تنها جرم بلکه گناه هم هست. من به‌عنوان وزیر علوم مکلف و موظف هستم قوانین جاری کشور را اجرا کنم.

آزادی دانشگاهی - آکادمیک چیست؟

آزادی دانشگاهی (Academic Freedom) مفهومی اخلاقی و حقوقی درباره این است که «آزادی پرسش برای اعضای هیات علمی براساس مأموریت آکادمیک و همچنین اصول آکادمیا ضروری است و محقق و استاد دانشگاه باید در تدریس یا ابراز عقاید یا گفتن حقایق (از جمله آنهایی که برای گروه‌های سیاسی یا مقامات حاکم ناخوشایند هستند) آزاد باشند بدون این که هدف سرکوب و از دست دادن شغل یا حبس قرار بگیرند.» (منابع و تعاریف: بریتانیکا، انجمن استادان دانشگاه‌های آمریکا، دانشگاه کالیفرنیای جنوبی، دانشگاه‌های کانادا، آزادی علمی در نظام آموزش عالی ایران، آزادی آکادمیک در نظام بین‌المللی حقوق بشر، آزادی علمی نوشته مقصود فراستخواه)

از زمان وقوع «انقلاب فرهنگی» در ایران، دانشگاه‌های ایران همواره تحت مدیریتی دوگانه بوده‌اند. از یک سو امور اجرایی دانشگاه‌ها، هیات امنایی یا تحت نظارت وزارت علوم تحقیقات و فناوری یا وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی بوده‌است، از سوی دیگر «شورای عالی انقلاب فرهنگی» تحت نظارت  رهبری جمهوری اسلامی، عملا تعیین سیاست‌های کلی آموزش عالی در کشور را در اختیار دارد. روح‌الله خمینی در سخنرانی مشهور خود در پیام نوروزی فروردین ۱۳۵۹ که فرمان انقلاب فرهنگی را صادر کرد، گفت:

بايد انقلابی اساسی در تمام دانشگاه‌هاى سراسر ايران به‌وجود آيد تا اساتیدی که در ارتباط با شرق و يا غربند تصفيه گردند و دانشگاه محيط سالمی شود براى تدريس علوم عالى اسلامى.

رهبری جمهوری اسلامی، علاوه‌بر سیاستگذاری از طریق شورای عالی انقلاب فرهنگی برای وزارت علوم (قبل‌تر وزارت فرهنگ و آموزش عالی)، با استفاده از بازویی به‌نام «نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاه‌ها» مستقیم و بدون واسطه در محیط آکادمیک حضور دارد  سپاه نیز از طریق «بسیج دانشجویی» در همه دانشگاه‌های کشور حضور فعال دارد.

غیر از این نهادهای رسما قانونی، نیروهای فراقانونی مشهور به «لباس شخصی» در دهه‌های پس از انقلاب فرهنگی، در دانشگاه‌ها نقش پررنگی داشتند. مشهورترین فعالیت لباس شخصی‌ها در زمینه «آزادی آکادمیک» هم واقعه برخورد انصار حزب‌اله با دکتر سروش (مشهور به ادعای بردن چوبه‌دار در سخنرانی او) در مهرماه ۱۳۷۴ در دانشگاه تهران بود. عبدالکریم سروش، خود زمانی از اعضای فعال ستاد انقلاب فرهنگی (متفاوت با شورای عالی) بود که وظیفه داشتند ترتیبی اتخاذ کنند که دانشگاه‌ها، که بعد از انقلاب فرهنگی بسته شده‌بود به قول صادق زیبا کلام «به نحوی پیراسته‌تر و اسلامی‌تر» بازگشایی شود (مصاحبه با صادق زيبا كلام، مجله لوح. شماره پنج، ۱۳۷۸).

پس از دهه ۱۳۶۰، اخراج سازمان‌یافته استادان منتقد دو نقطه اوج دیگر هم داشت، یکی از ابتدای دولت اول محمود احمدی‌نژاد (۱۳۸۴) آغاز شد و در سال ۱۳۸۸ به اوج رسید. دیگری اتفاقا از شهریور ۱۴۰۰ در دوره وزارت زلفی‌گل در دولت ابراهیم رئیسی آغاز و با اعتراضات ۱۴۰۱ به اوج خود رسید.

البته لازم به ذکر است که در سال ۱۳۹۶ نیز دانشگاه آزاد اسلامی پس از تغییر مدیریت شاهد تصفیه زیاد استادان (تا ۲۸۰۰ نفر هم گفته شده)‌ بود.

