بررسی گزارش خبرگزاری فارس درباره اخبار جعلی در رسانه‌های فارسی‌زبان

خبرگزاری فارس روز ۱۹ مهر ۱۴۰۱، گزارشی تحلیلی درباره انتشار اخبار جعلی درباره اعتراضات اخیر منتشر کرده است.

عنوان این گزارش ویدئویی «بررسی عملکرد رسانه‌های ضد ایرانی در اغتشاشات» که به ادعای تهیه‌کنندگان آن بر اساس تحلیل داده‌های آماری مطالب منتشر شده توسط پنج رسانه فارسی زبان در شبکه‌های اجتماعی تهیه شده است؛ گزارشی که ادعا می‌کند پنج رسانه ایران‌اینترنشنال، بی‌بی‌سی فارسی، صدای آمریکا، رادیو فردا و من‌وتو در فاصله ۲۳ شهریور تا ۱۶ مهر «۱۷۳۱۲ دروغ» درباره حوادث اخیر ایران منتشر کرده‌اند: «هر ۲ دقیقه یک دروغ»!

ویدئو

در این گزارش از گراف و نمودار استفاده شده و اعداد و ارقام با جزئیات در حد یکان ذکر شده‌اند؛ جزئیاتی که در نگاه اول این تلقی را به وجود می‌آورد که آنچه گفته شده در قالب یک پروژه پژوهشی درباره انتشار اخبار جعلی و محاسبه و تجزیه و تحلیل یک مجموعه داده تهیه شده است.

ولی آیا این ویدئو نتیجه یک کار پژوهشی معتبر است؟ یا اینکه صرفا در قالب و فرم علمی ارائه شده، تا روی ذهن مخاطب اثر بگذارد؟

در اینجا به چند تناقض و ابهام درباره این گزارش اشاره می‌کنیم که اعتبار گزارش خبرگزاری فارس را زیر سوال می‌برد؟‌

در گزارش خبرگزاری فارس گفته می‌شود در «پیمایش» انجام شده صرفا صفحات مجازی این پنج رسانه بررسی شده و «۱۷۳۱۲» خبر برچسب «دروغ» خورده‌اند.

۱۷۳۱۲ عنوان عدد بسیار بزرگی است. این تنها در صورتی درست است که بپذیریم روزانه ۶۹۲ خبر جعلی درباره اعتراضات پس از کشته شدن مهسا امینی، منتشر شده باشد.

این در حالی است که بررسی‌های ما نشان می‌دهد حجم کل پست‌های منتشر شده در کانال تلگرامی این ۵ رسانه در فاصله ۲۳ شهریور تا ۱۶ مهر بیش از ۱۲ هزار پست نیست که همه آنها مربوط به اعتراضات اخیر نبوده‌اند.

در میان این پنج رسانه، بیشترین حجم مطالب منتشر شده مربوط به ایران‌اینترنشنال با ۳۹۳۰ پست و کمترین مربوط به رادیو فردا با ۱۵۳۲ پست است.

با این حساب مشخص نیست مبنای ادعای خبرگزاری فارس درباره تولید و انتشار «۱۷۳۱۲ دروغ» چیست؟ اما صرف نظر از ابهامی که درباره تعداد مطالب وجود دارد، ابهام بزرگ‌تر سازوکار تشخیص اخبار جعلی از اخبار درست است.

در این گزارش گفته نشده مبنای تشخیص اخبار جعلی چه بوده است، اما در دقیقه ۲:۲۰ این ویدئو گفته می‌شود:

«پنج دروغی که در ۲۵ روز گذشته بیشترین بازنشر را در این رسانه‌ها داشته‌اند به ترتیب شامل ادعای دروغ ضرب و شتم مهسا امینی توسط گشت ارشاد، ادعای دروغ درباره فوت و بیماری رهبر انقلاب، ادعای دروغ درباره سقوط شهر اشنویه، ادعای دروغ درباره علت مرگ نیکا شاکرمی، ادعای دروغ به خاک و خون کشیده شدن دانشگاه شریف است.»

هیچ کدام از این موارد از نظر فنی مصداق «خبر جعلی» نیستند.

