کارنامه فکت‌نامه در سال ۱۴۰۰

روز سیزدهم فروردین، روز جهانی درستی‌سنجی و پنجمین سال آغاز فعالیت فکت‌نامه است. شبکه درستی‌سنجی جهانی IFCN سال ۲۰۱۷ (۱۳۹۶) برای اولین بار روز دوم آوریل را به عنوان روز جهانی فکت‌چکینگ اعلام کرد. ما هم با شعار «راه در جهان یکی و آن راستی است…» نخستین پایگاه تخصصی درستی‌سنجی در فضای رسانه‌ای ایران را به این امید پایه گذاشتیم که «درستی‌سنجی را به تجربه‌ای همگانی تبدیل کنیم».

این هفته همچنین مصادف با نخستین سالگرد فعالیت پادکست هفتگی فکت‌نامه است. به همین مناسبت تصمیم گرفتیم تا در یک قسمت ویژه کارنامه فکت‌نامه در سال گذشته مرور و بازخوانی کنیم. 

آمارهای فکت‌نامه در سال ۱۴۰۰

سال ۱۴۰۰ پرکارترین سال فکت‌نامه در پنج سال گذشته بوده است. در این سال در مجموع ۲۸۵ محتوا شامل ۲۵۰ درستی‌سنجی با نشان و ۳۵ مقاله روی سایت فکت‌نامه بارگذاری شد. 

بررسی آماری نشان می‌دهد ۸۰ درصد ادعاهای فکت‌چک شده در سال گذشته یا «نادرست» یا «شاخ‌دار» یا «گمراه‌کننده» بوده‌اند. ۱۵درصد نشان «درست» یا «نیمه‌درست» گرفته‌اند و ۵ درصد نیز «غیرقابل اثبات» ارزیابی شده‌اند. 

نکته قابل توجه افزایش سهم نشان‌های «شاخ‌دار» در سال ۱۴۰۰ است که به بیش از یک پنجم درستی‌سنجی‌ها رسیده است. 

پرکارترین پروفایل‌ امسال باز هم شبکه‌های اجتماعی است. پس از آن ابراهیم رئیسی در مقام دوم قرار دارد. و پروفایل علی خامنه‌ای -رهبر جمهوری اسلامی ایران- سومین پروفایل پرکار در سال گذشته بوده است.

در سال ۱۴۰۰ فکت‌نامه ۱۴ گزارش درستی‌سنجی از گفته‌های رهبر جمهوری اسلامی انجام داد که از این میان ۸ گفته نشان «نادرست»، ۲ گفته نشان «شاخ‌دار» ۲ گفته «گمراه‌کننده« گرفتند. دو گفته آقای خامنه‌ای نیز نشان «درست» گرفت. 

از ۱۵ گفته فکت‌چک شده ابراهیم رئیسی در مجموع ۱۰ گفته نشان «نادرست»، ۲ گفته نشان «گمراه‌کننده»‌، ۲ گفته «غیرقابل اثبات» و یک گفته نشان «نیمه‌درست» گرفت. 

آقای رئیسی در سال گذشته به عنوان نامزد انتخابات ریاست جمهوری سیزدهم در کانون توجه فکت‌نامه قرار داشت. 

در سال گذشته فکت‌نامه در مجموع ۷۱ درستی‌سنجی با مضمون انتخابات انجام داد که بیشتر آنها درستی‌سنجی زنده مناظرات تلویزیونی بود.

بررسی موضوعی مطالب منتشر شده در سایت فکت‌نامه نیز نشان می‌دهد در سال ۱۴۰۰ بیشتر موضوعات بررسی شده در سایت فکت‌نامه سیاسی، اقتصادی بودند. برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری و پوشش آن توسط فکت‌نامه در افزایش سهم موضوعات سیاسی و اقتصادی تاثیر زیادی داشته است. 

از آن سو «کرونا» نیز در صدر موضوعاتی قرار داشت که در سال گذشته درستی‌سنجی شدند.

