مطبوعات و رسانه‌ها
نشریات چاپی و آنلاین
رتبه چهارم ایران در جهان در تولید علم نانو
گمراه‌کننده
ایرنا
معاون علم ریاست جمهوری در چهاردهمین نمایشگاه بین‌المللی نانو
ادعای گمراه‌کننده درباره «رتبه چهارم ایران در علوم نانو»
اگر وقت ندارید …
- حدود ۸ سال است که مقامات و رسانه‌های ایرانی ادعای «رتبه چهارم ایران در جهان در تولید علم نانو» را تکرار می‌کنند.
- از سال ۲۰۱۶، تعداد مقالات علمی که پژوهشگرانی از ایران در نگارش آنها سهیم بوده‌اند و در پایگاه‌های داده مجلات علمی ثبت شده، نسبت به سایر کشورها در رتبه چهارم قرار دارد.
- اما شمارش تعداد مقاله، نه‌تنها شاخص درستی در زمینه توسعه علمی (یا مفهوم ناشناخته‌ای به اسم «تولید علم») نیست، بلکه حتی غلط‌انداز و گمراه‌کننده هم هست.
- در شمارش تعداد مقالات، شاخص‌های کیفی مختلف کنار گذاشته می‌شود. همچنین ظرفیت‌های انسانی و اولویت‌های پژوهشی و بودجه‌های علمی کشورهای مختلف در نظر گرفته نمی‌شود.
روز دوشنبه ۱۶ آبان، خبرگزاری ایرنا در گزارشی در حاشیه «چهاردهمین نمایشگاه بین‌المللی نانو» که در محل دائمی نمایشکاه‌های بین‌المللی تهران برگزار می شود، ادعای «رتبه چهارم ایران در جهان در تولید علم نانو» را یک بار دیگر تکرار کرد.
این ادعا را رسانه‌های نزدیک به حکومت جمهوری اسلامی، در چند سال اخیر به بهانه‌های مختلف منتشر کرده‌اند (چند نمونه):
- ایرنا، نانو ایران در مسیر جهانی‌شدن، ۱۶ آبان ۱۴۰۲
- ایسنا، رتبه چهارم ایران در تولید علم نانو و ۲۴ در ثبت پتنت، ۳۰ مرداد ۱۴۰۲
- باشگاه خبرنگاران جوان، رتبه چهارم ایران در تولید علم نانو، ۲۵ آبان ۱۴۰۱
- ایرنا، ایران با انتشار ۹۵ هزار مقاله رتبه چهارم جهان در علم نانو را کسب کرد، ۲۴ اسفند ۱۴۰۰
- فارس، گام بلند ایران در فناوری استراتژیک نانو/ از رتبه چهارم جهان در تولید علم تا خنثی‌سازی تحریم‌ها، ۱۵ بهمن ۱۴۰۰
- تسنیم، رشد حیرت‌انگیز ایران در فناوری نانو به روایت مراکز معتبر علمی جهان، ۴ فروردین ۱۴۰۰
- مهر، ۱۰ کشور برتر دنیا در تولید علم نانو/ ایران در جایگاه چهارم، ۲ اسفند ۱۳۹۴
سابقه ادعای رتبه «چهارم ایران در تولید علم نانو» به همین خبر آخر در سال ۲۰۱۶ برمی‌گردد و پیش از آن در سال ۲۰۱۵ و سال‌های قبل‌تر، مقامات جمهوری اسلامی، رتبه‌های پایین‌تری را اعلام می‌کردند؛ از جمله در همین خبر آخر ذکر شده که در سال ۲۰۱۵ رتبه ایران در تولید علم نانو، هفتم بوده‌است. بنابراین حدود ۸ سال است که مقامات و رسانه‌های ایرانی ادعای «رتبه چهارم ایران در جهان در تولید علم نانو» را تکرار می‌کنند.
رتبه‌بندی چطور به‌دست می‌آید؟
ساز و کار اعلام این رتبه‌بندی بسیار ساده‌است. عموما سازمان‌های دولتی وابسته به وزارت علوم و وزارت بهداشت به پایگاه‌های داده مقالات علمی مانند تامسون رویترز، ISI، اسکوپوس، سایماگو و … مراجعه می‌کنند.
سپس از بین همه مقالات، مقاله‌هایی را که مربوط به یک حوزه علمی خاص (مثلا پزشکی، علوم‌پایه، فنی و مهندسی و …) انتخاب می‌کنند. در بین آنها مقالاتی که نام پژوهشگران و پژوهشگاه‌های هر کشوری در آنها دیده می‌شود را می‌شمرند (این‌کار را می‌توان به راه‌های متعدد از روی ای‌میل یا آدرس موسسه‌ای که هر پژوهشگر در آن کار می‌کند به راحتی با یک فایل اکسل، فیلتر کرد و انجام داد.)
به این ترتیب می‌توان کشورها را براساس «مشارکت نهاد‌های پژوهشی آنها در تعداد مقالات منتشر شده در یک حوزه» مرتب و رتبه‌بندی کرد.
نمونه:
- محاسبه رتبه ایران در علم نانو در خبر ایرنا: «ایران با انتشار ۹۵ هزار مقاله رتبه چهارم جهان در علم نانو را کسب کرد.»
