از وضعیت هشدار «بسیار خطرناک» تابش فرابنفش در تهران چه می‌دانیم؟

روز ۳۰ تیرماه ۱۴۰۴، هشدار افزایش تابش فرابنفش در تهران به حداکثر خود رسید و اداره کل هواشناسی استان تهران نسبت به افزایش شدید تابش اشعه فرابنفش (UV) هشدار داده و با صدور اطلاعیه‌ای، شرایط جوی پایتخت را در وضعیت هشدار زرد قرار داده است.

شاخص پرتو فرابنفش در برخی ساعات به عدد ۱۱ رسیده که در طبقه‌بندی جهانی، بالاترین حد قابل ثبت و در محدوده بسیار خطرناک است. این شرایط که هم‌زمان با افزایش دما، بادهای گرم و گرد و غبار همراه شده، نگرانی‌هایی جدی در خصوص سلامت عمومی به‌ویژه در ساعات اوج تابش (۱۰ صبح تا ۴ بعدازظهر) ایجاد کرده است. از شهروندان خواسته شده در این بازه زمانی از حضور در فضای باز خودداری کرده و تدابیر محافظتی مانند استفاده از کرم ضدآفتاب، عینک UV و پوشش مناسب را جدی بگیرند.

شاخص فرابنفش چیست و به چه معنی است؟

شاخص فرابنفش (UV Index) یک عدد بدون واحد است که شدت تابش پرتوهای فرابنفش خورشید را در سطح زمین نشان می‌دهد. این شاخص را سازمان جهانی بهداشت (WHO)، سازمان جهانی هواشناسی (WMO) و سازمان حفاظت محیط زیست آمریکا (EPA) به‌عنوان یک معیار استاندارد جهانی برای اطلاع‌رسانی درباره سطح خطر قرار گرفتن در معرض اشعه UV استفاده می کنند.

عدد شاخص UV معمولاً بین ۰ تا ۱۱+ نمایش داده می‌شود: مقادیر پایین‌تر نشان‌دهنده خطر اندک، و مقادیر بالاتر نشان‌دهنده خطر شدید برای سلامت پوست و چشم هستند. شاخص ۰ بیانگر عدم وجود تابش UV است، در حالی که عدد ۱۱ یا بالاتر در دسته «فوق‌العاده خطرناک» قرار می‌گیرد، به‌طوری‌که حتی چند دقیقه قرار گرفتن در معرض آفتاب می‌تواند باعث آسیب جدی شود. تابش فرابنفش به سه بخش تقسیم می‌شود

• تابش UVA: بخش عمده‌ای از اشعه‌ای که به سطح زمین می‌رسد، UVA است (حدود ۹۵درصد)، که به لایه‌های عمیق‌تری از پوست نفوذ کرده و در درازمدت باعث پیری زودرس و سرطان پوست می‌شود.
• تابش UVB: بخش عمده این تابش (حدود ۹۵ درصد) آن را لایه اوزون و جو زمین جذب می‌کند و باقی‌مانده، حدود ۵درصد) با نفوذ سطحی‌تر، عامل اصلی آفتاب‌سوختگی، تولید ویتامین D و آسیب مستقیم به DNA سلول‌هاست. همچنین این بخش از طیف خورشید، عامل اصلی تولید ویتامین D در بدن است.
• تابش UVC: خطرناک‌ترین نوع UV است، اما خوشبختانه به‌طور کامل در لایه اوزون جذب می‌شود و به سطح زمین نمی‌رسد.

مبنای محاسبه شاخص UV، شدت تابش مؤثر اشعه UVB در طول موج ۲۸۰ تا ۳۱۵ نانومتر است، چون این بخش از طیف فرابنفش بیشترین نقش را در ایجاد سوختگی و جهش‌های پوستی و انواع سرطان پوست دارد.

شاخص UV به‌طور عددی به پنج سطح خطر طبقه‌بندی می‌شود که هر سطح، نشان‌دهنده میزان آسیب‌پذیری بدن در برابر اشعه فرابنفش است. در بازه ۰ تا ۲، شدت تابش «کم» محسوب می‌شود و این شرایط برای بیشتر افراد ایمن است. شاخص ۳ تا ۵ بیانگر تابشی با شدت «متوسط» است که در آن، باید احتیاط کرد؛ زیرا قرار گرفتن طولانی‌مدت در آفتاب می‌تواند به سوختگی منجر شود. در بازه ۶ تا ۷، شدت تابش «زیاد» ارزیابی می‌شود و احتمال بروز آفتاب‌سوختگی حتی در عرض ۳۰ دقیقه وجود دارد. وقتی شاخص به ۸ تا ۱۰ می‌رسد، خطر در سطح «بسیار زیاد» قرار می‌گیرد و اشعه فرابنفش می‌تواند در مدت‌زمانی کوتاه، آسیب‌های شدید به پوست و چشم وارد کند. در نهایت، شاخص ۱۱ یا بیشتر، وضعیت «فوق‌العاده زیاد» را نشان می‌دهد که حتی چند دقیقه تماس مستقیم با آفتاب ممکن است منجر به آسیب‌های جدی و فوری شود.

