ادعای شاخ‌دار فناوری بدون سوخت در تست موشک بالستیک قاره‌پیمای ایرانی

در روزهای اخیر، همزمان با انتشار تصاویر پرتاب ناموفق موشک جمهوری اسلامی (احتمالاً ماهواره‌بر ذوالجناح) در تاریخ ۲۷ شهریور ۱۴۰۴، یک ویدیو در شبکه‌های اجتماعی دست‌به‌دست می‌شود. در این ویدیو انیمیشنی سه‌بعدی از یک موتور فرضی نمایش داده شده و روی آن نوشته است: «این موتور راکتی بدون سوخت کار می‌کند و یک قانون فیزیک را می‌شکند». برخی کاربران مدعی شده‌اند که این ویدیو مربوط به همان پرتاب ایران است و پت‌پت خروجی موتور در پروفایل پرواز (Chugging)، نه نشانه نقص فنی بلکه حاصل یک فناوری جدید است که «علم فیزیک و کوانتوم را به چالش می‌کشد» (توییتر، اینستاگرام).

طرز خاص حرکت موشک باعث شوخی‌های زیادی در شبکه‌های اجتماعی شده‌است.

لازم به ذکر است فکت نامه پیش از این رد نور مشاهده‌شده در آسمان ایران رد روز ۲۷ شهریور ۱۴۰۴ را در گزارش دیگری بررسی کرده بود.

همچنین ادعای اینکه این آزمایش موشک بالستیک قاره‌پیما بوده نیز رد شده بود.

موشک دیده‌شده در ویدیو چیست؟

تصاویر مربوط به انیمیشن‌های مفهومی از موتورهای غیرمتعارف فضایی هستند که سال‌ها در اینترنت منتشر شده‌اند. این انیمیشن‌ها معمولاً به پروژه‌های پرحاشیه‌ای و شبه‌علمی مانند EmDrive یا موتورهای «واکنش‌ناور» (Reactionless Drive) برمی‌گردند؛ موتورهایی که ادعا می‌کنند بدون مصرف سوخت، با امواج مایکروویو یا روش‌های عجیب دیگر، پیشران تولید می‌کنند.

این انیمیشن‌ها نه محصول وزارت دفاع ایران است، نه سند یک پروژه واقعی، بلکه بخشی از ویدیوهای سرگرمی در یوتیوب و تیک‌تاک هستند که به «اختراعاتی که قوانین فیزیک را می‌شکنند» می‌پردازند. موتور نمایش‌داده‌شده بیشتر شبیه یک ژنراتور علمی-تخیلی است تا پیشران واقعی. هیچ‌یک از مشخصات موتوری که ایران استفاده می‌کند (موتور سوخت جامد یا مایع) در آن دیده نمی‌شود.

طرح مفهومی EmDrive متعلق به مهندس هوافضای بریتانیایی، راجر شایر (Roger Shawyer) است. او در سال ۱۹۹۹ برای اولین بار ایده EmDrive را مطرح کرد. ادعای اصلی EmDrive این است که می‌تواند نیروی رانش (Thrust) را بدون نیاز به خروج هرگونه پیشران (سوخت) تولید کند. این کار ظاهرا با بازتاباندن امواج مایکروویو در داخل یک محفظه فلزی بسته و مخروطی‌شکل (Resonant Cavity) انجام می‌شود. طبق ادعای شایر، فشار تابشی امواج در دو انتهای پهن و باریک محفظه متفاوت است و این اختلاف فشار، نیروی رانش خالص ایجاد می‌کند.

اما قانون پایستگی تکانه یا اندازه حرکت (Momentum) یکی از بنیادی‌ترین اصول طبیعت است و بیان می‌کند که در یک سیستم بسته، تکانه کل ثابت است. برای اینکه یک موشک به جلو برود (تکانه به دست آورد)، باید جرمی را به عقب پرتاب کند (گازهای داغ سوخت). از آنجایی که EmDrive ادعا می‌کند بدون پرتاب هیچ جرمی حرکت می‌کند، به نظر می‌رسد این قانون اساسی را نقض می‌کند. به همین دلیل، از ابتدا با شک و تردید شدید جامعه علمی جهانی روبرو شد.

