زمستان سخت در اروپا؛ داده‌های آماری چه می‌گویند؟

از زمان شروع تهاجم نظامی روسیه به اوکراین در اسفند‌ ۱۴۰۰، و کاهش میزان گاز صادراتی روسیه به اتحادیه اروپا، مقامات و رسانه‌های جمهوری‌اسلامی همصدا با همتایان روسی‌شان وعده یک «زمستان سخت» به دلیل کمبود گاز در اتحادیه اروپا داده‌اند.

ریشه ادعا‌های مقامات ایرانی راجع به زمستان سخت در اروپا به تهدیدات ولادیمیر پوتین درباره‌ «منجمد کردن» اروپا با قطع کامل جریان گاز صادراتی به کشور‌های اروپایی بر‌می‌گردد. 

جواد اوجی، وزیر نفت دولت رئیسی در برنامه جهان‌آرا:

«مردم دنیا برایشان چالش ایجاد شده، بخصوص کشور‌های اروپایی، انشالله خدا به همه  ما عمر بده ببینیم امسال چه زمستان سختی برای دنیا، به‌خصوص  کشورهای وارد کننده انرژی، به‌خصوص اروپایی‌ها خواهند داشت…..جمهوری اسلامی می‌تواند یک بخشی از کمبود انرژی در جهان را تامین کند.»

محمد باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران، بعد از تحریم شدن از سوی اتحادیه اروپا به دلیل شرکت در جنگ اوکراین:

«اما یک پیشنهاد انسان‌دوستانه به اتحادیه اروپا دارم. از امروز به آن‌ها وکالت می‌دهم در اجرای تحریمی که تدارک دیده‌اند، مجازند همه اموال و دارایی‌های سرلشکر محمدحسین باقری در بانک‌های سراسر جهان را شناسایی و مصادره و صرف خرید زغال سنگ برای شهروندان اروپایی کنند. زمستان سختی در پیش است.»

حسین شریعتمداری، روزنامه کیهان:

«در انگلیس اعلام شده مردم باید بین غذا و گرما یکی را انتخاب کنند! و از خاک مدفوع گربه به‌عنوان سوخت استفاده کنند! در فرانسه هیزم هم سهمیه‌بندی شده است! در آلمان زغال‌سنگ و شمع نایاب شده! در سوئیس توصیه شده مردم به صورت گروهی استحمام کنند! در سوئد کارمندان باید از پتو برای گرم کردن خود استفاده کنند! و...»

محمد مرندی، مشاور تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای: از زمان شروع تهاجم نظامی روسیه به اوکراین، مرندی بارها با به کارگیری جمله‌ي معروف «زمستان در راه است» از سریال «بازی تاج‌وتخت» وعده‌ي یک زمستان سخت را به اروپایی‌ها برای ترغیب آنها به تن دادن به خواسته‌های جمهوری اسلامی در مذاکرات برجام داده‌است.

اما واقعیت ماجرا چیست؟ آیا داده‌های آماری ادعا‌های جمهوری‌اسلامی را درباره بحران شدید گازی در اروپا تایید می‌کنند؟ 

در سال ۲۰۲۱، مصرف گاز طبیعی در اتحادیه اروپا ۴۱۲ میلیارد متر مکعب بوده که ۸۳درصد از این میزان از راه واردات تامین شده‌است. تا نیمه دوم سال ۲۰۲۱، سهم روسیه از بازار گاز طبیعی اروپا حدود ۵۰درصد بود.

اما با شروع تهاجم نظامی روسیه به اوکراین و تلاش ولادیمیر پوتین، رییس‌جمهور روسیه، برای استفاده از صادرات انرژی به کشور‌های اروپایی به عنوان یک اهرم فشار، صادرات گاز طبیعی روسیه در تمام خطوط صادراتی به اروپا کاهش یافت و حتی در برخی، از جمله خط لوله نورد استریم ۱ و یامال لهستان، به صفر رسید. 

