ویدیوی طلوع ماه غول‌آسا در قطب شمال

یک ویدیو ۳۰ ثانیه‌ای در شبکه‌های اجتماعی فارسی و به‌خصوص تلگرام منتشر می‌شود که در آن تصویر بزرگی از ماه دیده می‌شود که در عرض ۳۰ ثانیه طلوع می‌کند، چند ثانیه جلوی خورشید را می‌گیرد و کسوف می‌شود، سپس بلافاصله غروب می‌کند. در توضیح این ویدیو نوشته‌شده: «ماه در حال گردش به دور زمین در قطب شمال بین روسیه و کانادا آن‌قدر به زمین نزدیک می‌شود که به‌نظر می‌رسد با زمین برخورد کند. این پدیده ۳۰ ثانیه طول می‌کشد که جلوی خورشید را می‌گیرد و ناگهان ناپدید می‌شود.»

آیا این ویدیو واقعی است؟

ویدیو نخستین بار در اوایل خرداد ۱۴۰۰ در سایت‌ها و کانال‌های هندی و انگلیسی‌زبان در شبکه‌های اجتماعی و به‌خصوص توییتر منتشر شد. این ویدیو واقعی نیست چون:

1. اندازه ظاهری ماه از دید ناظر زمینی مشخص است و چنین چیزی واقعیت ندارد (محاسبات پایین).
2. سرعت چرخش ماه به دور خود هر ۲۷ روز زمینی یک بار است اما در اینجا این سرعت بسیار زیاد است.
3. سرعت حرکت ماه بسیار زیاد است؛ ۳۰ ثانیه از طلوع تا غروب.
4. در قطب شمال زمینی با چنین پوشش گیاهی وجود ندارد.
5. انعکاس تصویر ماه در دریاچه دیده نمی‌شود.

این ویدیو را کاربر @aleksey__nz  در تاریخ ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۰ در صفحه خود در پلت‌فرم تیک‌تاک قرار داده‌است. او یک هنرمند دیجیتال (در حوزه CGI و VFX) است و موارد زیادی شبیه این تصویر را در صفحه او می‌بینید. این تصویر ۳/۷ میلیون لایک دارد و ادعایی که در مورد آن نوشته ‌شده، در متن زیر تصویر وجود ندارد. تنها هشتگ اودسا این احتمال را مطرح می‌کند که تصویر زمین در آن ناحیه مربوط به شهر اودسا در اوکراین باشد.

پیش از این هم چندین بار ویدیوهای مشابه با مضمونی مشابه (ماه بسیار بزرگ) در اینترنت منتشر شده‌اند. این ویدیو و ویدیوهای مشابه قبلی معمولا در زمانی منتشر می‌شوند که با یک پدیده نجومی مشهور به نام «ابرماه» (Supermoon) مواجه هستیم.

ابَرَماه (Supermoon) چیست؟

می‌دانیم که ماه در یک مدار بیضی به‌دور زمین می‌چرخد. هر بیضی دو کانون دارد. با قرار دادن معادله گرانش نیوتون در معادله حرکت نیوتون (قانون دوم) معادله دیفرانسلی به‌دست می‌آید که مسیر حرکت دو جسمی که در اثر نیروی گرانش (جاذبه) بر هم تاثیر می‌گذارند، را نشان می‌دهد. یکی از جواب‌های این معادله، بیضی است. مرکز جرم دو جسم، در یکی از کانون‌های بیضی قرار می‌گیرد و هر کدام از این دو جسم، در مسیر بیضی‌شکل دور این مرکز جرم می‌چرخند. در سیستم دوتایی زمین و ماه نیز چنین شرایطی برقرار است.

چون جرم زمین (۶ هزار میلیارد میلیارد تن) بسیار بسیار بیشتر از جرم ماه (۷۰ میلیارد میلیارد تن) است، مرکز جرم سیستم دوتایی زمین و ماه، خیلی به مرکز زمین نزدیک است. لذا می‌توانیم با تقریب خوبی بگوییم که زمین در یکی از کانون‌های بیضی قرار می‌گیرد و ماه در یک بیضی به‌دور زمین می‌چرخد. بنابراین ماه، حین چرخش دور زمین، گاهی به زمین نزدیک می‌شود و گاهی هم از آن دور می‌شود. دورترین نقطه از زمین در این بیضی نقطه اوج نام دارد و بیش از ۴۰۵هزار کیلومتر از زمین فاصله دارد. نزدیک ترین جای این بیضی به زمین هم نقطه حضیض است که به طور متوسط حدود ۳۶۳هزار کیلومتر از زمین فاصله دارد. ویدیو زیر از ناسا مقیاس درستی از این فاصله را با توجه به اندازه زمین و ماه نشان می‌دهد.

