ادعای نادرست رئیس جمهوری درباره صنعت داروسازی ایران

ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوری اسلامی ایران، روز ۲۶ خرداد ۱۴۰۲ پس از سفر رسمی پنج روزه به سه کشور ونزوئلا، نیکاراگوئه و کوبا با ادعای اینکه «ایران حرف اول منطقه را در صنعت داروسازی می‌زند» گفته است:

«محصولات دانش‌بنیان ما باید صادر شود و خیلی از مراکز باید محصولات ما را ببینند و این افتخار ماست. ما در حوزه دارو و تجهیزات پزشکی حرف بالایی داریم و در منطقه حرف اول را می‌زنیم و در جهان حرف برای گفتن داریم.
یکی از حوزه‌های ارتباطی ما بحث دارو و  تجهیزات پزشکی ساخت ایران، با کار فناوری پایه و دانش‌پایه که در کشور دارد انجام می‌شود، صادر کردن‌اش افتخاری است برای کشور ما برای علم و دانش و فناوری کشور است.»

آیا ایران در صنعت داروسازی رتبه اول منطقه است؟ 

رده‌بندی مشخصی تحت عنوان صنعت داروسازی وجود ندارد، اما می‌توان با مرور برخی شاخص‌های مرتبط با صنعت داروسازی وضعیت ایران با کشورهای منطقه را مقایسه کرد. 

۱- شرکت‌های برتر داروسازی 

در صنعت داروسازی، بیش از آن که نام کشورها مطرح باشد، نام شرکت‌ها مطرح است، شرکت‌هایی که می‌تواند تک‌ملیتی یا چندملیتی باشند. در فهرست ۱۰۰ شرکت برتر داروسازی دنیا، براساس سایز بازار (درآمد در سال ۲۰۲۲) تنها دو نام از «منطقه» (خاورمیانه یا غرب آسیا) وجود دارد؛ شرکت توا TEVA اسرائیلی و أدوية الحكمة (حکمت) اردنی. البته شرکت الحکمه هم که سال ۱۹۷۸ در اردن راه‌اندازی شده و هم‌اکنون از لندن اداره می‌شود و کارخانجاتش در اروپا است.

این نکته هم قابل ذکر است که بسیاری از داروسازی‌های مهم دنیا در «منطقه» شعبه شعبه یا کارخانه‌ای دارند و محصولاتی تحت لیسانس این شرکت‌های شناخته شده بین‌المللی در «منطقه» تولید می‌شود. 

۲- شرکت‌های داروسازی فعال در بازار خاورمیانه

در میان ۱۰ شرکت اول داروسازی خاورمیانه (براساس سهم بازار در تابستان سال ۲۰۱۸) تنها شرکت الحکمه ریشه خاورمیانه‌ای دارد. مابقی شرکت‌های مطرح دارو‌سازی اروپایی و آمریکای هستند.

‍۳- شرکت‌های بیوتکنولوژی

در میان ۲۰ شرکت اول بایوتک منطقه خاورمیانه، براساس سهم بازار در سال ۲۰۲۰، شانزده شرکت اسرائیلی ، سه شرکت اماراتی و یک شرکت ایرانی (شرکت داروسازی آریوژن) قرار دارد.

۴- فروش و صادرات دارو

سهم کشورهای منطقه خاورمیانه در فروش و صادرات محصولات دارویی به نسبت کل بازار دارویی دنیا ناچیز است، اما در همین بین، اسرائیل با فروش ۲/۷۴ میلیارد دلار در سال حرف اول را می‌زند. ترکیه و امارات نیز بعد از اسرائیل بالاترین حجم صادرات محصولات دارویی را به خود اختصاص داده‌اند. ایران در صادرات دارو رتبه دهم منطقه خاورمیانه را داراست (با احتساب ترکیه). جدول زیر حجم صادرات و واردات محصولات دارویی ۱۰ کشور اول منطقه خاورمیانه در سال ۲۰۲۱ را نشان می‌دهد:

نقشه زیر تراز تجاری کشورهای دنیا در تجارت دارو را نشان می‌دهد. کشورهایی که با رنگ زرد مشخص شده‌اند بالاترین تراز تجاری مثبت و کشورهایی که با رنگ آبی پررنگ مشخص شده‌اند بیشترین تراز تجاری منفی را به خود اختصاص داد‌ه‌اند.

۵- اعتبار متولیان حکومتی داروی کشورها

سازمان غذا و داروی اسرائیل، تنها سازمان غذا و داروی کل خاورمیانه است که اعتباری فراملی دارد. تایید سازمان غذا و داروی اسرائیل در کل اتحادیه اروپا پذیرفته شده و هر دارویی که به تایید این سازمان اسرائیلی برسد در کل اروپا معتبر شناخته می‌شود.

۶- دانشگاه‌ها و دانشکده‌های داروسازی

به نظر تنها جایی که ایران می‌تواند در حوزه دارو در منطقه ادعایی داشته باشد، در حوزه دانشگاهی است. براساس گزارش سال ۲۰۲۳  Scimago در میان ۱۰ دانشگاه برتر داروسازی خاورمیانه، ایران با چهار دانشگاه، اسرائیل با دو، عربستان، مصر، امارات و ترکیه با یک دانشگاه در رتبه‌های بعدی قرار دارند:

ابراهیم رئیسی، می‌گوید: «ایران حرف اول منطقه را در صنعت داروسازی می‌زند».  مشخص نیست مبنای این حرف چیست. اما در بسیاری از شاخص‌های مرتبط با صنعت داروسازی، ایران سرآمد منطقه نیست. 

در میان ۱۰۰ شرکت برتر داروسازی دنیا، هیچ شرکت ایرانی حضور ندارد. از این جهت شرکت‌های خاورمیانه‌ای هم نقش چندانی در دنیای داروسازی ندارند. در فهرست ۱۰۰ شرکت برتر داروسازی تنها شرکت‌های توا از اسرائیل و شرکت چندملیتی حکیما با ریشه اردنی حضور دارند. 

در صادرات محصولات دارویی در منطقه، اسرائیل، ترکیه و امارات، اردن و عربستان در رتبه‌های اول و پنجم قرار دارند. در این رده‌بندی ایران در جایگاه دهم است. ارزش صادرات محصولات دارویی در اسرائیل، ترکیه و امارات به ترتیب ۲۸، ۲۰ و ۱۹ برابر ایران است. 

در میان ۲۰ شرکت برتر بیوتکنولوژی خاورمیانه، اسرائیل با ۱۶ شرکت و امارات با ۳ شرکت دوم است. شرکت داروسازی آریوژن، تنها شرکت ایرانی در این فهرست است.

وضعیت ایران در زمینه دانشگاهی اما، بهتر از بقیه کشورهای منطقه است. در میان ۱۰ دانشگاه برتر داروسازی خاورمیانه، ایران ۴ دانشگاه، اسرائیل ۲ دانشگاه دارند. 

بنابراین «فکت‌نامه» به ادعای ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور، مبنی براینکه: «ایران حرف اول منطقه را در صنعت داروسازی می‌زند»، نشان «نادرست» می‌دهد.