روی همه گوشی‌های موبایل، ما اپلیکیشن‌های هواشناسی وضعیت شاخص فرابنفش را در لحظه اعلام می‌کنند. شناخت دقیق شاخص UV و ترکیبات آن به ما کمک می‌کند تا در مواجهه با آفتاب، اقدامات پیشگیرانه‌ای برای سلامت پوست و چشم اتخاذ کنیم—به‌ویژه در روزهایی که عدد شاخص به محدوده‌های بالا می‌رسد و هشدارهای بهداشتی صادر می‌شود.

چرا شاخص فرابنفش تهران به بالاترین سطح رسیده‌است؟

گزارش‌ها نشان می‌دهند که در سال‌های گذشته نیز در ماه‌های تیر و مرداد، شاخص UV به طور مداوم در محدوده «بسیار زیاد» و «فوق‌العاده زیاد» قرار داشته و مسئولان هشدارهایی مشابه صادر کرده‌است. این روند ثابت، بیانگر عوامل اقلیمی و جغرافیایی تهران و تأثیر آن بر شدت تابش فرابنفش در فصول گرم سال است.

عوامل جغرافیایی و فیزیکی

1. در این دوره، خورشید با زاویه‌ای عمودی‌تر نسبت به نیمکره شمالی می‌تابد؛ در نتیجه پرتوهای خورشید، از جمله اشعه UV، مسیر کوتاه‌تری را در جو طی کرده و با شدت بیشتری به سطح زمین می‌رسند.
2. تهران با قرار گرفتن در ارتفاع بالاتری نسبت به سطح دریا، در معرض فیلتراسیون کمتری از سوی لایه‌های جوی قرار دارد، امری که عبور پرتوهای فرابنفش را تسهیل می‌کند. همچنین، آب‌وهوای خشک و روزهای عمدتاً آفتابی تابستانی، با رطوبت پایین (حدود ۱۹ درصد) و بیش از ۲۲ روز آسمان صاف در ماه، باعث می‌شود جذب طبیعی UV بخاطر بخار آب و ابرها کاهش یابد.

این دو عامل، از بقیه مهم‌تر هستند و چون به تهران اختصاص ندارند، به نظر می‌رسد باید برای همه زمان‌ها و مکان‌های مشابه نیز این‌گونه باشد. بنابراین موضوع جدیدی نیست و داغ‌شدن آن در اخبار ممکن است دلایل دیگری داشته‌باشد. شواهد نیز این موضوع را تایید می‌کند. برای مثال:

1. شاخص فرابنفش ایستگاه فرودگاه مهرآباد در هفته اول مرداد ماه از سال ۲۰۰۳ تا سال ۲۰۲۴ همواره عددی بین ۱۰ تا ۱۲ بوده‌است.
2. شهر البوکرکی در نیومکزیکو آمریکا در طرف دیگر کره زمین که عرض جغرافیایی مشابه تهران و ارتفاعی کم و بیش اندازه تهران دارد نیز امروز رکورد شاخص فرابنفش ۱۱/۹ را رد کرد.

عوامل انسانی و محیط‌زیستی: در کنار عوامل فیزیکی و جغرافیایی، مسائل محیط‌زیستی مانند کاهش ضخامت لایه ازن و نوع خاصی از آلودگی هوا نیز نقش مهمی ایفا می‌کنند. اگرچه ذرات معلق در هوا می‌توانند بخشی از تابش را پراکنده کنند، اما برخی ترکیبات شیمیایی آلاینده، مانند اکسیدهای نیتروژن و ترکیبات فرار آلی، با تخریب لایه ازن زمینه عبور بیشتر اشعه فرابنفش را فراهم می‌کنند. در روزهایی که هوای تهران پاک‌تر است و ذرات معلق کاهش یافته‌اند، این اثر بازدارنده کمتر شده و تابش UV می‌تواند با شدت بیشتری به سطح زمین برسد.

به‌طور کلی، تلفیق این شرایط باعث می‌شود تهران در میانه تابستان، یکی از بالاترین شاخص‌های فرابنفش را در میان شهرهای ایران تجربه کند. با این حال، آلودگی هوایی تهران، به طور موضعی نقشی در این زمینه ندارد هر چند بخشی از فرآیند جهانی است که منجر به تضعیف لایه اوزون می‌شود.