۱- اولین مورد اشاره در گزارش فارس انتشار اخبار، گزارش و تحلیل درباره ضرب و شتم مهسا امینی توسط گشت ارشاد است. بیانیه پزشکی قانونی روز ۱۵ مهر ماه، یعنی یک روز مانده به پایان دوره «پیمایش» خبرگزاری فارس منتشر شده است. این بیانیه، با توجه به سوابق نهادهای رسمی جمهوری اسلامی در انتشار اطلاعات نادرست در موارد مشابه، از نظر منطقی نمی‌تواند به عنوان فکت‌ مورد استناد قرار بگیرد. فکت‌نامه پیش‌تر در گزارشی به دلایل تردید در صحت و اعتبار گزارش نهادهای رسمی پرداخته است.

اما حتی اگر به فرض آن را به عنوان فکت در نظر بگیریم، تا پیش از گزارش رسمی پزشکی قانونی، اخبار، گزارش، تحلیل‌ و گمانه‌زنی‌ها در این باره نمی‌تواند مصداق خبر جعلی باشد؛ چنانکه خود خبرگزاری فارس و سایر رسانه‌های رسمی جمهوری اسلامی نیز پیش از در این گزارش‌هایی با اطمینان روی عدم ضرب و شتم تاکید کرده‌اند.

۲- دومین مورد، اخبار و گزارش‌هایی است که موضوع آن ابهام درباره سلامتی علی خامنه‌ای‌ است. غیبت چند روزه رهبر جمهوری اسلامی بعد از بالا گرفتن اعتراض‌ها در ایران، لغو دیدارهای عمومی او در هفته سوم شهریور ماه و انتشار گزارشی در نشریه معتبر آمریکایی نیویورک‌تایمز و سکوت ۲۰ روزه او درباره اعتراضات، ابهام‌هایی درباره وضعیت سلامتی خامنه‌ای به وجود آورده بود. در چنین شرایطی انتشار گزارش‌ درباره وضعیت سلامتی رهبر جمهوری اسلامی، بیش از آنکه مصداق خبر جعلی باشد، عمدتا در حکم گمانه‌زنی است که یک روش متعارف رسانه‌ای در مواجهه با یک پدیده‌های است که اطلاع‌رسانی درباره آنها در چارچوب بسته‌ای انجام می‌پذیرد.

بعد از حضور رهبر جمهوری اسلامی در مراسم عزاداری اربعین در تاریخ ۲۶ شهریور، سخنرانی او در دیدار فرماندهان جنگ ایران و عراق در تاریخ ۳۰ شهریور و نهایتا اشاره او به اعتراضات در سخنرانی ۱۱ مهر ۱۴۰۱، انتشار گزارش درباره وضعیت سلامتی او در رسانه‌ها به طور طبیعی فروکش کرد.

۳- سومین ادعای مطرح شده به عنوان «دروغ» سقوط شهر اشنویه است. اشاره این گزارش به اخباری است که از درگیری‌های روز جمعه اول مهر ماه ۱۴۰۱ در اشنویه حکایت داشت. در این شرایط برخی رسانه‌های فارسی‌زبان مانند اینترنشنال با استناد به تصاویر و گزارش‌هایی که از طریق منابع خود به دست آورده‌ بودند، از عقب‌نشینی ماموران امنیتی و کنترل معترضان در برخی مناطق گزارش‌هایی ارائه کردند. بعضا برخی تحلیل‌گران رسانه‌ای از عبارت «تسخیر» یا «سقوط» اشنویه استفاده کردند که به طور قطعی تایید نشده بود.

استناد به گزارش‌ها و تصاویر راستی‌آزمایی شده که از سوی مردم و منابع محلی ارسال می‌شوند، به خصوص در شرایطی که امکان فعالیت آزاد رسانه‌های مستقل وجود ندارد، یک روش متداول در روزنامه‌نگاری است،‌ آنچه مسلم است گزارش‌ها و تصاویر روز اول مهر ماه نشان از درگیری‌های شدید در اشنویه داشته، اگرچه بکارگیری تعابیری مانند «سقوط» شهر اغراق‌شده بوده‌است.