از مجموع محتوای تولید شده در سال ۱۴۰۰، سهم موضوعات سیاسی و اقتصادی هر کدام ۵۰ مطلب بود. موضوع ۴۷ مطلب «کرونا» بود که اغلب به واکسن ربط داشتند. ۲۵ فکت‌چک در حوزه «اینترنت»، ۱۲ فکت‌چک درباره «کاهش رشد جمعیت»، دسته‌بندی شده‌اند. 

«شایعات شبکه‌های اجتماعی»، «جنگ اوکراین» «علم و شبه‌علم»، «زنان»، «دین»، «فساد» «تحریم» و «حجاب» از دیگر موضوعاتی بودند که در سال گذشته بین ۷ تا ۱۲ بار دست‌مایه درستی‌سنجی شدند. 

پربیننده‌ترین فکت‌چک‌های سال

پربیننده‌های سایت

آمارهای بازدید از سایت فکت‌نامه نشان می‌دهد، پرمخاطب‌ترین فکت‌چک سال در سایت فکت‌نامه شایعه‌ای بود فروردین پارسال که درباره تاثیر عدم مشارکت در انتخابات در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده بود. این شایعه نشان «شاخ‌دار» گرفت. 

دومین فکت‌چک پرمخاطب سایت شایعه دیگری بود که درباره شیوع یک ویروس جدید در شهر شیان چین در شبکه‌های اجتماعی دست به دست می‌شد. این شایعه نیز که در زمستان گذشته از سوی مروجان تئوری توطئه پخش شده بود، از فکت‌نامه نشان شاخ‌دار گرفت. 

سومین فکت‌چک پرمخاطب در شبکه‌های اجتماعی نیز گفته‌ای از رضا تقی‌پور، وزیر پیشین ارتباطات، و یکی از هواداران طرح صیانت در مجلس درباره ارتباط کندی اینترنت و طرح صیانت بود. ما به این گفته نشان «گمراه‌کننده» دادیم.

پرمخاطب‌ترین مقالات سایت فکت‌نامه نیز در سال ۱۴۰۰ به ترتیب سه مقاله زیر بودند. 

مقاله طرح صیانت و عاقبت اینترنت در ایران؛ مقاله جنگ در اوکراین و بازار داغ اخبار جعلی؛ و مقاله بررسی مبنای علمی گفته‌های محمدعلی طاهری مبدع عرفان حلقه.

ذکر این نکته ضروری است که سایت فکت‌نامه از تابستان سال ۱۳۹۷ در ایران فیلتر شده و دسترسی کاربران به آن مسدود شده است، با این همه آمار بازدید از سایت فکت‌نامه در سال ۱۴۰۰ به نزدیک ۶۰۰ هزار بازدید بوده است. 

فکت‌چک‌های داغ در شبکه‌های اجتماعی

میزان استقبال مخاطبان از مطالب فکت‌نامه در شبکه‌های اجتماعی، نه‌تنها متفاوت از سایت است بلکه بین پلتفرم‌های مختلف نیز شکل و تنوع رویکرد مخاطبان با هم فرق دارد. 

به عنوان نمونه سه توییتی که در سال ۱۴۰۰ بیش از بقیه در توییتر فکت‌نامه مورد توجه قرار گرفتند به ترتیب فکت‌چکی درباره ادعای نادرست درباره جنگ اوکراین، فکت‌چک گفته‌های گل‌شیفته فراهانی، بازیگر سرشناس ایرانی درباره دفن رباله‌های هسته‌ای در چین و توییتی درباره یک نقل قول جعلی منتسب به خبرگزاری تسنیم از کبری خزعلی -معاون زنان رئیس‌جمهوری- بود.

در اینستاگرام فکت‌نامه پرمخاطب‌ترین پست مطلبی با عنوان «تفاوت پوتین و زلینسکی در دیدار با وزرای دفاع روسیه و اوکراین» بود. پس از آن پست دیگری درباره واقعه گوهرشاد و ارتباط آن با کشف حجاب بیشترین بازخورد را در این شبکه اجتماعی داشت. پست مربوط به «​​ادعای فتوشاپی بودن عکس زنی که در خوزستان از روی زمین آب می‌خورد» سومین پست پرمخاطب فکت‌نامه در اینستاگرام بود. 