نمودار زیر میزان صادرات گاز روسیه از چهار مسیر ترانزیت گاز به اروپا را نشان می‌دهد. انتقال گاز روسیه به اتحادیه اروپا و انگلیس از طریق دو مسیر نورد استریم به دلیل خرابکاری و از خط لوله یامال به دلیل نپذیرفتن درخواست روسیه از سوی لهستان و بلغارستان برای پرداخت پول گاز به روبل به صفر رسیده است. اما جریان انتقال گاز روسیه به اروپا از دو مسیر صادراتی اوکراین و ترکیه همچنان برقرار است.

در نیمه اول سال ۲۰۲۲، سهم روسیه از بازار گاز اتحادیه اروپا به ۳۱/۴ درصد رسید. بعد از روسیه، آمریکا، قطر و نیجریه با صادرات گاز مایع به اتحادیه اروپا در مجموع صاحب ۲۵/۷ درصد بازار شدند. همینطور، نروژ با ۲۲/۷، الجزایر با ۱۰/۷ و دیگر کشورها با ۹/۵ درصد در مقام‌های بعدی صادرات گاز طبیعی به اتحادیه اروپا قرار گرفتند. در نهایت، تا  آگوست ۲۰۲۲، سهم روسیه به ۱۷/۲ درصد رسید.

گاز مایع یا LNG

گاز مایع همان گاز طبیعی است که در فرایند میعان در دمای منفی ۱۶۲ درجه سانتیگراد قرار می‌گیرد و مایع می‌شود. در این فرایند، آب، اکسیژن، کربن دی‌اکسید و گوگرد از گاز جدا می‌شود و محصول پایانی حاوی میزان بالای متان با مقدار اندکی نیتروژن و دیگر هیدروکربن‌ها است. از مزایای گاز مایع حجم‌کم آن است که ۶۰۰ برابر کمتر از گاز طبیعی است. همینطور، گاز مایع را می‌توان با تانکرهایی شبیه تانکرهای نفتی به کشور مقصد انتقال داد و نیاز به خط لوله‌ ندارد. پس از رسیدن به کشور مقصد گاز مایع به ترمینال‌های مخصوص منتقل و در آنجا دوباره برای مصارف مورد نظر به گاز تبدیل می‌شود. 

از زمان شروع کاهش صادرات گاز روسیه به اروپا، واردات گاز مایع یک از راه‌حل‌هایی بوده که توانسته ذخایر گازی اروپا را در سطح مطلوب نگه دارد. نمودار زیر افزایش چشم‌گیر واردات گاز مایع از آمریکا به اروپا را نشان می‌دهد. در هشت ماه نخست سال ۲۰۲۲ با کمتر شدن سهم روسیه از بازار گاز اروپا، واردات گاز مایع به اتحادیه اروپا از آمریکا به حدود ۴۰ میلیارد متر مکعب رسید که دو برابر بازه زمانی مشابه در سال ۲۰۲۱ است.

در نیمه اول سال ۲۰۲۲، اتحادیه اروپا حدود ۶۵ میلیارد متر مکعب گاز مایع وارد کرد‌ه است. ظرفیت کل واردات گاز مایع اتحادیه اروپا حدود ۱۵۷ میلیارد متر مکعب است که معادل ۴۰ درصد از نیاز گازی کشورهای عضو است.

بین بازه زمانی ژانویه تا سپتامبر ۲۰۲۲ (دی ۱۴۰۰ تا شهریور ۱۴۰۱)، آمریکا، روسیه و قطر به ترتیب با ۴۴، ۱۷ و ۱۳ درصد از بازار گاز مایع در اتحادیه اروپا را در دست داشتند.

اما برای تبدیل دوباره گاز مایع به گاز کشورهای مقصد باید زیرساخت‌های مخصوصی داشته باشند. هم‌اکنون، از ۲۷ کشور عضو اتحادیه اروپا، تنها فرانسه، ایتالیا، پرتغال، هلند، کرواسی، لهستان، یونان و لیتوانی ترمینال‌های عملیاتی دارند و بقیه کشورها در حال ساخت ترمینال‌های جدید یا افزایش ظرفیت ترمینال‌های قدیمی هستند. نقشه تعاملی

میزان واردات و مصرف گاز طبیعی در اتحادیه اروپا

مقایسه میزان واردات گاز طبیعی به اتحادیه اروپا در ۱۰ ماه نخست سال ۲۰۲۲ و ۲۰۲۱ نشان از کم شدن واردات تا ۳۶ میلیارد متر مکعب دارد.