به‌هرحال افکار عمومی و رسانه‌ها پس از موج اخیر اخراج استادان دانشگاه در ماه‌های گذشته واکنش‌های زیاد نشان دادند. روزنامه اعتماد از موج اخیر اخراج استادان در دوره وزارت زلفی‌گل با نام «خالص‌سازی دانشگاه‌ها» یاد می‌کند. بازتاب این اخراج در جامعه باعث پاسخ‌هایی از سوی رئیس جمهوری، و مقاماتی از وزارت کشور، وزارت علوم و دانشگاه تهران شد که فکت‌نامه قبلا ادعاهای آنها را بررسی و رد کرده‌است:

ادعای رئیسی، در ویدیو زیر دقیقا شبیه همین ادعای وزیر علوم بوده و از واژه «قانون‌شکنی» برای اخراج و مقابله با استادان دانشگاه که هم‌فکر حاکمیت جمهوری اسلامی نیستند استفاده می‌کند.

روزنامه اعتماد نام ۱۱۰ استاد تا ۱۰ شهریور ۱۴۰۲ را ذکر کرده‌است. فکت‌نامه نیز ۹۰ نفر آنها را بررسی و تایید کرده‌است. 

آزادی بیان و حق اعتراض دانشجویان در ایران چگونه است؟

وضعیت در مورد آزادی دانشجویان هم بخش دیگری از ماجرا است. دو موضوع «تعداد دانشجویان زندانی» و ماجرای «ستاره‌دار شدن دانشجویان» از جمله شواهدی است که این ادعای وزیر علوم را زیر سوال می‌برد. در جمهوری اسلامی، دانشگاه برای افراد به خاطر «بهایی بودن» ممنوع است. تاریخ جمهوری اسلامی مثال‌های فراوانی از سرکوب دانشجویان چه به دلایل سیاسی (تیر ۱۳۷۸) و چه به دلایل صنفی (تابستان ۱۳۸۲) را در خود دارد. در این موضوع از گذشته دور و نزدیک می‌گذریم و برای جلوگیری از زیاده‌گویی در این مساله تنها به وقایع پس از کشته‌شدن مهسا امینی که در دوره وزارت محمد علی زلفی‌گل رخ داده نیم‌نگاهی می‌اندازیم:

پوریا ناظمی، روزنامه‌نگار علم، در مقاله‌ای که در ژورنال ساینس (یکی از معتبرترین رسانه‌های علمی دنیا) پس از کشته شدن مهسا امینی نوشت، به «سرکوب وحشیانه» دانشجویان معترض در دانشگاه صنعتی شریف اشاره کرد:

دانشگاه‌ها به کانون اعتراضاتی تبدیل شده‌اند. حداقل ۶۰ دانشگاه شاهد اعتصاب و تظاهرات بوده‌اند. زنان، که ۶۰ درصد از دانشجویان دانشگاه‌های ایران را تشکیل می‌دهند، رهبری بسیاری از اعتراضات را بر عهده داشته‌اند. فیروز نادری در توئیتر خود نوشته است که آیا می‌توانید تصور کنید که دولت آمریکا نیروهای مسلح خود را به بوستون بفرستد تا هاروارد و MIT را محاصره کنند و شروع به کشتن دانشجویان کنند؟ خب، دقیقاً این همان چیزی است که در تهران می‌گذرد.

زلفی‌گل در آن زمان هم مدعی شده‌بود که «در اعتراضات اخیر خون از دماغ دانشجویان نیامد» که البته بررسی فکت‌ها نشان داد این ادعا شاخ‌دار است.

در مقاله‌ای دیگر که سه نویسنده ایرانی از کانادا برای ژورنال معتبر Biochemistry and Cell Biology نوشته‌اند آمده:

در گزارش‌های منتشر شده در ۲۴ فوریه ۲۰۲۳ (۵ اسفند ۱۴۰۱) بیش از ۶۸۰ دانشجو در طول تظاهرات ضد رژیم دستگیر شده‌اند که تقریبا نیمی دختر بوده‌اند. از آن هنگام براساس گزارش روز ۱۶ مارس (۲۵ اسفند ۱۴۰۱)، بیش از ۴۶ دانشجو دیگر هم دستگیر شده‌‌اند. آمار دقیق اساتید و دانشجویان دستگیر شده هنوز در دسترس نیست و باید مشخص شود.