پربازدیدترین پست‌های کانال تلگرام فکت‌نامه پست درستی‌سنجی گفته‌های بهرام عین‌الهی در اواخر تابستان گذشته که گفته بود «ایران بعد از آلمان رتبه دوم واکسیناسیون در دنیا را دارد» بالاترین میزان بازدید را داشت. بعد از آن پست دیگری که درستی‌سنجی «ادعای فردی درباره مرگ‌بار بودن واکسن‌های کرونا« منتشر شده بود بیشتر میزان بازدید تلگرام فکت‌نامه را در سال ۱۴۰۰ داشت. رتبه سوم هم  پستی درباره جعل تصویر آمارهای بانک جهانی توسط خبرگزاری تسنیم بود. این پست کمی پس از آن منتشر شده بود که رهبر جمهوری اسلامی در سخنرانی نوروزی پارسال خود گفته بود ایران هجدهمین اقتصاد برتر دنیا است. 

پادکست‌های شنیده شده

آمارها نشان می‌دهد طی یک سال گذشته ۵۲ قسمت پادکست فکت‌نامه دست‌کم ۱۰۸ هزار بار در پلتفرم‌های پادگیر دانلود شده است. 

طبق آمار قسمت «مستند رائفی‌پور» بالاترین تعداد شنونده را در میان قسمت‌های پخش شده در سال ۱۴۰۰ داشته است. بعد از آن قسمت «سلیمانی، انتقام سخت و شلیک به هواپیمای پرواز ۷۵۲ اوکراین» دومین اپیزود با بالاترین آمار دانلود است. «مستند حسن عباسی»، «مورد عجیب کاترین شکدم»، «محمد علی طاهری و مبنای علمی عرفان حلقه» و «بنی‌صدر و شایعه‌ای که نمی‌میرد» پرشنونده‌ترین اپیزودهای پادکست فکت‌نامه در سال گذشته‌اند. 

فکت‌چک‌های برگزیده ۱۴۰۰ به انتخاب تحریریه 

و اما فکت‌چک‌های شاخص و برگزیده سال. امسال تصمیم گرفتیم بر اساس تجربه‌های تحریریه فکت‌نامه چند فکت‌چک را به عنوان فکت‌چک‌های شاخص معرفی کنیم. این فکت‌چک‌های شاخص در سه عنوان «شاخ‌دار سال»، «پرزحمت‌ترین فکت‌چک سال» و «غافلگیرکننده‌ترین فکت‌چک سال» معرفی می‌شوند. 

شاخ‌دار سال 

جذابیت درستی‌سنجی‌هایی که نشان شاخ‌دار می‌گیرد، معمولا بیشتر از بقیه مطالب است. طبق تعریف ما نشان شاخ‌دار جایی استفاده می‌شود که «گفته یا آمار، به قدری نادرست و مضحک است که حتی مرغ پخته هم به خنده می‌افتد!» 

از مجموع ۵۶ فکتی که امسال نشان شاخ‌دار گرفتند، گزینه‌های زیادی برای انتخاب «شاخ‌دار سال» وجود داشت. 

مطالبی مانند طرح چندباره ادعای تاسیس داعش توسط آمریکا توسط رهبر جمهوری اسلامی و استناد چندباره او به اخبار و خاطرات جعلی مقام‌های آمریکایی؛ گفته‌های احمد خاتمی بعد از انتخابات ریاست جمهوری سیزدهم که مدعی شده بود استقبال از ابراهیم رئیسی در تاریخ بی‌نظیر بوده است؛  خبر جعلی کشف گور دسته‌جمعی شهدای گوهرشاد؛ استناد معاون وزیر بهداشت به «اسناد MI6» و نقش دشمن در کاهش رشد جمعیت؛ گفته علی‌اکبر رائفی‌پور درباره آخرالزمان و انقلاب مغناطیسی «لاشامپ»، ادعای حل مشکل آب هفت استان ایران با ۱۰ راکتور هسته‌ای؛ یا ادعای مطرح شده در کتاب‌های درسی درباره راه‌ندازی گشت پوشش توسط پلیس نیویورک… می‌توانستند بالقوه نشان «شاخ‌دار سال» را از آن خود کنند. 