Imports of natural gas by partner country - monthly data [NRG_TI_GASM__custom_4575275]

از طرفی، مصرف گاز در اتحادیه اروپا نیز به طور قابل توجهی کاهش یافته است. در بازه زمانی اوت تا نوامبر ۲۰۲۲، (مرداد تا آذر ۱۴۰۱) میزان مصرف گاز طبیعی در اتحادیه اروپا ۲۰/۱ درصد کمتر از بازه زمانی مشابه بین سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۱ بوده است. این میزان ۵/۱ درصد از هدف مورد نظر اتحادیه اروپا بیشتر است. پیش از این، کشور‌های عضو توافق کرده بودند که در جهت سیاست کم‌کردن وابستگی انرژی اروپا به روسیه، میزان تقاضای خود برای گاز طبیعی را برای بازه زمانی اوت ۲۰۲۲ تا مارس ۲۰۲۳ (مرداد تا اسفند ۱۴۰۱) ۱۵ درصد کاهش دهند. در فنلاند، لتونی و لیتوانی میزان مصرف بالای ۴۰ درصد کاهش یافته است.

اما دلیل کاهش میزان تقاضا برای گاز طبیعی در اتحادیه‌ اروپا چیست؟

دلایل اصلی کاهش مصرف گاز طبیعی در اتحادیه اروپا در سال ۲۰۲۲، بالا رفتن قیمت این محصول برای خانوارها و صنایع، گرم بودن نسبی هوا در پاییز و زمستان امسال و همینطور تمهیدات کشور‌های عضو برای صرفه‌جویی در مصرف گاز، از جمله تعریف هدف ۱۵ درصدی برای صرفه‌جویی است که پیشتر به آن اشاره شد.  

بالا رفتن قیمت گاز طبیعی در اتحادیه اروپا

قیمت انرژی در اتحادیه اروپا به طیفی از شرایط عرضه و تقاضا بستگی دارد، از جمله وضعیت ژئوپلیتیک، ترکیب سبد انرژی کشورهای عضو، تنوع واردات، هزینه‌های شبکه، هزینه‌های حفاظت از محیط زیست، شرایط آب و هوایی سخت، و سطوح مالیات غیر مستقیم و مالیات. 

برای مصرف‌کنندگان خانگی در اتحادیه اروپا (مصرف کنندگان متوسط با مصرف سالانه بین ۲۰ تا ۲۰۰ گیگاژول) قیمت گاز طبیعی در نیمه اول سال ۲۰۲۲ در سوئد، دانمارک و هلند بالاترین میزان بوده و کمترین میزان در مجارستان، کرواسی و لتونی ثبت شده‌است. قیمت گاز طبیعی برای مصرف خانوار در سوئد (۰/۲۲۱۶ یورو به ازای هر کیلووات ساعت) به بیش از هفت برابر قیمت در مجارستان و ۱۵۷ درصد بالاتر از قیمت میانگین اتحادیه اروپا رسیده‌است.

در مجموع‌، قیمت گاز طبیعی برای مصرف خانوار در اتحادیه اروپا در نیمه اول سال ۲۰۲۲، از ۰/۰۶۳۸ یورو در هر کیلووات ساعت به ۰/۰۸۶۱ یورو رسیده است که بالاترین افزایش قیمت ثبت شده تا به امروز است.

Gas prices for household consumers - bi-annual data (from 2007 onwards) [NRG_PC_202]

در نیمه اول سال ۲۰۲۲، صنایع متوسط (مصرف سالانه بین ۱۰ تا ۱۰۰ تراژول) سوئد با ۰/۱۴۲۹ یورو بر کیلووات‌ساعت که بیشتر از دو برابر میانگین قیمت گاز طبیعی برای صنایع در کل اتحادیه اروپا است، بالاترین قیمت‌‌ها را تجربه کرده‌اند. بعد از سوئد، به ترتیب فنلاند با ۰/۱۳۷۰ و دانمارک یا ۰/۱۰۶۲ یورو بر کیلووات‌ساعت بالاترین قیمت‌ها را تجربه کرده‌اند. میانگین افزایش قیمت برای سرتاسر اتحادیه اروپا ۰/۰۶۵۲ یورو بر کیلووات‌ساعت بوده‌است.

