ادعای نادرست طوفان خورشیدی و قطع اینترنت برای چند ماه

عصر روز چهارشنبه ۸ آذر ۱۴۰۲ رسانه‌های داخل کشور مانند ایرنا، فرارو، ایسنا، نور نیوز، شرق و … به نقل از «هندوستان نیوز» خبری را منتشر کردند با این ادعا که «آخرالزمان اینترنتی»‌ در راه است و «به گفته ناسا، فردا اینترنت جهان برای مدت طولانی قطع می‌شود.»

«مدل‌های ناسا یک پرتاب جرم هاله‌ای دیگر را ردیابی کرده‌اند که تا حدی در مسیر نیمکره جنوبی زمین قرار دارد و ممکن است تا ۳۰ نوامبر به زمین برسد. گزارش های اولیه حاکی از آن است که هر چند انتظار می‌رود این طوفان ضعیف باشد، اما با این حال موجب شفق‌های قطبی در عرض‌های جغرافیایی بالا خواهد شد.» 

در بخش‌هایی از این خبر نقل قول‌هایی از فیزیک‌دانی به نام تامیتا اسکوف هم آورده شده:

• «دکتر «تامیتا اسکوف» فیزیکدان حوزه آب و هوای فضایی در شبکه «ایکس» نوشت: خورشید جنوب را هدف گرفته است!‌ یک طوفان خورشیدی به سمت زمین پرتاب شده است.»
• «اسکوف همچنین با انتشار یک تصویر متحرک نشان داد که این فوران خورشیدی به سمت جنوب کره زمین گرایش دارد و انتظار می‌رود که بخش زیادی از آن بدون لمس زمین از کنار آن عبور کند.»
• «اسکوف خاطرنشان کرد که دینامیک میدان مغناطیسی زمین تضمین می‌کند که این تاثیر جهانی خواهد بود.»

این خبر پس از ساعاتی در برخی رسانه‌ها حذف شد و برخی دیگر آن را اصلاح کردند. به عنوان مثال فارس در حالی که اثری از اصل خبر در سایتش دیده نمی‌شود نوشته بود: 

«ساعاتی پیش در برخی رسانه‌ها اخباری مبنی بر قطعی اینترنت برای هفته‌ها یا ماه‌ها منتشر شد. این اخبار به پست یک محقق در ایکس ارجاع می‌دهند در حالیکه در این پست به قطعی اینترنت اشاره‌ای نشده است.»

انتخاب هم از محمدجواد آذری جهرمی، وزیر پیشین ارتباطات نقل کرد:

خبر قطع اینترنت به دلیل طوفان خورشیدی مبنای دقیقی ندارد و طوفان‌های خورشیدی هنوز این قدر هوشمند نشده‌اند که «صرفا» به اینترنت ضربه بزنند و با تجهیزات نظامی، بهداشتی و … رفتار دوستانه‌ای داشته‌باشند!

همان‌طور که آذری جهرمی هم به درستی استدلال می‌کند، این ادعا نادرست است. اما در ادامه به بررسی مسیر انتشار این شایعه و واقعیت آنچه این روزها در خورشید می‌گذرد می‌پردازیم. عنوان این شاخه بسیار جدید بین رشته‌ای «هواشناسی فضایی» (Space Weather) است.

شایعه طوفان خورشیدی ۹ آذر چطور شکل گرفت؟

منبع اولیه این خبر هندوستان تایمز (Times of India) بوده و رسانه‌های فارسی بعضا کلمه به کلمه مقاله روز گذشته این وب‌سایت را ترجمه و منتشر کرده‌اند. در این وب‌سایت‌ ادعا شده که:

«ناسا و کارشناسان هواشناسی در مورد طوفان خورشیدی آتی که پیش بینی می‌شود در ۹ آذر به زمین برخورد کند هشداری صادر می‌کنند. پیش بینی می‌شود این طوفان نسبتاً جزئی سیگنال‌های رادیویی و GPS را مختل کند.»

اما در اطلاعیه‌های خبری ناسا اثری از چنین پیش‌بینی دیده نمی‌شود. در خبر هندوستان تایمز توییتی از دکتر تامیتا اسکوف نقل شده‌است.

دکتر تامیتا اسکوف کیست و چه گفته است؟ 

تامیتا اسکوف که در شبکه‌های اجتماعی به نام Space Weather Woman/ زن هواشناس فضایی معروف است. او فیزیکدان، محقق و مروج علم ساکن لس آنجلس است و عمده فعالیت‌هایش شامل مشاهده و تجزیه و تحلیل پدیده‌های هواشناسی فضایی مانند فوروان‌های تاجی، شراره‌های خورشیدی و توسعه تکنیک‌های پیش‌بینی وضعیت هواشناسی فضایی در آینده کوتاه‌مدت است. پیش‌بینی‌های او بر به حداقل رساندن تأثیرات رویدادهای هواشناسی فضایی، خدمات وابسته به ماهواره مانند GPS و همچنین بر سیستم‌های حساس به میدان‌های ژئومغناطیسی مانند سیستم‌های شبکه برق، ایستگاه فضایی بین‌المللی و سیستم‌های ترافیک هوایی متمرکز است.

