دانسته‌ها و ابهامات درباره ادعای نقش تانکر نفتا در مسمومیت دختران دانش‌آموز

صدا و سیما در گزارشی مدعی شد علت مسمومیت دانش‌آموزان دختر دبیرستان خیام پردیس، پخش ماده «نفتا» از یک تانکر حمل میعانات نفتی بوده که دریچه آن باز بوده‌است.

روز ۹ اسفند ۱۴۰۱، تصاویری مبنی بر مسمومیت دانش‌آموزان دبیرستان دخترانه خیام واقع در فاز ۱۱ شهرستان پردیس در استان تهران منتشر شد. ۳۷ دانش‌آموز بعد از این حادثه به مراکز درمانی منتقل شدند که حال عمومی همگی آن‌ها مساعد ارزیابی شده‌است.

گزارش تسنیم (آرشیو)، گزارش فارس (آرشیو)، گزارش صداوسیما (آرشیو)

https://telewebion.com/episode/0x59c22a0

در ویدیو منتشر شده در فارس دانش‌آموزان می‌گویند حدود ساعت ۹:۳۰ صبح بود که متوجه بوی گاز و بعدتر بوی ناشناخته دیگری به همراه‌ آن شدند و شروع به سرفه کردند. معلم آنها نیز دچار سرگیجه بوده و نمی‌توانسته روی پای خود بایستد. 

اما بعد از این که دانش‌آموزان مسئله را به دفتر مدیریت اطلاع می‌دهند، معاون به کلاس می‌آید و در گوش معلم صحبتی انجام می‌دهد و پس از آن معلم از دانش‌آموزان می‌خواهد کلاس را تخلیه کنند. 

همچنین، به گفته دانش‌آموزان، آنها علائمی، مانند سرفه، تهوع، نفس‌تنگی، سردرد، و سرگیجه تجربه ‌کرده‌اند. 

نفتا؛ عامل مسمومیت دانش‌آموزان

برنامه «در استان» شبکه تهران روز ۱۰ اسفند مصاحبه‌ای منتشر کرد که در آن افرادی که ادعا شده‌بود دانش‌آموز هستند با پوششی برخلاف لباس فرم دبیرستان دخترانه (با مانتوهای رنگی و روسری) اذعان می‌کنند که بویی که متوجه شدند شبیه بوی گاز بوده که با بوی ناشناخته دیگری ترکیب شده بوده‌است.

در ادامه، گزارشگر شخصی ناشناس را که پشت به دوربین ایستاده عامل مسمومیت دانش‌آموزان معرفی می‌کند. شخص ادعا می‌کند که راننده تانکر است و یکی از آشناهای خود را شب قبل از حادثه به شهرستان پردیس آورده و در نهایت شب را آنجا سپری کرده است.

شخص همچنین می‌گوید که تانکر خود که پیشتر حاوی نفتا بوده را در نزدیکی آپارتمان‌های پشت مدرسه پارک کرده است. او در ادامه مدعی می‌شود که مقداری از نفتا بعد از خالی کردن بار در مخزن تانکر او باقی مانده بوده و در مخزن تانکر هم در شب قبل از حادثه باز مانده بوده. 

فردی که به عنوان راننده تانکر معرفی شده رد پاسخ به این سوال که چرا در مخزن را نبسته، می‌گوید:

«برای تخلیه بار [آن را باز کرده] چون اگر در بالا باز نباشد و هوا وارد مخزن نشود، بار خالی نمی‌شود. باید در را باز کنیم تا نمونه‌گیری کنند، از نمونه ببرند آزمایش کنند، ببینند مواد دست نخورده و سپس مواد تخلیه می‌شود.» 

در پایان این گزارش، برخی از شاهدان می‌گویند که آنها نیز از بوی نفتا دچار مسمومیت شده‌اند. بعد از انتشار این گزارش، صالح، معاون فرماندار پردیس، گفت:

«موضوع علت مسمومیت دانش آموزان پردیس هنوز به صورت کامل مشخص نشده اما شواهد نشان می‌دهد پارک شدن تانکر حامل سوخت نفتا در مجاورت مدرسه عامل مسمومیت دانش آموزان در مدرسه خیام پردیس باشد.
خودروی توقیفی به پارکینگ منتقل شده بود و در شب همان حادثه طی تماسی مطلع شدیم نگهبانان پارکینگ نیز دچار مسمومیت و به بیمارستان منتقل شدند لذا فرضیه مسمومیت دانش آموزان به واسطه سوخت داخل تانکر تشدید شد.
روز گذشته نیز تعدادی از دانش آموزان، اولیا و معلمان و مدیران را در محل پارکینگ جمع کردیم که اذعان داشتند بوی سوخت تانکر مشابه بوی گاز انتشار یافته در مدرسه بوده است.»

صالح همچنین گفت:

«با توجه به تحقیقات صورت گرفته تانکر حامل سوخت نفتا که در پردیس شناسایی شد در روزهای گذشته در استان‌های قم و بروجرد نیز تردد داشته لذا گمانه‌زنی‌هایی در خصوص علت مسمومیت دانش آموزان در سایر شهرها صورت گرفته که از سوی نیروهای امنیتی در حال بررسی است.
راننده تانکر در حال حاضر بازداشت شده و سوخت داخل تانکر و دانش آموزان نمونه برداری و آزمایش شدند اما نتایج نهایی هنوز مشخص نیست.»