Gas prices for non-household consumers - bi-annual data (from 2007 onwards) [NRG_PC_203]

البته باید به این موضوع اشاره کرد که داده‌های جدید حاکی از آن است که هوای نسبتا گرم زمستان، واردات بالای گاز مایع و کاهش تقاضا باعث شده تا قیمت گاز طبیعی در دسامبر ۲۰۲۲ در اتحادیه اروپا به میزان قبل از تهاجم نظامی روسیه به اوکراین باز گردد.

نمودار زیر، مصرف گاز در اتحادیه اروپا در سال ۲۰۲۱ را به تفکیک بخش‌ نشان می‌دهد. بیش از ۳۰ درصد برای تولید برق و گرما، ۲۴ درصد توسط خانوارها، ۲۲/۶ درصد در صنعت و ۱۰/۶ درصد در خدمات مصرف شده است. ۱۱ درصد دیگر هم صرف مقاصد دیگر شده است.

هوای گرم

داده‌های ماهواره‌ای نشان می‌دهند سال ۲۰۲۲ پنجمین سال گرم از زمان ثبت داده‌ها در اروپا است. در سال ۲۰۲۲، زمستان اروپا به طور میانگین یک درجه افزایش دما را تجربه کرده است. اروپا همچنین گرم‌ترین تابستان و سومین پاییز گرم ثبت شده را امسال پشت سر گذاشته است. 

وضعیت ذخایر گاز کشور‌های اتحادیه اروپا و انگلستان

پیش از این، برای مقابله با بحران گازی، اتحادیه اروپا کشور‌های عضو را ملزم به پر کردن حداقل ۸۰درصد ذخایر گازی خود تا اول ماه نوامبر ۲۰۲۲ کرده بود. همینطور، کشورهایی که توانایی ذخیره گاز طبیعی را ندارند ملزم هستند تا ۱۵درصد از مصرف داخلی سالانه خود را در کشور‌هایی که زیرساخت‌های ذخیره سازی دارند، ذخیره کنند تا در مواقع کمبود از آن بتوانند استفاده کنند. دو سوم از زیرساخت‌های ذخیره‌سازی گاز اروپا در پنج کشور آلمان، ایتالیا، فرانسه، هلند و اتریش هستند. 

میزان ذخایر گاز کشورهای اروپایی را به طور زنده می‌توانید در پایگاه داده‌ باز متعلق به شرکت

Gas Infrastructure Europe ببینید. تا زمان نوشتن این مقاله (۲۴ دی ۱۴۰۱) در مجموع ۸۱/۴۹ درصد ذخایر گاز اتحادیه اروپا پر است که تنها معادل ۲۴/۱۶ درصد از مصرف سالانه کشور‌های عضو است. 

با این تفاسیر، آیا کشور‌های اروپایی می‌توانند زمستان ۲۰۲۳ را بدون کمبود شدید گاز پشت سر بگذارند؟ 

پژوهش اخیر Bloomberg نشان می‌دهد چنانچه اروپا بتواند میزان مصرف گاز طبیعی را ۱۷ درصد پایین‌تر از میزان مصرف شده بین ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ نگه‌دارد و با فرض قطع کامل جریان گاز از سوی روسیه بعد از اکتبر ۲۰۲۲، همچنان می‌تواند زمستان ۲۰۲۳ را با حدود ۴۹ درصد گاز ذخیره به پایان برساند. البته این امر مستلزم این است که اروپا همچنان بتواند میزان گاز مایع مورد نیاز خود را از بازار رقابتی این محصول تامین کند. بر اساس این پژوهش، حتی با فرض سردترین زمستان ۳۰ سال گذشته در اروپا، کشور‌های اروپایی همچنان می‌توانند زمستان‌ جاری را بدون دردسر جدی به پایان برسانند.

این مطالعه با این فرض صورت گرفته که از اکتبر ۲۰۲۲ به بعد جریان گاز روسیه به کشور‌های اروپایی به طور کامل قطع خواهد شد. با این وجود چنین اتفاقی هنوز رخ نداده و همینطور که پیش‌تر به آن اشاره شد، دو خط ترانزیت گازی اوکراین و ترکیه همچنان فعال هستند.  