در سال‌های اولیه، چند آزمایش (از جمله در آزمایشگاه Eagleworks ناسا) نتایج مبهمی را نشان داد که به نظر می‌رسید نیروی رانش بسیار ناچیزی (در حد میکرونیوتن) تولید شده است. این نتایج هیجان زیادی در رسانه‌ها ایجاد کرد. با این حال، آزمایش‌های بسیار دقیق‌تر و جدیدتر، به ویژه توسط یک تیم تحقیقاتی در دانشگاه فنی درسدن آلمان، به این نتیجه رسیدند که نیروی رانش مشاهده شده در آزمایش‌های قبلی، نتیجه خطاهای آزمایشی و اثرات جانبی بوده است. این خطاها عمدتا ناشی از انبساط حرارتی قطعات دستگاه در اثر گرمای مایکروویو و تعامل آن با میدان مغناطیسی زمین بوده است، نه یک پدیده فیزیکی جدید.

امروزه، اجماع قاطع جامعه علمی و مهندسی این است که EmDrive کار نمی‌کند و یک فناوری قابل اتکا نیست. این مفهوم در حوزه علم حاشیه (Fringe Science) طبقه‌بندی می‌شود.

رد دود عجیب و مقطعی در پرتاب ذوالجناح چه بود؟

همان‌طور که در گزارش پیشین بررسی شد، ویدیوهای ثبت‌شده از پرتاب ۲۷ شهریور نشان می‌دادند که موتور موشک پس از صعود اولیه، به جای ایجاد دود پیوسته، رد دود منقطع و نقطه‌نقطه برجای می‌گذاشت. این پدیده در زبان فنی به نوسان فشار احتراق (Combustion Instability) معروف است. موتور به جای آنکه پیوسته بسوزد و تراست یکنواخت تولید کند، دچار ضربان‌های فشار می‌شود. نتیجه این است که رانش در دوره‌های کوتاه کاهش و افزایش پیدا می‌کند و در آسمان رد دود گسسته دیده می‌شود.

دلایل متعددی می‌تواند باعث این ناپایداری شود اما در هر صورت این شواهد دلیل بر شکست پرتاب است؛ موتور به‌درستی کار نکرده، تراست کافی به موشک نداده و آن را به جای مدارگیری، به سقوط زودهنگام کشانده است.

این پدیده هیچ ارتباطی به فناوری‌های شبه‌علمی «بدون سوخت» ندارد. در تاریخچه موشکی جهان، بارها موتورهای آزمایشی دچار همین ناپایداری شده‌اند. به عنوان مثال، ناسا در دهه ۱۹۶۰ برای موشک‌های ساترن-۵ بارها با مشکل combustion instability مواجه بود و مهندسان مجبور شدند طراحی انژکتورها را تغییر دهند. بنابراین آنچه در آسمان ایران دیده شد، یک نقص فنی شناخته‌شده و قدیمی است، نه یک جهش فناورانه.

چرا «به چالش کشیدن فیزیک و کوانتوم» حرفی نادرست است؟

تمام موتورهای راکتی، چه سوخت جامد، چه مایع و چه یونی، بر اساس اصل پایستگی تکانه کار می‌کنند؛ برای حرکت به جلو، باید جرم یا انرژی‌ای به عقب پرتاب شود. اگر سیستمی ادعا کند «بدون سوخت» حرکت می‌کند، یعنی نقض مستقیم این اصل اساسی. چنین چیزی تاکنون هیچ‌گاه به اثبات نرسیده است.

وقتی گفته می‌شود «این فناوری قوانین کوانتوم را به چالش می‌کشد»، این عبارتی مبهم و غیرعلمی است. «کوانتوم» در فیزیک مجموعه‌ای از نظریه‌های دقیق و ریاضی است، نه ابزاری برای توضیح هر پدیده عجیب. استفاده از این واژه برای توجیه نقص فنی یک موشک نمونه بارز شبه‌علم است: یعنی بهره‌برداری از اصطلاحات پیچیده برای ایجاد توهم علمی در مخاطب غیرمتخصص.

بنابراین فکت‌نامه به ویدیو منتشر شده از ادعای شبه‌علمی EmDrive که مدعیست موشک آزمایش شده در ۲۷ شهریور ۱۴۰۴ در ایران بوده‌است، نشان شاخ‌دار می‌دهد.