وظایف جدید کمیسیون عالی تنظیم مقررات قبلا در طرح صیانت مطرح شده‌بود

ابوالحسن فیروزآبادی، دبیر شورای عالی فضای مجازی در گفتگویی با تلویزیون ایران مدعی شده‌است که مصوبه اخیر شورای عالی فضای مجازی ارتباطی با طرح صیانت ندارد:

یک شبهه‌ای هم در بعضی از روزنامه‌ها امروز تیتر زد‌بودند که این آیین‌نامه همان طرح صیانت است… این به‌هیچ وجه ربطی به طرح صیانت ندارد.

در ۱۵ شهریور ۱۴۰۱ خبر به‌روز رسانی یکی از مصوبات شورای عالی فضای مجازی مصوب منتشر شد:

در این به‌روز رسانی و براساس مصوبه هفتاد و نهمین جلسه شورا در اسفند ۱۴۰۰، تغییراتی در شرح وظایف، اختیارات و ترکیب اعضای کمیسیون عالی تنظیم مقررات فضای مجازی کشور ایجاد شده‌است.

این مصوبه در جلسه ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۱ با ریاست ابراهیم رئیسی، رئیس شورا تصویب شده و در ۲۳ مرداد ۱۴۰۱ به استحضار علی خامنه‌ای، رهبری جمهوری اسلامی رسیده و در ۵ شهریور ۱۴۰۱ به‌عنوان قانون ابلاغ شده‌است.

این تغییرات به سرعت با واکنش کاربران فضای مجازی و رسانه‌ها (اینجا، اینجا، اینجا) مواجه شد و موجی از اظهارنظرها و ابراز نگرانی‌ها پیرامون اجرای طرح صیانت در قالبی جدید را به‌ راه انداخت. 

در ادامه امیر خوراکیان سخنگوی مرکز ملی فضای مجازی در پاسخ به برخی نگرانی‌ها دلیل انجام تغییرات در مصوبه هفتمین جلسه شورای عالی فضای مجازی در سال ۱۳۹۱ را این گونه توضیح‌داد:

با گذشت تقریباً یک دهه از مصوبه قبلی، شرح وظایف و ترکیب این کمیسیون نیازمند بازنگری بوده و این به روزرسانی ربطی به طرح موسوم  به صیانت ندارد.

اما واقعیت چیست؟‌ از کمیسیون عالی تنظیم مقررات فضای مجازی چه می‌دانیم؟ مصوبه جدید چه تغییراتی در ساختار آن ایجاد کرده؟ آیا مصوبه جدید به آنچه طرح صیانت نامیده می‌شود ربطی دارد؟ در این مقاله قصد داریم با پاسخ به این سوالات ادعای دبیر شورای عالی فضای مجازی را راستی آزمایی کنیم.

از کمیسیون عالی تنظیم مقررات فضای مجازی چه می‌دانیم؟‌

شورای عالی فضای مجازی از اسفند سال ۱۳۹۰ کار خود را با حکم رهبری جمهوری اسلامی، علی خامنه‌ای آغاز کرد. این شورا در هشتمین جلسه‌ خود در ۲۵ شهریور ۱۳۹۱ در مصوبه‌ای به تشریح وظایف و اختیارات «کمیسیون عالی تنظیم مقررات فضای مجازی کشور» پرداخت. 

بر اساس این مصوبه مقرر شده بود که کمیسیون عالی تنظیم مقررات فضای مجازی کشور برای تنظیم سیاست‌ها، نظارت، هدایت، هماهنگی و تصویب مقررات و آیین‌نامه‌های کلان در همه ابعاد فضای مجازی در چارچوب مصوبات شورای عالی فضای مجازی با اختیاراتی که عموما تحت عنوان «سیاستگذاری» نامیده شده تشکیل شود:

در بند دوم این مصوبه ترکیب اعضای این کمیسیون ذکر شده‌بود:

مصوبه جدید شورای عالی فضای مجازی شامل چه بند‌هایی است؟

بر اساس جدید‌ترین به‌روز رسانی، شرح وظایف و اختیارات کمیسیون عالی تنظیم مقررات فضای مجازی این بار در ۵ ماده تصویب شده‌‌است:

ماده ۱ تعاریف کلی را دربر می‌گیرد:

ماده ۲ شامل ترکیب اعضای کمیسیون عالی تنظیم مقررات فضای مجازی کشور:

ماده ۳ درباره «وظایف و اختیارات» این کمیسیون است. تقریبا همه زمینه‌های مربوط به داده و محتوا در فضای مجازی، ذیل این مصوبه قرار گرفته‌اند. چندین بار از عبارت بسیط «همه زمینه‌های فضای مجازی» در متن استفاده شده‌است. همچنین متن طوری تنظیم  شده که در آینده و درصورت ظهور حوزه‌های جدید در فناوری اطلاعات هم تنظیم‌کری در آن بخش باید ذیل همین کمیسیون تعریف شود:

ماده ۴ به وظایف تنظیم‌گران بخشی در قلمرو فعالیت خود وظایف و اختیارات ذیل را در چهارچوب مصوبات شورای عالی فضای مجازی کشور، قوانین کشور و مصوبات این کمیسیون می‌پردازد. یعنی دستگاه‌های دیگر مثلا سازمان تنظیم مقررات ارتباطات رادیویی در وزارت ارتباطات یا ساترا در صداوسیما، چقدر گستره فعالیت دارند و با چه محدودیت‌هایی مواجه هستند.

برای مثال می‌توان گفت این کمیسیون در این ماده خود را در نقشی مشابه «شورای نگهبان» برای نظارت بر مصوبات و آیین‌نامه‌های اجرایی داخلی دیگر سازمان‌ها و دستگاه‌های حکومتی قرار داده‌است:

ماده ۵ به رفع ابهام از موارد مورد اختلاف این مصوبه با مصوبه سال ۱۳۹۱ می‌پردازد.

عمده‌ترین تغییرات اعمال شده در به روز رسانی جدید چه مواردیست؟

تغییر در ترکیب اعضا: 

در نسخه سال ۱۳۹۱ ترکیب اعضا، ۱۶ نفر بود که در آن با پیشنهاد رئیس مرکز ملی فضای مجازی چهار نفر عضو حقیقی از میان افراد متخصص و با تجربه حضور داشتند. علاوه بر آن رئیس کمیسیون می‌توانست حسب مورد از افراد صاحب نظر و یا نمایندگان بخش خصوصی در جلسات کمیسیون عالی بدون حق رأی دعوت کند. 

اما در نسخه جدید ترکیب اعضا ۱۳ نفره است و عضویت اعضای حقیقی و با تجربه به همراه حق رای آنها به کلی حذف شده‌است. در نسخه فعلی این امکان برای دستگاه‌های مرتبط ایجاد شده تا حسب مورد نماینده‌ای با حق رای در این کمیسیون داشته‌باشند. 

تغییر در شرح وظایف و اختیارات:

به نظر می‌رسد عمده‌ترین تغییر در به روز رسانی جدید به حوزه شرح وظایف و اختیارات باز می‌گردد. در نسخه جدید علاوه بر توضیح و تفسیر کامل تمام آنچه به عنوان شرح و وظیفه در نسخه قدیم طرح شده، اختیارات قابل توجهی به این کمیسیون اعطا شده است.

انحصار در قانون گذاری:

تغییرات اعمال شده از سوی شورای عالی فضای مجازی در شرح وظایف کمیسیون عالی تنظیم مقررات شائبه تلاش برای تسخیر همه جانبه اینترنت کشور را تقویت می‌کند.

یکی از حساس‌ترین نقش‌های این شورا به موجب ماده یک بند یک این مصوبه تنظیم‌گری است. تنظیم‌گری به معنی اتخاذ هرگونه تدبیر و اقدام حاکمیتی و به منظور تسهیل، توسعه، نهادسازی، مقررات گذاری و ساماندهی فعالیت های حوزه مجازی یک زیست بوم؛ نظارت بر حسن انجام مسئولیت ها و تعهدات؛ اعمال ضمانت های اجرای مقررات بر تخلفات است. 

اگر در نسخه قدیم این کمیسیون بیشتر مسئول تهیه و تدوین سیاست‌ها و برنامه‌ها (سیاستگذاری) بود در نسخه جدید وظایف حساسی مانند تصویب بسیاری از مقررات‌ها و آیین‌نامه‌ها و نظارت و دخالت در همه عرصه‌های فضای مجازی کشور را بر عهده گرفته‌است. 

در تبصره ۴ نسخه جدید آمده است که: «کلیه مصوبات با طبقه‌بندی عادی این بخش در حوزه ضوابط و مقررات باید در روزنامه رسمی جمهوری اسلامی به ثبت برسد. نسخه منتشره در این روزنامه ملاک عمل خواهد بود.»

به عبارتی شورای عالی فضای مجازی در مصوبه‌ای به یکی از کمیسیون‌های پایین‌دستی خود این اختیار را داده تا تصمیمات خود را به عنوان قانون در روزنامه رسمی به ثبت رسانند. 