پدیده «ابرماه» در زمانی رخ می‌دهد که ماه در حالت بدر (شب چهاردهم ماه قمری) باشد و در عین‌حال در نقطه حضیض باشد. در این‌صورت ماه کامل، در نزدیک‌ترین فاصله از زمین قرار دارد و کمی پرنورتر از ماه بدر عادی است. در اینجا باید توجه شود که این فاصله ۳۶۳هزار کیلومتری برای نقطه حضیض، خودش یک عدد متوسط است. گاهی به‌خاطر تاثیر نیروی گرانش خورشید، مشتری و سایر سیارات، این مقدار کمی (در حد چند هزار کیلومتر) کمتر و بیشتر می‌شود. درخشان‌ترین حالت ماه زمانی اتفاق می افتد که هم ماه کامل در حضیض مدارش به دور زمین باشد و هم زمین در حضیض مدارش به‌دور خورشید باشد.

اندازه ظاهری ماه در موقع ابرماه چقدر تغییر می‌کند؟

تفاوت اندازه ظاهری از ماه در حضیض خود (در زمان حضیض زمین به خورشید) با ماه در نقطه اوج (در زمان اوج زمین نسبت به خورشید) حدود ۲۳ درصد (در قطر ظاهری ماه) است. این محاسبات را ناسا برای ابرماه آبان ۱۳۹۵ انجام داده‌است. تصویر زیر از مجله اسکای اند تلسکوپ برای ابرماه ۱۴ مهر ۱۳۸۵ است که یکی از بیشترین تفاوت اندازه ظاهری را با ماه بدر ۲۴ دی ۱۳۸۴ دارد.

به‌خاطر فاصله بسیار زیاد ماه از زمین، در مقایسه با ابعاد زمینی، اندازه ظاهری ماه برای همه مردم در نقاط مختلف زمین با تقریب بسیار خوبی یکسان است. برای این‌کار کافیست یک دایره کوچک با کاغذ درست کنید که قطر آن ۶ تا ۸ میلی‌متر باشد. این دایره کوچک را در دست بگیرید و دست خود را کاملا در حالت کشیده نگه‌دارید. این دایره کاغذی را در شب ماه بدر، رو به آن بگیرید. در حالت بازوی کشیده  احتمالا این دایره ۷۰ تا ۹۰ سانتی‌متر با چشم شما (بستگی به طول دست و قد فرد دارد) فاصله دارد و کاملا ماه را می‌پوشاند.

به‌دست آوردن این عدد (۶ تا ۸ میلی‌متر) هم بسیار ساده است. کافیست بدانیم قطر ماه حدودا ۳۵۰۰ کیلومتر است و فاصله متوسط زمین تا ماه را هم حدودا ۳۸۰هزار کیلومتر در نظر بگیریم. آنگاه این نسبت برای فاصله ۸۰ سانتی‌متری حدود ۷ میلیمتر می‌شود. بنابراین برای طول دست‌های متفاوت (فاصله ۷۰ تا ۹۰ سانتی‌متری نوک انگشتان یک بازوی کشیده تا چشم)، قطر این دایره که ماه را کامل بپوشاند چیزی بین  ۶ تا ۸ میلی‌متر است.

اما همان‌طور که محاسبات ناسا در بالا نشان می‌دهد ممکن است شما در حال دیدن ماه در حالت ابرماه باشید و زمین هم در حضیض مداری خود نسبت به خورشید باشد. در این صورت قطر ماه ۲۳ درصد بزرگ‌تر دیده می‌شود.. یعنی در حالت ابرماه اگر بخواهیم قرص کاغذی درست کنیم که جلوی ماه را بگیرد، قطر آن دایره به جای ۸ میلی‌متر باید ۹/۸ میلی‌متر باشد.

چنین تفاوتی، یعنی تشخیص تفاوت حدود ۲ میلی‌متری از فاصله حدود ۹۰‌سانتی‌متری، تقریبا برای هر چشم عادی غیرممکن است. به‌عبارت بهتر، ماه در «بزرگ‌ترین اندازه ظاهری خود از دید ناظر زمینی» و «کوچک‌ترین اندازه ظاهری خود از دید ناظر زمینی» به‌قدری کم تغییر می‌کند که تشخیص این تفاوت، برای چشم غیرمسلح تقریبا غیرممکن است.

