روز بدون فوتی کرونا در ایران؛ فکت‌هایی که باید بدانیم

مقامات رسمی جمهوری اسلامی روز ۱۲ خرداد ۱۴۰۱ اعلام کردند طی ۲۴ ساعت، آمار افرادی که به دلیل ابتلا به بیماری کرونا از دنیا رفته‌اند به صفر نفر رسیده است.

خبر صفر شدن تعداد افراد فوت‌شده بر اثر کرونا در ایران بازتاب زیادی در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی داشت. این خبر برای بسیاری به معنای پایان یکی از دوران سخت در تاریخ ایران معاصر بود که مردم ایران در آن تلفات انسانی، روحی و اقتصادی زیادی را تحمل کردند.

مقامات رسمی جمهوری اسلامی چه می‌گویند؟

پس از اعلام خبر صفرشدن تعداد افرادی که بر اثر کرونا از دنیا رفته‌اند، بهرام عین‌اللهی، وزیر بهداشت دولت ابراهیم رئیسی در نامه‌ای، صفر شدن تلفات کرونا را به عنوان «توفیق حاصله» به رهبر جمهوری اسلامی تبریک گفت و «دستاورد حاضر» را نتیجه «مدد الهی، حمایت‌های آن رهبر عظیم‌الشأن و همت رئیس جمهور انقلابی و دولت مردمی» توصیف کرد. او در پایان نامه خود «بذل رهنمود‌ها و تدابیر حکیمانه و دعای خیر رهبر» را درخواست کرد.

او در این نامه نوشت که این اتفاق «نشان از قدرت ملت ایران، روحیه ایثار نیرو‌های جهادی درمان، اخلاص و ابتکار دانشمندان با ایمان و همبستگی عمیق مردم عزیزمان با دولت خدمتگزار سیزدهم و دیگر قوا و نهاد‌های انقلابی دارد.»

نصرالله پژمانفر، نایب رئیس کمیسیون اصل ۹۰ مجلس شورای اسلامی هم این اتفاق را «ثمره اتکا به توان داخلی و تلاش شبانه روزی کادر درمان» عنوان کرده است. او می‌گوید: «​​این موفقیت نتیجه زحمات جوانان انقلابی است که با تکیه بر توان خود و با وجود همه تحریم‌ها توانستند کشور را به این نقطه برسانند.»

جدای از تعارف‌های رایج و عبارات کلی‌ که در اینگونه نامه‌ها و اظهارنظرها شایع است، بخشی از مسئولان جمهوری اسلامی، درایت رهبر جمهوری اسلامی، عملکرد دولت و نهادهای حکومتی و تکیه بر توان داخلی را به عنوان دلایل صفر شدن آمار تلفات کرونا در ایران برشمرده‌اند.

در این مطلب تلاش می‌کنیم با مرور فکت‌ها و گزارش‌هایی که درباره روند مواجهه با بیماری کرونا در ایران وجود داشت، به این سوال پاسخ دهیم که صفر شدن آمار افراد در گذشته بر اثر کرونا در ایران به چه معناست؟ در طول بیش از دو سال همه‌گیری کرونای جدید در ایران، چه اتفاقاتی در کشور افتاد؟ در این مطلب به شما می‌گوییم که چه فکت‌های مهمی را باید درباره بیماری کووید-۱۹ در ایران و مواجهه حکومت با آن بدانیم.

آیا دیگر کسی از کرونا در ایران فوت نمی‌کند؟

با وجود اینکه بر اساس آمارهای رسمی منتشر شده از سوی جمهوری اسلامی، روز ۱۲ خرداد، بیماری بر اثر کرونا از دنیا نرفته است اما اگر به همین آمار استناد کنیم، در روزهای پس از ۱۲ خرداد آمار مرگ و میر بر اثر کرونا صفر نبوده است.

در روزهای بعد نیز افرادی به دلیل کرونا جان‌شان را از دست داده‌اند. طبق آمار رسمی آمار تلفات کرونا در فاصله ۱۳ خرداد تا ۲۳ خرداد ۱۴۰۱ در مجموع ۳۱ نفر نفر گزارش شده و تنها در روز ۲۰ خرداد این آمار صفر نفر اعلام شده است.

البته در نامه وزیر بهداشت به رهبر جمهوری اسلامی نیز اشاره شده که کشور همچنان با این بیماری دست‌به‌گریبان است اما این تصور که پس از ۱۲ خرداد دیگر کسی بر اثر کرونا از دنیا نرفته، تصور درستی نیست.