آیا شورای عالی فضای مجازی به دنبال صیانت از اینترنت است؟

طرح موسوم به صیانت در طول سال‌های گذشته، به‌خصوص بعد از اعتراضات «دی ۹۶» که منجر به فیلتر شدن تلگرام در اردیبهشت ۱۳۹۷ شد، با عنوان‌های مختلف در نسخه‌های مختلف در مجلس‌های دهم و یازدهم مطرح شده بود. ‌به نظر میرسد که مصوبه جدید شورای عالی فضای مجازی شباهت بسیاری با ۴ نسخه‌‌‌ آخری که قرار بود با عنوان طرح صیانت تصویب و اجرا شوند تشابه زیادی دارد. در اینجا هر ۶ نسخه‌ رسمی که تا امروز از طرح صیانت منتشر شده به ترتیب تاریخ انتشار می‌توانید ببینید.

• نسخه اول: ۲۷ آبان ۱۳۹۷ با نام طرح ساماندهی پیامرسان‌های داخلی
• نسخه دوم: ۲۴ تیر ۱۳۹۹ با نام طرح صیانت از حقوق کاربران در فضای مجازی و ساماندهی پیام‌رسان‌های اجتماعی
• نسخه سوم: پیش‌نویس طرح قانون حمایت از حقوق کاربران و خدمات پایه کاربردی فضای مجازی
• نسخه چهارم: ۲۶ تیر ۱۴۰۰ با عنوان طرح قانون حمایت از حقوق کاربران و خدمات پایه کاربردی فضای مجازی ( مشمول اصل ۸۵ قانون اساسی شد)
• نسخه پنجم: ۵ دی ۱۴۰۰ با عنوان طرح نظام تنظیم مقررات خدمات فضای مجازی
• نسخه ششم: نسخه ۹ بهمن ۱۴۰۰ با عنوان طرح نظام تنظیم مقررات خدمات فضای مجازی (کلیات آن تصویب شده ولی معاون حقوقی مجلس آن را خلاف می‌داند) 

مقایسه مصوبه شورای عالی فضای مجازی با نسخه‌های مختلف طرح صیانت: 

درنسخه‌های اول و دوم طرح صیانت اثری از کمیسیون عالی تنظیم مقررات فضای مجازی کشور دیده نمی‌شود. اما در نسخه‌های بعدی تمامی نقش‌هایی کلیدی در حوزه «تنظیم‌گری» به این کمیسیون اهدا شده و ترکیب‌‌های مختلفی برای اداره آن پیشنهاد شده است. 

ترکیب اعضای کمیسیون در نسخه‌های مختلف:

در نسخه سوم پیشنهاد شده بود که ترکیب اعضای کمیسیون ۲۵ نفره باشد: 

۱- رئیس مرکز ملی فضای مجازی (دبیر کمیسیون) ۲- وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات ۳- وزیر اطلاعات ۴- وزیر اقتصاد و امور دارایی ۵-وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی ۶-وزیر صنعت، معدن و تجارت ۷-رئیس بانک مرکزی ۸-رئیس سازمان اداری و استخدامی ۹-دادستان کل کشور ۱۰-دو نفر حقوقدان آشنای به فضای مجازی به انتخاب رئیس قوه قضاییه ۱۱- رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ۱۲- رئیس سازمان پدافند غیرعامل ۱۳- فرمانده کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ۱۴- فرمانده نیروی انتظامی ۱۵- رئیس سازمان صداوسیما ۱۶- رئیس سازمان تبلیغات اسلامی ۱۷- پنج نفر اعضای حقیقی شورای عالی فضای مجازی به انتخاب شورا. ۱۸-یک نماینده مجلس شورای اسلامی عضو کمیسیون فرهنگی ۱۹-یک نماینده مجلس شورای اسلامی عضو کمیسیون صنایع و معادن ۲۰- یک نماینده مجلس شورای اسلامی عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی

در نسخه چهارم پیشنهاد شده بود ترکیب اعضای کمیسیون ۲۱ نفره باشد:

۱- مرکز ملی فضای مجازی (رئیس مرکز به عنوان رئیس کمیسیون) ۲- دادستانی کل کشور ۳- ستاد کل نیروهای مسلح ۴- وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات ۵- وزارت اطلاعات ۶- وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ۷- وزارت صنعت، معدن و تجارت ۸- معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری ۹- وزارت امور اقتصادی و دارایی ۱۰- سازمان پدافند غیرعامل ۱۱- سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ۱۲- نیروی انتظامی ۱۳- سازمان صداوسیما ۱۴- سازمان تبلیغات اسلامی ۱۵- سه نفر اعضای حقیقی شورای عالی فضای مجازی به انتخاب شورا. ۱۶- یک نفر نماینده از نظام صنفی رایانه‌ای ۱۷- یک نماینده مجلس شورای اسلامی عضو کمیسیون فرهنگی به عنوان عضو ناظر ۱۸- یک نماینده مجلس شورای اسلامی عضو کمیسیون صنایع و معادن به عنوان عضو ناظر ۱۹- یک نماینده مجلس شورای اسلامی عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی به عنوان عضو ناظر در زمان تصویب بند ۲۱ ماده 4