او گرچه در سال‌های گذشته در برخی برنامه‌های عمومی ناسا هم حضور داشته است اما کارمند یا کارشناس رسمی ناسا نیست. تامیتا اسکوف در روز ۸ آذر ۱۴۰۲ در توییت بالا که بیش از ۱ میلیون بازدید هم داشته نوشته بود:

«یک ضربه مستقیم! مدل‌های ناسا، حرکت یک طوفان خورشیدی شدید به سمت زمین را نشان می‌دهد. پیش‌بینی می‌شود که طوفان تا نیمه روز اول دسامبر به زمین برسد. همراه با دو طوفان قبلی که در راه هستند، به این معنی است که ما سه برخورد داریم. اگر میدان مغناطیسی به درستی جهت‌گیری شده‌باشد (اشاره به جهت جریان بار به جهت میدان مغناطیسی زمین)، انتظار داشته باشید شفق قطبی به عرض‌های جغرافیایی متوسط برسد. رادیوهای آماتوری و GPS به‌خصوص در بخش‌هایی از زمین که شب است، محتمل است. رسیدن به وضعیت G3+ با این سری طوفان‌ امکان‌پذیر است.

در این پست نه تنها کلامی از «آخرالزمان اینترنتی»‌ و قطع اینترنت در جهان برای ماه‌ها و هفته‌ها به میان نیامده، بلکه نویسنده در پیش‌بینی خود صراحتا می‌گوید اولا این یک مدل‌سازی (پیش‌بینی با کامپیوتر) است که خودش مقداری خطا دارد ثانیا اینکه اگر جهت برخورد ذرات باردار آن فوران تاجی خورشید با زاویه درستی نسبت به جهت میدان مغناطیسی زمین به ما برسند ، آنگاه ممکن است اشکالاتی در رادیوهای آماتور (که آنتن‌های کوچکی دارند و پوشش ماهواره‌ای ندارن) و اختلال در GPS‌ها رخ دهد (تعریف شدت طوفان خورشیدی G3).

به نظر می‌رسد، هندوستان تایمز در انتشار خبر خود کمی اغراق کرده‌است. هرچند اصل داستان یعنی پیش‌بینی کامپیوتری طوفان خورشیدی درست است اما در مورد تبعات آن، بزرگ‌نمایی شده‌است.

طوفان‌های خورشیدی چه زمانی به اوج می‌رسد؟

هم‌اکنون در دوره‌ای از فعالیت‌های خورشیدی هستیم که اوج آن در تابستان و پاییز ۱۴۰۳ خواهد بود. اما این به چه معنی است؟

هر ۱۱ سال یا بیشتر، خورشید دوره‌هایی از فعالیت کم و زیاد خود را تجربه می‌کند که با میزان لکه‌های خورشیدی روی سطح آن مرتبط است. لکه‌های خورشیدی که دمای‌شان از سطح خورشید سردتر است به وسیله  میدان‌های مغناطیسی قوی و دائما در حال تغییر خورشید (شراره‌های خورشیدی) هدایت می‌شوند. زمانی که خورشید به دوره اوج فعالیتش می‌رسد تعداد لکه‌ها و طوفان‌های خورشیدی افزایش می‌یابد. 

اگرچه لکه‌های خورشیدی در اوایل سال ۱۶۰۰ میلادی شناخته شده بودند، اما هیچ کس متوجه نشد که تعداد آنها با گذشت زمان تغییر می‌کند تا اینکه ساموئل هاینریش شوابه، ستاره‌شناس آماتور آلمانی در سال ۱۸۴۳ اعلام کرد که دوره‌های فعالیت خورشید ۱۱ ساله‌اند. این دوره‌ها از سال ۱۷۵۵ شماره‌گذاری شده‌اند و قرار بود در سال ۲۰۲۵ شاهد دوره ۲۵ ام فعالیت‌های خورشیدی باشیم اما در ماه‌های گذشته افزایش تعداد لکه‌های خورشید به حدی بوده که احتمال می‌رود در اواسط سال ۲۰۲۴ (تابستان و پاییز ۱۴۰۳) شاهد اوج فعالیت‌های خورشید باشیم. 

با اوج گیری فعالیت‌های خورشیدی باید منتظر افزایش اخباری از این دست بود. در تیر سال ۱۴۰۲ خبری مشابه در شبکه‌های اجتماعی به نقل از ناسا درباره احتمال قطع اینترنت به خاطر فعالیت‌های خورشیدی منتشر شد، آن خبر هم از سوی وب سایت درستی‌سنجی اسنوپس همان زمان رد شد. 