توجه کنید که این تفاوت ۱/۸ میلی‌متری را برای بزرگ‌ترین ابرماه ممکن در نظر گرفتیم. در موارد عادی این فاصله به طور متوسط ۱۴ درصد تغییر می‌کند یعنی آن قرص ۸ میلی‌متری کاغذی تبدیل می‌شود به قرصی با قطر ۹/۱ میلی‌متر. تشخیص ۱/۱ میلی‌متر تغییر از فاصله ۹۰ سانتی‌متری سخت‌تر هم است.

تصویر بالا، همه ماه‌های بدر سال ۲۰۱۶ را از دید ناظر زمینی در سیدنی نشان می‌دهد. یکی از این ماه‌ها، ابرماه است. آیا می‌توانید آن را تشخیص دهید؟ برای دیدن پاسخ در تصویر اصلی که برچسب تصاویر را دارد به این لینک مراجعه کنید.

خطای دید پونزو در هنگام طلوع ماه بدر

ذکر یک نکته دیگر هم در اینجا بد نیست. عموما ناظر زمینی تصور می‌کند که در زمان طلوع و غروب ماه بدر، اندازه آن کمی بزرگ‌تر از ماه بدر در چند ساعت بعد و در وسط آسمان است. این یک خطای دید مشهور است (مقایسه ذهنی بین اندازه ظاهری اجسام در کنار هم) که نمونه آن را در تصویر زیر می‌بینید. در حقیقت ماه بدر در حالت طلوع و غروبی، مقدار بسیار کمی نسبت به نیمه شب، از ناظر زمینی دورتر هم هست. اما این مقدار بسیار کمتر از آن است که تاثیری در اندازه ظاهری بگذارد. به این خطای دید، توهم ماه (یا Ponzo illusion) می‌گویند.

یک ویدیو ۳۰ ثانیه‌ای در شبکه‌های اجتماعی فارسی و به‌خصوص تلگرام منتشر می‌شود که در آن تصویر بزرگی از ماه دیده می‌شود که در عرض ۳۰ ثانیه طلوع می‌کند، چند ثانیه جلوی خورشید را می‌گیرد و کسوف می‌شود، سپس بلافاصله غروب می‌کند. در توضیح این ویدیو نوشته‌شده: «ماه در حال گردش به دور زمین در قطب شمال بین روسیه و کانادا آن‌قدر به زمین نزدیک می‌شود که به‌نظر می‌رسد با زمین برخورد کند. این پدیده ۳۰ ثانیه طول می‌کشد که جلوی خورشید را می‌گیرد و ناگهان ناپدید می‌شود.»

این ویدیو ساختگی است. سازنده آن یک هنرمند دیجیتال است. با توجه به توضیحات زیر ویدیو اصلی در تیک‌تاک به‌نظر می‌رسد این هنرمند قصد گمراه‌کردن مخاطبان را نداشته اما بعدا افرادی از این ویدیو استفاده کرده‌اند و در زمان وقوع پدیده ابرماه که حدود ۱۰ روز بعد از انتشار اولیه این تصویر بوده، با زیرنویس «ماه در حال گردش به دور زمین در قطب شمال بین روسیه و کانادا ...» آن را در توییتر منتشر کرده‌اند. اکثر نشر دهندگان، از هند بوده‌اند.

هرچند در حالت ابرماه، اندازه ظاهری ماه اندکی بزرگ‌تر از حالت عادی می‌شود اما این تغییر اندازه، مثل این است که یک قرص کاغذی ۸ میلی‌متری از فاصله ۹۰ سانتی‌متری، حدود ۲میلی‌متر بزرگ‌تر شود. چنین تغییری با چشم غیرمسلح، قابل تشخیص نیست.

با این اوصاف فکت‌نامه به این ادعا که «ماه در حال گردش به دور زمین در قطب شمال بین روسیه و کانادا آن‌قدر به زمین نزدیک می‌شود که به‌نظر می‌رسد با زمین برخورد کند. این پدیده ۳۰ ثانیه طول می‌کشد که جلوی خورشید را می‌گیرد و ناگهان ناپدید می‌شود.» نشان «شاخ‌دار» می‌دهد.