علی شریفی زارچی، استاد اخراج شده دانشگاه صنعتی شریف، در واکنش به ادعای وزیر علوم، درباره وضعیت آزادی بیان دانشجویان نوشت:

رتبه ایران در آزادی آکادمیک چقدر است؟

محمد سعید رضایی زواره، پزشکی که در زمینه «علم‌سنجی» مطالبی را در کانالش در تلگرام منتشر می‌کند و چندی پیش ۴ مورد تخلف علمی وزیر علوم در مقاله‌های سال‌های اخیرش را گزارش کرده، در پاسخ به این ادعای زلفی‌گل، به «شاخص آزادی آکادمیک» (AFI) اشاره می‌کند که توسط موسسه علوم سیاسی دانشگاه فردریش-آلکساندر ارلانگن-نورنبرگ در بایرن از سال ۲۰۱۷ سالانه منتشر می‌شود.

این دانشگاه، آزادی آکادمیک را بر اساس پنج پارامتر ارزیابی می‌کند:

1. تا چه حد محققین آزادند که بدون دخالت، برنامه های تحقیق و تدریس خود را توسعه دهند و دنبال کنند؟
2. پژوهشگران تا چه اندازه در تبادل و انتقال ایده ها و یافته های پژوهشی آزادند؟
3. دانشگاه ها تا چه اندازه به عنوان یک نهاد مستقل می توانند آزادانه عمل کنند؟
4. دانشگاهها تا چه اندازه عاری از نظارت با انگیزه سیاسی یا نقض امنیتی هستند؟
5. آیا آزادی آکادمیک و آزادی بیان فرهنگی مرتبط به مسائل سیاسی است؟

در آخرین نسخه از پروژه بررسی شاخص آزادی آکادمیک که در سال ۲۰۲۳ منتشر و مربوط به سال ۲۰۲۲ است، ۱۷۹ کشور بررسی شده‌اند. ایران در این رده‌بندی، جزو ده کشور انتهایی لیست، (رتبه ۱۶۷) قرار گرفته‌است.

محمد علی زلفی‌گل، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری جمهوری اسلامی ایران مدعی است:: «دانشگاه‌های ما آزادترین دانشگاه‌های دنیا هستند».

آزادی دانشگاهی بر اساس تعاریف رایج، به طور خلاصه یعنی «محقق و استاد دانشگاه باید در تدریس یا ابراز عقاید یا گفتن حقایق (از جمله آنهایی که برای گروه‌های سیاسی یا مقامات حاکم ناخوشایند هستند) آزاد باشند بدون این که هدف سرکوب و از دست دادن شغل یا حبس قرار بگیرند.»

تاریخ سیاسی جمهوری اسلامی پر از نمونه‌ها و مثال‌هاییست که آزادی آکادمیک استادان نقض شده‌است، چه به صورت موردی، چه به صورت سازمان‌یافته مانند تصفیه‌های انقلاب فرهنگی در دهه ۱۳۶۰، موج اخراج و بازنشستگی‌های اجباری ۱۳۸۸ و موج تصفیه‌های اخیر که از سال ۱۴۰۰ و با شروغ وزارت آقای زلفی‌گل آغاز شده و در اعتراضات ۱۴۰۱ به اوج رسیده است. 

بر اساس گزارش‌های مستند دولت جمهوری اسلامی در یک سال گذشته، دست‌کم ۱۰۰ استاد را اخراج یا به اشکال مختلف از فعالیت دانشگاهی منع کرده است. .

در عین حال گزارش‌های مستند زیادی هم از برخورد گسترده نیروهای انتظامی و امنیتی، بازداشت و ضرب و شتم دانشجویان منتشر شده است. در عین حال کمیته‌های انضباطی دانشگاه‌ها نیز با صدور احکام سنگین انضباطی نقش فعالی در برخورد با دانشجویان داشته‌اند. 

گزارش این برخوردها و اقدامات خشونت‌آمیز علیه دانشجویان و دانشگاهیان در نشریات معتبر علمی بین‌المللی نیز منتشر و ثبت شده است. 

اما صرف نظر از این موارد نقض، در آخرین رده‌بندی شاخص «آزادی آکادمیک» دانشگاه فردریش-آلکساندر آلمان، ایران جزو کشورهای انتهای جدول و در رتبه ۱۶۷ از میان ۱۷۹ کشور قرار داده شده. این رده‌بندی در شرایط پیش از اعتراضات سال ۱۴۰۱ انجام شده است. می‌توان انتظار داشت در رده‌بندی‌های بعدی ایران در رده‌های پایین‌تری قرار بگیرد. 

با این اوصاف فکت‌نامه به این گفته محمدعلی زلفی‌گل، وزیر علوم که «دانشگاه‌های ایران آزادترین دانشگاه‌های دنیا هستند» نشان شاخ‌دار می‌دهد.