آیا طوفان‌های خورشیدی می‌توانند ارتباطات را به خطر بیاندازند؟

بله. سال‌هاست دانشمندان به این نتیجه رسیده‌اند که طوفان‌های خورشیدی می‌توانند بر کیفیت ارتباطات ماهواره‌ای و رادیویی تاثیر داشته باشند. در سال ۲۰۱۳ ناسا مطالعه‌ای را به منظور کاهش  آسیب احتمالی ناشی از آب و هوای فضایی قابل توجه طی ۲۰ سال آینده انجام داد که توضیح می‌دهد چگونه فوران‌های شدید خورشیدی می‌توانند عواقب شدیدی برای ارتباطات، شبکه‌های برق و سایر فناوری‌های روی زمین داشته باشند. در یکی از گزارش‌های ناسا از این مطالعه آمده است: 

«خورشید علاوه بر جریان مداوم پلاسما به نام باد خورشیدی، به صورت دوره‌ای میلیاردها تن ماده به نام «فوران‌های تاجی» آزاد می‌کند. این ابرهای عظیم از مواد، هنگامی که به سمت زمین هدایت می شوند، می‌توانند طوفان‌های مغناطیسی بزرگی در مگنتوسفر و جو فوقانی ایجاد کنند… جریان‌های شدیدی را در سیم‌ها ایجاد کند، خطوط انتقال قدرت را مختل کند، باعث خاموشی گسترده شده، بر کابل‌های ارتباطی که از اینترنت پشتیبانی می‌کنند، تأثیر بگذارد… می تواند به ماهواره‌های تجاری، موقعیت‌یابی و پیش‌بینی آب و هوا آسیب برساند.»

گزارش‌ها از برخورد طوفان‌های خورشیدی با زمین کم نیست اما مهم‌ترین آنها را که خسارت‌های سنگینی هم به همراه داشته است چند تا از معروف‌ترین آنها در نشریه فضا منتشر شده‌است.

لازم به ذکر است که اصل خبر، در رسانه‌های معتبر علمی، با دقت و بدون اغراق منتشر شده ‌بود (لینک۱، لینک۲، لینک۳) و در بامداد جمعه نیز واشنگتن پست، تصاویری از شفق قطبی در عرض‌های جغرافیایی پایین‌تر منتشر کرد. با نزدیک شدن به زمان اوج فعالیت‌های خورشیدی احتمال انتشار چنین اخباری در ماه‌های آینده افزایش می‌یابد.

روز چهارشنبه ۸ آذر بسیاری از رسانه‌های داخلی در خبری به نقل از هندوستان نیوز مدعی شدند که آخرالزمان اینترنتی در راه است و به گفته ناسا، فردا اینترنت جهان برای مدت طولانی قطع می‌شود. برخی از رسانه‌ها چند ساعت پس از انتشار این خبر، اصلاحیه‌ای درباره آن منتشر کردند و نوشتند که این اخبار به پست یک محقق در توییتر ارجاع می‌دهند در حالیکه در این پست به قطعی اینترنت اشاره‌ای نشده است. تامیتا اسکوف یک فیزیکدان و مروج علم است که روی فعالیت‌های خورشیدی و تاثیر آن بر وضعیت فضا مطالعه می‌کند.

تامیتا اسکوف روز چهارشنبه ۸ آذر در پستی در توییتر پیش‌بینی کرده بود که یک طوفان خورشیدی نسبتاً جزئی در ۹ آذر ممکن است سیگنال‌های رادیویی و GPS را مختل کند. فعالیت‌های خورشیدی هر ۱۱ سال به اوج خود می‌رسند، در دوره اوج فعالیت‌ها، شاهد فوران‌های از تاج خورشید هستیم. اگر بخشی از این پرتابه‌ها به سمت زمین بیاید، میدان مغناطیسی زمین آنها را منحرف کرده و باعث در امان ماندن زمین می‌شوند اما اگر انرژی این پرتابه‌ها زیاد باشد به لایه‌های نزدیک جو نفوذ کرده  و می‌توانند آثار زیان باری داشته باشند.

گزارش‌های مختلفی از برخورد طوفان‌های خورشیدی با زمین منتشر شده است اما همه اینها براساس منابع دقیق و بدون اغراق بیان شده‌اند با اینجال رسانه‌هایی در نقل این خبر به متن اغراق‌شده هندوستان تایمز ارجاع داده‌اند. با نزدیک شدن به زمان اوج فعالیت‌های خورشیدی احتمال انتشار چنین اخباری در ماه‌های آینده افزایش می‌یابد.

بنابراین ادعای مطبوعات و رسانه‌های کشور در مورد اینکه «طوفان خورشیدی موجب قطع اینترنت به مدت هفته‌ها یا ماه‌ها می‌شود» نشان نادرست می‌گیرد.