مثلا با مشاهده تیتر گزارش ایرنا با عنوان «از مرگ روزانه ۷۰۰ نفر تا روز صفر؛ روایتی از ۸۲۱ روز مقابله با ویروس تاجدار» ممکن است این برداشت به وجود آید که این آمار به صفر رسیده که برداشتی مطابق با واقعیت نیست.

وضعیت تلفات کرونا در ایران چگونه بوده است؟

اگر بخواهیم بر اساس آمارهایی که مقامات رسمی جمهوری اسلامی به صورت روزانه از میزان تلفات کرونا در ایران منتشر می‌کنند، وضعیت تلفات این بیماری را بررسی کنیم به شش نقطه حداکثری (شش موج) در این زمینه می‌رسیم.

در بخش‌های بعدی این مطلب به این موضوع نیز خواهیم پرداخت که آمارهای رسمی کرونا در ایران، تا چه میزان قابل اعتناست.

اما بر اساس آمارهای اعلام شده، این شش دوره زمانی، بیشترین تعداد تلفات کرونا را در ایران داشته است:

1. اوایل فروردین ۱۳۹۹
2. اوایل مرداد ۱۳۹۹
3. اوایل آذر ۱۳۹۹ (رتبه دوم بالاترین میزان تلفات اعلام شده در کل زمان همه‌گیری)
4. اواسط اردیبهشت ۱۴۰۰
5. شهریور ۱۴۰۰ (بالاترین میزان تلفات اعلام شده در کل زمان همه‌گیری)
6. اسفند ۱۴۰۰

چه انتقادهایی به عملکرد جمهوری اسلامی در برابر کرونا وارد می‌شود؟

یکی از سوالات مهمی که در زمینه همه‌گیری کرونا در ایران وجود دارد، عملکرد حکومت به عنوان متولی اصلی سلامت در ایران است. ما در طول ماه‌هایی که مردم ایران با این بیماری دست‌به‌گریبان بودند، گفته‌های نادرست و جریان‌های مختلف تئوری توطئه کرونا را در سایت فکت‌نامه بررسی کردیم.

از سویی دیگر، باید توجه کرد که هیچ کس نمی‌تواند به طور دقیق برآورد کند که اگر اتفاقات در ایران، آنگونه که پیش رفت پیش نمی‌رفت، امروز در چه وضعی قرار داشتیم.

مثلا به طور دقیق نمی‌توان گفت اگر سیاست‌های مربوط به واردات واکسن، قرنطینه یا اطلاع‌رسانی درباره آمارها، با آنچه ایران در این مدت تجربه کرد متفاوت بود، چه میزان از تلفات انسانی و اقتصادی را کاهش می‌داد ولی آنچه می‌توان بررسی کرد، مروری بر مجموعه‌ای از انتقادهایی است که در دوره‌های مختلف به عملکرد جمهوری اسلامی ایران در مواجه با کرونا مطرح شده است؛ انتقادهایی که ممکن بود هر کدام بتواند میزان درگیری جامعه با کرونا را تحت تاثیر قرار دهد.

کرونا و تئوری توطئه رهبر جمهوری اسلامی

یکی از مهم‌ترین انتقادها به عملکرد ایران، به دلیل تئوری‌های توطئه‌ای است که از سوی رهبر جمهوری اسلامی مطرح می‌شد و در طول همه‌گیری کرونا در ایران، تاثیر قابل توجهی بر عملکرد نظام در مواجهه با کرونا داشته است.

در مقاله «کرونا و جنگ بیولوژیک؛ چرا تئوری توطئه آیت‌الله خامنه‌ای خطرناک است»، فهرستی از این تئوری‌های توطئه را بررسی کرده‌‌ایم و در مستند تصویری نیز می‌توانید با این تئوری‌های توطئه بیشتر آشنا شوید.

اما به غیر از تئوری توطئه رهبر جمهوری اسلامی، اظهارات بی‌اساس و نادرست درباره کرونا نیز از طریق رسانه‌های رسمی و رسانه‌های نزدیک به حکومت ایران مطرح شد.

مجموعه‌ای از این اظهارنظرها را می‌توانید در سایت فکت‌نامه ببینید؛ اظهاراتی که بسیاری از آنها از ما نشان نادرست گرفتند.