در نسخه‌های پنجم و ششم هر چند مسئولیت‌ تنظیم‌گری بر عهده این کمیسیون گذاشته شده اما اشاره‌ای به ترکیب اعضای کمیسیون نشده و این به معنی ارجاع پیشنهاد دهندگان به همان اولین و آخرین ترکیب مصوب در مورد این کمیسیون در تاریخ ۲۶ شهریور ۱۳۹۱ است.

یک ادعای مهم از فیروزآبادی

طرح صیانت در سال‌های اخیر بارها به یکی از مهمترین مباحث عمومی جامعه ایرانی تبدیل شده‌است و باعث شده تا تلاش برخی نمایندگان در دو دوره اخیر مجلس برای تصویب و اجرای این طرح به نتیجه‌ نهایی نرسد. حدود ۶ ماه پیش در اسفند ۱۴۰۰ و پس از آنکه انتقادات عمومی از طرح صیانت اوج گرفته بود فیروزآبادی، دبیر شورای عالی فضای مجازی گفته‌بود:

«من اعتقاد دارم با توجه به مخالفت وسیع اجتماعی که چه درست و چه غلط با این طرح شده‌است، در مجموع صلاح نمی‌دانم که این طرح ادامه پیدا  کند. بهتر است که دولت ورود کند.»

به نظر می‌رسد مفاد این مصوبه‌ شورای عالی فضای مجازی که شامل اعطای حق قانون‌گذاری، نظارت، اجرا و تایید و رد صلاحیت دست‌اندرکاران فضای مجازی کشور به یک گروه محدود، عمدتا نظامی، امنیتی و غیر کارشناس است در صورت اجرا تفاوت چندانی با آنچه قرار بود در طرح صیانت رخ دهد ندارد. با این تفاوت که این بار دولت، مردم و مجلس را با هم از دور خارج کرده و تصمیم گرفته تا تعیین کننده نهایی باشد.

در ۱۵ شهریور ۱۴۰۱ خبر تصویب «شرح وظایف، اختیارات و ترکیب اعضای کمیسیون عالی تنظیم مقررات فضای مجازی» در شورای عالی فضای مجازی با ریاست ابراهیم رئیسی منتشر شد.

در رسانه‌ها و افکار عمومی از این مصوبه به‌عنوان بخشی از «طرح صیانت» یاد شد. عمده وظایف این کمیسیون، براساس مصوبه جدید «تنظیم‌گری در همه زمینه‌های فضای مجازی» است.

اما ابوالحسن فیروزآبادی، دبیر شورای عالی فضای مجازی، در مصاحبه تلویزیونی ارتباط این مصوبه با طرح صیانت را تکذیب کرد.

سال ۱۳۹۱ «کمیسیون عالی تنظیم مقررات فضای مجازی» براساس مصوبه‌ای در شورای عالی فضای مجازی تحت ریاست محمود احمدی‌نژاد تصویب و وظایفش مشخص شده‌‌بود. عمده وظایف آن کمیسیون «سیاستگذاری» در حوزه‌های مختلف بود.

اما در نسخه‌های مختلف طرح صیانت به‌خصوص چند نسخه‌ای که در دو سال گذشته منتشر شده‌است، جزئیات دقیقی از وظایف این کمیسیون ذکر شده است و عمده وظایف آن هم «تنظیم‌گری در حوزه‌های مختلف فضای مجازی» ذکر شده‌بود.

زمانی که طرح صیانت در افکار عمومی با بازخورد شدید مردم مواجه شد، فیروزآبادی گفته‌بود: «با توجه به مخالفت وسیع اجتماعی که با این طرح شده‌است، صلاح نمی‌دانم که این طرح ادامه پیدا  کند. بهتر است که دولت ورود کند.»

با توجه به متن ویرایش‌های اخیر طرح صیانت و مطابقت آن با مصوبه اخیر شورای عالی فضای مجازی، که «کمیسیون عالی تنظیم مقررات» را از نهادی «سیاستگذار» به نهادی «قانونگذار» و بالای دست همه تنظیم‌گران همه دستگاه‌ها در همه زمینه‌های فضای مجازی قرار داده، ادعای فیروزآبادی که «این مصوبه با طرح صیانت ارتباطی ندارد» نادرست است.