آیا نفتا می‌تواند عامل چنین مسمومیتی باشد؟

نفتا در شرایط خاصی می‌تواند باعث آسیب شدید به ریه (Severe Lung Damage) شود اما شواهد روشنی وجود دارد که باید به چنین ادعایی به دیده تردید نگاه کرد. 

نفتا به گروهی از ترکیب‌های فرار و قابل اشتعال هیدروکربن‌های مایع گفته می‌شود که عمدتاً به عنوان حلال، رقیق‌کننده یا مواد خام برای تبدیل بنزین استفاده می‌شوند. 

نفتا معمولاً به عنوان حلال استفاده می شود. این مواد، در تجزیه هیدروکربنی، صابون های لباسشویی و مایعات پاک کننده استفاده می‌شود. از نفتا برای ساخت لاک نیز استفاده می شود و گاهی به عنوان سوخت اجاق گازهای کمپی و حلال (رقیق کننده) رنگ و سوخت موتو‌های توربوجت و توربوفن نظامی استفاده می شود.

طبق راهنمای‌ ایمنی منتشر شده از سوی سازمان جهانی کار بخار نفتا قابلیت حرکت از نقطه‌ای به نقطه دیگر را دارد. اما به دلیل بیشتر بودن چگالی نفتا از هوا، بخار نفتا نزدیک به زمین حرکت می‌کند و معمولا در فضاهایی بسته و کم ارتفاع مثل فاضلاب شهری و زیر زمین ها جمع می‌شود.

طبق دستورالعمل‌های بهداشت شغلی برای محصولات حاصل از تقطیر نفت آمریکا (OSHA)، حد مجاز قرار گرفتن در معرض نفتا، ۲۰۰۰ میلی‌گرم در متر مکعب هوا در یک شیفت کاری ۸ ساعته است. طبق همین دستور‌العمل، قرار گرفتن بیش‌ از حد معرض نفتا از راه تنفسی، پوستی یا چشمی می‌تواند باعث علائمی همچون خواب‌آلودگی، سرگیجه، سردرد و تهوع شود. 

بررسی شواهد تردیدآمیز درباره ادعا نقش نفتا در مسمومیت دختران داانش‌آموز مدرسه خیام پردیس

یک. اولین مورد از مسمومیت سریالی دانش‌اموزان در ایران روز ۹ آذر ۱۴۰۱ رسانه‌ای شد. از آن زمان تا کنون، صدها دانش‌اموز در شهرها و استان‌های مختلف کشور این مسمویت‌ها را با علائم کم و بیش مشابه تجربه کرده‌اند. ما نمی توانیم مستقلا انتشار بخار میعانات نفتی داخل تانکر یا حضور آن پشت دیوار مدرسه در زمان وقوع این رویداد را تایید یا رد کنیم. اما بر فرض وقوع این رخداد، این ماجرا با موارد دیگر در سراسر کشور متفاوت است. در هیچ گزارش دیگری بویی شبیه میعانات نفتی یا شبیه LPG (به گفته یکی از مصاحبه‌شوندگان) گزارش نشده‌است.

دو. به دلیل بالاتر بودن چگالی بخار نفتا، این گاز در نزدیکی زمین حرکت می‌کند و در شرایط جوی نرمال تمایل بالایی دارد برای جمع شدن در محیط های بسته و کم ارتفاع مثل فاضلاب‌ها و زیرزمین‌ها دارد. این در حالی هست که در تصاویر کلاس مدرسه در طبقه بالا قرار دارد. با این‌وجود، سینا فروتن‌نژاد، پژوهشگر شیمی آلی و استادیار آکادمی علوم لهستان در این‌باره می‌گوید:

«گازها به هر صورت سیال هستند و به مرور زمان در هوا پخش می‌شوند. ارتفاع اهمیت چندانی ندارد به خصوص که ما از جهت و شدت باد هم اطلاعی نداریم. اما نکته مهم اینست که نفتا مثل هم مثل نیتروژن کسی را مسموم نمی‌کند مگر این که غلظتش بسیار بالا باشد که فقط در صورتی امکان‌پذیر هست که زیر تانکر آتش روشن کنند و با فن بخارش را به سمت مدرسه هدایت کنند. حتی در اون صورت نگرانی اصلی من این خواهد بود که بخار نفتا با یک جرقه الکتریکی و شعله بخاری انفجار ایجاد کند. مسمومیت با نفتا نگرانی اول نیست بلکه احتمال انفجار نگرانی اول است و مسمومیت در درجه دوم اهمیت دارد.»

سه. دانش‌آموزان مدرسه خیام به بویی شبیه بوی گاز به همراه یک بوی ناشناس و در یک مورد هم بویی که «حالت تلخی» داشته است، اشاره می‌کنند. این در حالی است که نفتا بویی بسیار شبیه به بوی بنزین و یا نفت سفید دارد. 

چهار. در مجاورت مدرسه خیام مدارس دیگر و ساختمان‌های مسکونی متعددی نیز وجود دارند اما تنها دانش‌اموزان مدرسه خیام علائم مسمومیت را نشان داده‌اند. البته به گفته صالح نگهبان پارکینگ هم مسموم شده است اما تا به حال نشانه‌ای برای اثبات این ادعا ارائه نشده است. 

تاکنون حداقل نادرستی دو ادعای جمهوری اسلامی درباره عامل مسمومیت دانش‌اموزان در شهر‌های دیگر توسط فکت‌نامه راستی‌ازمایی شده که یکی نشان نادرست و دیگری گمراه‌کننده گرفته است.

معاون فرماندار پردیس اذعان کرد که نتایج نهایی در رابطه با تانکر نفتا هنوز مشخص نشده است.