روند تصمیم‌ها در ایران چگونه بوده است؟

بررسی مفصل آنچه از اواخر سال ۹۸ تا امروز رخ داده، نیاز به مقاله‌ای جداگانه دارد اما اینها بخشی از انتقادهای اصلی به عملکرد حکومت ایران در مقابله با همه‌گیری کرونا است:

• تاخیر در اعلام کردن ورود کرونا به کشور (نخستین خبر رسمی درباره ورود کرونا به ایران، مربوط به اعلام خبر درگذشت دو نفر بر اثر کرونا بود.)
• بی‌اهمیت جلوه‌دادن ویروس کرونا در هفته‌های ابتدایی ورود به کشور و ارتباط دادن آن به توطئه‌های سیاسی و انتخاباتی
• تاخیر در تعطیل کردن برخی مراکز مذهبی مانند اماکن زیارتی در قم
• سیاست‌های مبهم در زمینه تعطیلی عمومی و قرنطینه در کشور
• حضور پررنگ نیروهای نظامی و برگزاری رزمایش‌های بیولوژیکی
• کمبود تخت و امکانات پزشکی در دوره‌های مختلف
• انتشار آمارهای نادرست درباره میزان ابتلا و فوت
• مساله تامین کیت‌های تشخیص کرونا
• مشارکت نکردن در بسیاری از فرایندهای کارآزمایی اولیه واکسن‌ها
• ممنوعیت ورود واکسن آمریکایی و حمایت افراد بانفوذ در سیستم بهداشت عمومی
• تاخیر در واردات واکسن‌های خارجی
• فرایند مبهم و سوال‌برانگیز تولید و توزیع واکسن‌های تولید داخل

بخشی از انتقادهایی است که نه از سوی جریان‌های مخالف با نظام جمهوری اسلامی که بسیاری از آنها از زبان مسئولان و افراد نزدیک به حکومت در ایران بیان شده‌اند.

این البته در حالی است که نمایندگان سازمان بهداشت جهانی در گزارش‌های خود با ابراز نگرانی از وضعیت کرونا در ایران، اعلام کرده بودند که زیرساخت‌های ایران و همچنین برخی از سیاست‌های درمانی کشور، کمک زیادی به بیماران کرده است.

نگاهی به وضعیت تلفات کرونا در دیگر کشورها

عوامل مختلفی بر میزان تلفات بیماری کرونا در ایران و سایر کشورها تاثیر می‌گذارد. به غیر از تصمیمات نظام سلامت و آمادگی زیرساخت‌ها برای مقابله با کرونا، عواملی چون تعداد جمعیت و پراکندگی جمعیت، میزان مسافرت‌های ورودی و خروجی، موقعیت جغرافیایی و همین‌طور ترکیب سنی و جمعیتی می‌تواند تاثیر زیادی بر کاهش یا افزایش تعداد افرادی داشته باشد که جان خود را بر اثر کرونا از دست می‌دهند.

به عنوان مثال نمی‌توان تنها با نگاه کردن به تعداد تلفات کرونا در بریتانیا و کره شمالی، به این نتیجه رسید که مواجهه هر کدام با این بیماری مناسب یا نامناسب بوده است. این دو کشور از جهات زیادی با هم تفاوت دارند و برای بررسی اینکه سیستم درمانی در این کشورها چه عملکردی داشته، نیاز به بررسی مورد به مورد تصمیم‌ها و اقدامات در این زمینه است؛ اتفاقی که از سوی رسانه‌های آزاد در کشورهایی که بیشتر به صورت دموکراتیک اداره می‌شوند می‌افتد و رسانه‌ها به صورت روزانه سعی در شفاف‌سازی و انعکاس انتقادها به سیستم درمانی کشورها دارند.

به همین دلیل نمی‌توان با مقایسه تعداد یا حتی نسبت میزان مرگ و میر کرونا به جمعیت، مقایسه دقیقی در زمینه عملکرد نظام سلامت و تصمیم‌های کلان دولت انجام داد. البته تعداد افرادی که بر اثر کرونا از دنیا رفته‌اند، یکی از واقعیت‌ها و شاخص‌هایی است که در نهایت می‌تواند در کنار سایر عوامل، تصویر دقیق‌تری از وضعیت موجود به دست دهد.

به هر ترتیب می‌توان آمارهای رسمی مرگ و میر کرونا در ایران را با چند کشور دیگر در کنار هم قرار داد؛ از همسایگانی چون امارات متحده عربی و ترکیه تا کشورهایی با جمعیت بیشتر از شرق و غرب جهان.

(در این نمودارها، سرانه تعداد افرادی که از دنیا رفته‌اند (تعداد به نسبت یک میلیون نفر) مشخص شده و نمودار سبزرنگ در آنها مربوط به ایران است.