اما تحریریه فکت‌نامه دست آخر مستند «پلان‌کووید» را به عنوان «شاخ‌دار سال» برگزید. این مستند روز ۲۷ بهمن ۱۴۰۰ در یکی بهترین ساعت‌‌ از یکی از پرمخاطب‌ترین شبکه‌های تلویزیونی ایران پخش شد.

در این مستند مجموعه متنوعی از ادعاهای نادرست، تئوری‌های توطئه بی‌اساس درباره کرونا مطرح شده است. اما علاوه بر محتوا نکته قابل تامل آن تلاش پخش‌کنندگان برای قالب کردن آن به عنوان یک مستند خارجی توجه ما را به خود جلب کرد. هیچ نشانی از اینکه این مستند، خارجی باشد در دست نیست. در عوض شواهد و قرائن محکمی وجود دارد که نشان می‌دهد «پلان‌کووید» در موسسه سفیر فیلم که گفته می‌شود وابسته به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است ساخته شده است. 

پرزحمت‌ترین فکت‌چک سال! 

به طور معمول مراحل آماده‌سازی مطالب درستی‌سنجی زمان‌بر و فرایند تحقیق درباره آنها پیچیده‌تر از گزارش‌های معمول رسانه‌ای است، اما در این میان کار تحقیق و نگارش بعضی مطالب طولانی‌تر و سخت‌‌تر از بقیه درستی‌سنجی‌ها است. 

تحریریه فکت‌نامه امسال عنوان پرزحمت‌ترین مطلب سال را به مقاله‌ای می‌دهد که در آیان ۱۴۰۰ با این عنوان منتشر شد: «آیا گفته‌های محمدعلی طاهری در مصاحبه با ایران اینترنشنال مبنای علمی دارد؟»

این مطلب در واقع درستی‌سنجی بخشی از ادعاهای علمی آقای طاهری در مصاحبه اختصاصی با تلویزیون ایران‌اینترنشنال بود. 

محمدعلی طاهری مبدع عرفان حلقه است،‌اما او در این گفت‌وگو از عبارت‌هایی مانند «پژوهش»، «موسسه تحقیقاتی»، «ژورنال علمی»، «سایمنتولوژی»، «کیهان‌شناسی شعوری»، «موجودات غیر ارگانیک»، «اینتریونیورسالیزم»، «ساینس‌فکت» و… استفاده کرده بود؛ اصطلاحاتی که ممکن است این شائبه را در ذهن مخاطب به وجود بیاورد که عرفان حلقه، مبنا و پایه علمی دارد یا نهادها و موسسات معتبر علمی، به گونه‌ای آن را تایید کرده‌اند، اما تحقیقات مفصل ما بعد از مطالعه دقیق گفته‌ها، کتاب‌ها، سخنرانی‌های نشان می‌داد آنچه گفته شده مبنای علمی ندارد. 

درستی‌سنجی اعتقادات افراد خارج از دایره درستی‌سنجی است، ما تلاش کردیم برای تحقیق و نگارش این مقاله از مخلوط شدن حساب امور اعتقادی، حساسیت‌های سیاسی و ادعاهای شبه‌علمی را از هم جدا کنیم. 

غافلگیرکننده‌ترین فکت‌چک سال

نتایج درستی‌سنجی‌ها خیلی اوقات مخاطبان را و بعضی وقت‌ها خود ما را غافلگیر می‌کند، ما متعهدیم پیش از درستی‌سنجی گفته‌ها از قضاوت درباره درستی یا نادرستی احتمالی هر مطلبی پرهیز کنیم، اما گاهی نتایج تحقیق ما را به جایی می‌رساند که تصور آن را نمی‌کردیم. 

یکی از نمونه‌های بارز درستی‌سنجی گفته یکی از نمایندگان مجلس درباره صادرات قطعات خودروی ایرانی به شرکت‌های بنز و بی‌ام‌و در آلمان بود. وقتی به آمار گمرک ایران و آمارهای بین‌المللی مراجعه کردیم بر خلاف انتظار دیدیم در سال ۱۳۹۹ (۲۰۲۰ میلادی) بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ هزار دلار قطعات خودرو از ایران به آلمان صادر شده است. این رقم البته ناچیز است و تقریبا ۵ ده هزارم واردات قطعات خودرو به آلمان است.