۴- مورد چهارم که خبرگزاری فارس از آن به عنوان «دروغ» یاد کرده انتشار گزارش‌هایی درباره کشته شدن نیکا شاکرمی است. این در حالی است که شواهد و قرائن نشان از وجود جریان رسانه‌ای سازمان‌یافته در جمهوری اسلامی برای ارائه روایتی جعلی از کشته شدن نیکا دارد.

روایت یکدست خانواده نیکا حکایت از کشته شدن او توسط ماموران دارد، اما صدا و سیما و رسانه‌های وابسته به سپاه مدعی‌اند، نیکا به دلایل نامشخصی خودکشی کرده و خود را از ساختمانی چند طبقه به پایین انداخته است.فکت‌نامه پیش‌تر در گزارشی به تناقض‌های روایت‌ رسانه‌های جمهوری اسلامی پرداخته است.

۵- و اما مورد پنجم «به خاک و خون کشیده شدن دانشگاه شریف» است. در گزارش خبرگزاری فارس به این خبر به عنوانی یکی از مصادیق عمده انتشار اخبار جعلی توسط رسانه‌های فارسی‌زبان در خارج از کشور اشاره شده، در حالی که این ماجرا در رسانه‌های داخلی نیز بازتاب داشته است، چنانکه هیات رئیسه دانشگاه شریف نیز از آن به عنوان «وقایع تلخ و تاسف‌بار روز یکشنبه دهم مهرماه» یاد کرده برای بررسی روایت‌های متفاوت و بعضاً متناقض توسط رسانه‌ها و نهادهای مختلف، کمیته‌ ویژه تشکیل داده است.

جمع‌بندی

خبرگزاری فارس به تازگی یک گزارش آماری- تحلیلی درباره انتشار اخبار جعلی مربوط به اعتراضات اخیر توسط رسانه‌های فارسی‌زبان خارج از کشور منتشر کرده است.

در این گزارش از ادبیات و اجزایی (مثل اعداد و ارقام دقیق و نمودار) استفاده شده که در نگاه اول این تلقی را به وجود می‌اورد که گزارش بر اساس یک پروژه پژوهشی و پیمایش علمی تهیه شده. اما دقت در جزئیات اعتبار ادعاهای مطرح شده را زیر سوال می‌برد.

گزارش مدعی است در یک پیمایش بیش از ۱۷ هزار «خبر دروغ» را مورد بررسی قرار داده که در یک بازه زمانی ۲۵ روزه در وب‌سایت و شبکه‌های اجتماعی پنج رسانه ایران‌اینترنشنال، بی‌بی‌سی فارسی، صدای آمریکا، من‌وتو و رادیو فردا درباره اعتراضات منتشر شده‌اند.

معلوم نیست «۱۷ هزار خبر دروغ» از کجا آمده و چگونه شمرده‌ شده است، تعداد کل پست‌هایی که در کانال تلگرامی این پنج رسانه منتشر شده‌اند، روی هم بیش از ۱۲ هزار عنوان نیست که همه آنها نیز مربوط به اعتراض‌های اخیر نیستند.

ممکن است خبرگزاری فارس پست‌های تکراری در همه پلتفرم‌ها را چند بار شمرده باشد که در این صورت اولا عنوان «۱۷ هزار خبر» عنوان درستی نیست، دوم، باز هم معلوم نیست این عدد چگونه و بر چه مبنای شمارش شمرده است.

ابهام‌ بزرگ‌تر، اما روش مورد استفاده برای تشخیص اخبار جعلی در این پیمایش ادعایی است که مبهم و نامشخص است. معلوم نیست خبرگزاری فارس بر چه اساسی کدام خبر را جعلی و کدام را درست تشخیص داده است، اما در گزارش به پنج مصداق اشاره شده که هیچ کدام مصداق خبر جعلی نیستند.

به عنوان مثال در این پژوهش ادعایی، انتشار اخبار درباره ضرب و شتم مهسا امینی، انتشار خبر کشته شدن نیکا شاکرمی یا انتشار اخبار حمله نیروهای امنیتی به دانشگاه شریف مصداق خبر جعلی عنوان شده‌اند، در حالی که این اخبار بر اساس شواهد و قرائن معتبر و گزارش‌هایی منتشر شده‌اند که بعضا در رسانه‌های رسمی داخل ایران نیز بازتاب داشته‌اند.