امارات متحده عربی:

ترکیه:

اسرائیل:

ایالات متحده:

بریتانیا:

روسیه:

چین: (آماری که این کشور از میزان تلفات اعلام می‌کند در اغلب موارد نزدیک به صفر است)

شاخص آکسفورد درباره سخت‌گیری حکومت‌ها

یکی از شاخص‌هایی که می‌توان از طریق آن، وضعیت عکس‌العمل کشورها را در مقابله با کووید ۱۹ بررسی کرد، شاخصی است که در سال ۲۰۲۰ از سوی دانشگاه آکسفورد معرفی شده و با نام شاخص GSI یا شاخص سخت‌گیری حکومت‌ها شناخته می‌شود؛ Government Stringency Index.

این شاخص نشان می‌دهد که حکومت‌ها به مرور زمان، چه میزان سخت‌گیری را برای مواجهه با این همه‌گیری درنظر گرفته‌اند و به این همه‌گیری چه عکس‌العملی نشان داده‌اند و عدد آن بین ۰ تا ۱۰۰ است. هر چه این عدد بیشتر باشد، حکومت‌ها در مجموع قوانین و مقررات سخت‌گیرانه‌تری را برای مواجهه با کووید ۱۹ در نظر گرفته‌اند. این شاخص البته در طول زمان تغییر می‌کند و ترکیبی از هشت متغیر است که با فرمول‌هایی محاسبه می‌شود؛ از تصمیم برای تعطیلی مدارس و ادارات تا محدودیت برای گردهمایی‌ها و حضور در وسایل حمل و نقل عمومی.

برای اطلاعات بیشتر درباره جزئیات این شاخص می‌توانید به صفحه آن در سایت دانشگاه آکسفورد مراجعه کنید.

از شاخص سخت‌گیری چه می‌فهمیم؟

شاخص سخت‌گیری و عددی که هر کشور در هر دوره زمانی دارد، به تنهایی همه واقعیت را نشان می‌دهد. یعنی

اینکه یک کشور در این شاخص عدد بالا یا پایینی داشته باشد، لزوما به معنای بد یا خوب بودن وضعیت سیاست‌هایش در مواجهه با کرونا نیست.

به عنوان مثال ممکن است عدد ۱۳ برای یک کشور نشانه‌ای از این باشد که حکومت هیچ نوع سیاست مشخصی برای مواجهه با کووید۱۹ ندارد و همین عدد در کشوری دیگر نشانه واکسیناسیون موفق و پایان یافتن همه‌گیری در بسیاری از بخش‌های آن باشد.

هر کشور بر اساس مجموعه‌ای از شرایط جغرافیایی، جمعیتی، ترکیب سنی و همچنین سیاست‌های اقتصادی و اجتماعی تصمیم می‌گیرد با استفاده از نظر کارشناسان مختلف در رشته‌های پزشکی، سلامت عمومی و همه‌گیر شناسی، سیاستی را اعمال کند.

یکی از نکات مهمی که باید به آن توجه کنیم «بازه‌های زمانی» در این شاخص است. به عنوان مثال این عدد در ایران در سال ۲۰۲۱ حدود ۷۲ بوده است و از ابتدای سال ۲۰۲۲ تا اوایل ماه ژوئن به حدود ۵۴ برای افراد واکسینه‌شده رسیده است. توجه کنیم که هم در ایران و هم در بسیاری از کشورهای دنیا، مقررات عمومی ممکن است برای افراد واکسینه‌شده و واکسینه‌نشده تفاوت‌هایی داشته باشد و به همین دلیل هم این شاخص را برای هر دو گروه به صورت جداگانه بررسی می‌کنند.

در صفحه مربوط به نقشه شاخص سخت‌گیری می‌توانید با تغییر بازه‌های زمانی، هم آمارهای مربوط به ایران را مشاهده کنید و هم وضعیت این سخت‌گیری‌های در دیگر کشورها ببینید.

به عنوان مثال این شاخص در سال ۲۰۲۲ در کشورهای مختلف این‌گونه است:

مروری بر این عددها و همراه‌کردن آنها با سایر آمارهای ابتلا و مرگ و میر می‌تواند به ما کمک کند تصویر در تصویری که از مواجهه دولت‌ها با کرونا ترسیم می‌کنیم، دقیق‌تر باشیم. به عنوان مثال می‌توان به دنبال پاسخ این سوال بود که این شاخص در بسیاری از کشورها از ابتدای سال ۲۰۲۲ تا اواسط این سال کاهش یافته (احتمالا به دلیل کاهش موارد ابتلا و مرگ‌ومیر) اما ایران با وجود اینکه بر اساس آمارها، میزان مرگ‌ومیر و ابتلای کمتری را به نسبت ابتدای سال مشاهده کرده اما این شاخص در آن رو به افزایش بوده است.