این نکته نیز بسیار مهم است که لایه اوزون یک ساختار خود ترمیمی دارد. یعنی کاهش ضخامت لایه اوزون باعث عبور بیشتر امواج فرابنفش به درون جو شده و این ذرات با انرژی بالایی که دارند مولکول‌های اکسیژن، آب و سایر اکسیدها را تجزیه کرده و منجر به تولید بیشتر گاز اوزون و افزایش ضخامت آن می‌شوند.

توصیه‌های ایمنی در مواجهه با شرایط فرابنفش خطرناک چیست؟

قرار گرفتن در معرض اشعه فرابنفش خورشید در زمانی که شاخص تابش به سطوح ۸ و بیشتر می‌رسد می‌تواند پیامدهای جدی برای سلامت داشته باشد؛ از جمله آفتاب‌سوختگی شدید، پیری زودرس پوست، آسیب به قرنیه و شبکیه چشم، اختلالات سیستم ایمنی، و در بلندمدت، افزایش خطر ابتلا به سرطان پوست. بر همین اساس، سازمان جهانی بهداشت (WHO)، سازمان حفاظت محیط زیست آمریکا (EPA) و مراکز تخصصی پوست‌شناسی توصیه‌هایی مؤکد برای محافظت از خود در برابر اشعه مضر خورشید منتشر کرده‌اند که رعایت آن‌ها در فصل تابستان، به‌ویژه در شهرهایی مانند تهران با شاخص UV بالا، حیاتی است.

بیرون نرفتن از ساعت ۱۰ صبح تا ۴ عصر: مهم‌ترین اقدام پیشگیرانه، پرهیز از قرار گرفتن در معرض نور مستقیم خورشید بین ساعات ۱۰ صبح تا ۴ بعدازظهر است که تابش فرابنفش به دلیل زاویه عمودی‌تر خورشید به اوج خود می‌رسد. اگر ناگزیر به بیرون رفتن در این زمان هستید، حتماً در سایه یا زیر سایبان حرکت کنید و فعالیت‌های مهم یا فیزیکی را به ساعات اولیه صبح یا بعد از غروب آفتاب موکول نمایید.

پوشش مناسب پوست و چشم: از لباس‌های با آستین بلند، رنگ روشن و بافت متراکم استفاده کنید. کلاه‌های لبه‌دار (که نواحی صورت، گوش‌ها و گردن را پوشش می‌دهند) و عینک‌های آفتابی دارای استاندارد UV400 یا محافظت ۱۰۰درصد در برابر UVA و UVB، اجزای ضروری مراقبت روزانه در روزهای پرتابش هستند.

کرم‌های ضدآفتاب: از هر روشی مهم‌تر، استفاده از کرم ضدآفتاب است. از ضدآفتاب‌هایی با SPF ۳۰ یا بالاتر و با طیف وسیع (broad-spectrum) استفاده کنید. این کرم‌ها را دست‌کم ۱۵ تا ۲۰ دقیقه پیش از خروج از منزل به تمام نواحی در معرض آفتاب بمالید و هر ۱/۵ تا ۲ ساعت و همچنین بعد از تعریق یا شنا، حتما آن را تمدید کنید.

درباره کرم‌های ضدآفتاب، تبلیغات خطرناک و گمراه‌کننده‌ای منتشر می‌شود که قبلا فکت‌نامه بعضی از این شایعات را بررسی و رد کرده‌است:

افزایش آگاهی عمومی و برنامه‌ریزی هوشمندانه: با استفاده از اپلیکیشن‌های موبایل هواشناسی و تنظیم آلارم، به طور دقیق و در لحظه از وضعیت شاخص فرابنفش اطراف خود مطلع شوید. فعالیت‌های فضای باز را بر اساس شاخص فرابنفش تنظیم کنید. اگر شاخص از عدد ۸ فراتر رفت، انجام فعالیت‌های حساس یا طولانی‌مدت در فضای باز تحت نور خورشید می‌تواند خطرناک باشد. همچنین پس از بازگشت از زیر آفتاب، در صورت مشاهده تحریک یا قرمزی پوست، از مرطوب‌کننده‌ها و محصولات ضدالتهاب مخصوص پس از آفتاب استفاده کنید.

در نهایت، این نکات برای کودکان، سالمندان، بیماران مزمن و افرادی با پوست روشن یا سابقه بیماری‌های پوستی از حساسیت دوچندان برخوردار است. بی‌توجهی به هشدارهای UV می‌تواند در کوتاه‌مدت به آسیب، و در بلندمدت به بیماری‌های جبران‌ناپذیر منجر شود. تابش شدید آفتاب را جدی بگیرید.