البته باید به این نکته توجه داشت که افزایش تقاضای چین از بازار گاز مایع و افت ناگهانی دما در روزهای پایانی زمستان می‌تواند شرایط را برای زمستان بعدی در اروپا پیچیده‌تر کند. از یک سو، با افزایش تقاضا برای گاز مایع از سوی چین، رقابت بر سر این محصول برای کشور‌های اروپایی مشکل‌تر می‌شود. از سوی دیگر، سرمای ناگهانی هوا می‌تواند باعث افت شدید ذخایر گاز شود و کار را برای پر کردن این مخازن در تابستان آینده دشوارتر کند.

با شروع تهاجم نظامی روسیه به اوکراین و کاهش صادرات گاز طبیعی به اروپا از سوی روسیه، مقامات عالی‌رتبه جمهوری اسلامی، از جمله وزیر نفت و رئیس ستاد کل نیروهای مسلح مکررا خبر از یک «زمستان سخت» در کشور‌های عضو اتحادیه اروپا می‌دهند. 

داده‌ها نشان‌ می‌دهند که تا اوت ۲۰۲۲ سهم روسیه از بازار گاز طبیعی اروپا به ۱۷درصد رسیده است. این در حالی است که سهم روسیه از این بازار در سال ۲۰۲۱ حدود ۵۰ درصد بوده است.

با این وجود، داده‌های آماری، پژوهش‌ها و شواهد و قرائن حاکی از آن است که کشور‌های اروپایی حتی با فرض وقوع شدیدترین زمستان ۳۰ سال اخیر، دست‌کم در سال ۲۰۲۳ مشکلی از بابت کمبود گاز نخواهند داشت. 

از جمله عواملی که به کشور‌های اروپایی کمک کرده‌ تا بحران گازی را تا حدودی پشت سر بگذارند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• تنوع منابع واردات گاز: تنوع منابع واردات واردات گاز به گونه‌ای که سهم روسیه از واردات گاز به اروپا از  ۵۰ درصد در نیمه دوم سال ۲۰۲۱ به ۱۷درصد در نیمه دوم سال ۲۰۲۲ رسید. با این وجود، افزایش واردات از دیگر کشورها توانسته تا حدودی کاهش واردات از روسیه را جبران کند.
• افزایش واردات گاز مایع: در نیمه  نخست سال ۲۰۲۲ اتحادیه اروپا حدود ۶۵ میلیارد متر مکعب گاز مایع وارد کرد که سهم آمریکا از این میزان ۴۴ درصد بوده که نسبت به سال ۲۰۲۱ دو برابر شده است.
• کاهش مصرف: کشورهای عضو، هدف ۱۵ درصدی برای کاهش مصرف گاز طبیعی در این قاره تعیین کرده بودند. اما داده‌ها نشان می‌دهد میزان کاهش مصرف ۵ درصد بیشتر از هدف تعیین شده بوده است. 
• عدم قطع کامل صادرات از سوی روسیه: در سناریوهایی که پیش از این درباره بحران گاز اروپا مطرح می‌شد، صحبت از قطع کامل گاز روسیه بود، با این حال هنوز جریان گاز از سوی روسیه از طریق دو خط لوله اوکراین ترانزیت و تُرک استریم به کشور‌های اروپایی همچنان ادامه دارد و برخلاف انتظارات به طور کلی قطع نشده است.
• گرما‌ی هوا: در این میان گرمی نسبی هوا هم در کاهش مصرف موثر بوده‌است. داده‌های نشان می‌دهد که سال ۲۰۲۲ پنجمین گرمترین سال از زمان ثبت داده‌ها در اروپا بوده است. 

کاهش تقاضا به دلیل افزایش قیمت‌: به نظر می‌رسد افزایش قیمت گاز نیز عامل موثری در در کاهش مصرف بوده‌است. قیمت گاز طبیعی برای مصرف خانوار در اتحادیه اروپا در نیمه اول سال ۲۰۲۲ حدود ۳۵ درصد افزایش داشت. با این وجود، داده‌های جدید نشان می‌دهد که قیمت گاز طبیعی در دسامبر ۲۰۲۲ در اتحادیه اروپا به میزان قبل از تهاجم نظامی روسیه به اوکراین بازگشته است.