مروری بر عددها و فکت‌های مربوط به کرونا در ایران

*این گزارش،‌ اواخر خرداد سال ۱۴۰۱ نوشته شده است.

مجموع دوزهای تزریق‌شده واکسن کرونا در ایران:

حدود ۱۵۰ میلیون دوز

درصد افرادی که حداقل یک دوز واکسن زده‌اند:

۷۸ درصد کل جمعیت

درصد افرادی که کامل واکسینه شده‌اند:

۷۰ درصد کل جمعیت

مجموع افرادی که بر اساس آمارهای رسمی جمهوری اسلامی بر اثر کرونا در ایران از دنیا رفته‌اند:

بیش از ۱۴۱ هزار نفر

مجموع مبتلایان به کرونا در ایران:

حدود ۷ میلیون و ۲۰۰ هزار نفر

تعداد روزانه مبتلایان در ایران:

نمودار تزریق واکسن کرونا در ایران:

https://ourworldindata.org/grapher/daily-covid-vaccination-doses-per-capita?country=~IRN

مقامات رسمی جمهوری اسلامی در روز ۱۲ خرداد ۱۴۰۱ در ایران کسی بر اثر ابتلا به کووید۱۹ از دنیا نرفته است. این خبر بازتاب زیادی در رسانه‌ها داشت.

وزیر بهداشت، نمایندگان مجلس و رسانه‌های وابسته به حکومت، این موفقیت را یک توفیق و دستاورد خواندند و آن را نشانه توانایی رهبر، دولت و نظام جمهوری اسلام دانستند.

اما در این میان چند نکته وجود دارد.

تنها در روز ۱۲ خرداد آمار رسمی تعداد مرگ و میر کرونا در ایران صفر شده است، طبق گزارش‌های رسمی در فاصله ۱۳ تا ۲۳ خرداد ۱۴۰۱ بیش از ۳۰ نفر جان خود را بر اثر کرونا از دست داده‌اند.

نگاهی به وضعیت تلفات کرونا در ایران نشان می‌دهد اوج مرگ‌ومیرها هر سال در سه دوره بوده است؛ فروردین، مرداد و آذر سال ۹۹ و همچنین اردیبهشت، شهریور و اسفند ۱۴۰۰ جزو پیک‌های مرگ‌ومیر کرونا در ایران است.

بسیاری از کارشناسان و حتی برخی از مسئولان در جمهوری اسلامی، انتقادهایی را به عملکرد جمهوری اسلامی در مواجهه با کرونا مطرح کرده‌اند.

تئوری‌های توطئه رهبر جمهوری اسلامی، آمارهای نادرست درباره تلفات و ابتلا، سیاست‌های مبهم در اعمال محدودیت در زمینه منع پروازها و تعطیلی ادارات و مدارس و قرنطینه‌ مقطعی، تامین کیت‌های تشخیص، ممنوعیت واردات برخی واکسن‌ها و همچنین انتقادهایی در زمینه نحوه تامین، تولید و واردات واکسن‌های کرونا بخشی از مهم‌ترین انتقادها هستند.

مقایسه وضعیت مدیریت کرونا در ایران با سایر کشورها، نیازمند پژوهشی گسترده است که در آن متغیرهای زیادی بررسی و تحلیل شود. اما شاخص دانشگاه آکسفورد که در آن میزان سخت‌گیری کشورها در مواجهه با همه‌گیری کرونا مشخص می‌شود، یکی از ابزارهایی است که با قرار دادن آن در کنار بقیه آمارها و شاخص‌ها می‌توان تصویر واضح‌تری از وضعیت کشورها در مواجهه با این بیماری ترسیم کرد.

بر اساس این شاخص ایران در زمانی که اکثر کشورهای توسعه‌یافته مقررات سختگیرانه‌ای اعمال می‌کردند، به نسبت سخت‌گیری کمتری دارد و در زمان کاهش سختگیری‌ها در دنیا، شاخص سخت‌گیری در ایران بالاتر است.

تا زمان نوشته شدن این گزارش بر اساس آمارهای رسمی بیش از ۱۴۱ هزار نفر در ایران جان خود را بر اثر کرونا از دست داده‌اند. از این جهت ایران دوازدهمین کشور دنیا با بالاترین آمار مرگ و میر است.

بیش از ۱۵۰ میلیون دوز واکسن کرونا در کشور تزریق شده است. طبق آمار رسمی ۷۸ درصد ایرانیان دست کم یک دوز واکسن زده‌اند و ۷۰ درصد به طور کامل واکسینه شده‌اند.