- رتبه چهارم ایران در علم نانو با محاسبه جعفر مهراد، بنیانگذار پایگاه استنادی علوم جهان اسلام.
چرا این نوع رتبه‌بندی‌ها گمراه‌کننده است؟
شاخصی که در این رتبه‌بندی اندازه‌گیری می‌شود در واقع «رتبه علمی» نیست. همان‌طور که واضح است تنها چیزی که اندازه‌گیری می‌شود «تعداد مقاله‌های منتشرشده» است. این شاخص برای اینکه بتواند نمادی از «رتبه علمی» باشد باید با چند عنصر دیگر، تعدیل و نرمال (به‌هنجار) شود.
مثلا مقالات علمی کیفیت یکسانی ندارند. همچنین مقالات با کیفیت (که خود سهم ناچیزی از مقالات در یک حوزه هستند) تاثیرگذاری یکسانی هم در محیط علمی (ارجاعات) ندارند. بنابراین صرف شمردن آنها، هرچند ممکن است در قدم اول نشاندهنده حجم کار باشد، اما قطعا کیفیت را در نظر نگرفته‌است.
مثال دیگر درباره ناقص بودن این شاخص، در نظر گرفتن ظرفیت و منابع است. بدیهیست که کشوری مانند ایران با جمعیتی کمتر از ۹۰ میلیون نفر، تعداد پژوهشگاه‌ها و پژوهشگران و متخصصان بیشتری نسبت به کشوری با حدود یک میلیون‌نفر جمعیت دارد. بدیهیست که تعداد مقالات هم به همان نسبت بیشتر است، اما این به معنی پیشرفته‌بودن نیست.
مثال دیگری که نشان می‌دهد، رتبه‌بندی کشورها براساس تعداد مقالات نشاندهنده پیشرفت علمی نیست، «اولویت‌های توسعه» در هر کشور است. با توجه به محدودیت منابع مالی، کشورهای مختلف، ترجیح می‌دهند هزینه سرمایه‌گذاری علمی را بر اساس ویژگی‌ها و نیازهای خاص خود خرج کنند.
برای مثال در همان خبری که نخستین‌بار سال ۱۳۹۴ منتشر شد و اعلام کرد که ایران به رتبه چهارم در فناوری نانو رسیده‌است، ذکر شده که بیش از ۲۳درصد مقالات ایرانی در حوزه علوم نانو بوده‌است. اما مثلا کره‌جنوبی را که در تعداد مقالات رتبه بعد از ایران را دارد، حتی در ۱۰ کشور اول با اولویت انتشار مقاله در حوزه علوم نانو قرار ندارد. یعنی تمرکز کره‌جنوبی بر شاخه‌های پژوهشی دیگری است اما حتی در علوم نانو هم تعداد مقالات‌شان در رتبه پنجم است. در حالی که یک چهارم مقالات ایرانی در حوزه علوم نانو است (همان منبع) که نشاندهنده تمرکز و اولویت بالای آن برای دستگاه‌های پژوهشی است.
باز هم مثال‌های دیگری می‌توان آورد که نشان دهد که چرا «تعداد مقالات منتشر شده» نشاندهنده «سطح علمی»، «رتبه علمی» یا «تولید علم» نیست. مثلا در همان خبر فوق (که نخستین بار ایران به رتبه چهارم در علوم نانو رسیده) کشورهای آلمان، فرانسه و ژاپن، بعد از آمریکا بیشترین پتنت‌های تجاری ثبت‌شده در حوزه نانو را در آن سال در اختیار داشته‌اند که نشاندهنده دستاوردهای فنی علمی در حوزه نانو برای آنهاست. اما تعداد مقالات آنها در علوم نانو کمتر از ایران بوده‌است.
به این ترتیب می‌توان گفت، هم در حوزه نانو و هم در سایر حوزه‌های علمی و پژوهشی دیگر، [یکبار برای همیشه که] رتبه‌بندی براساس شمارش «تعداد مقالات منتشر شده»، نه‌تنها شاخص درستی در زمینه توسعه علمی (یا مفهوم ناشناخته‌ای به اسم «تولید علم») نیست، بلکه حتی غلط‌انداز و گمراه‌کننده هم هست.
فکت‌نامه پیش از این، این موضوع را در ادعاهای مشابه از سوی مقامات مختلف در جمهوری اسلامی توضیح داده‌است:
- ادعای گمراه‌کننده علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی درباره رتبه علمی شانزدهم ایران در جهان
- ادعای گمراه‌کننده محمدعلی زلفی‌گل، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری درباره رتبه علمی پانزدهم ایران در جهان
- ادعای گمراه‌کننده حسن روحانی، رئیس جمهوری وقت درباره تعلق بالاترین رشد علمی در جهان به ایران
بنابراین فکت‌نامه به ادعای مطبوعات و رسانه‌ها و مقامات جمهوری اسلامی درباره «رتبه چهارم ایران در جهان در تولید علم نانو» نشان گمراه‌کننده می‌دهد.
گمراه‌کننده
گفته یا آمار، نادرست نیست اما به گونه‌ای بیان شده تا بر فکت مهمی سرپوش بگذارد یا واقعیت را منحرف کند.
درباره نشان‌های میرزاروش کار ما
