از آلایندگی زیست‌محیطی حمله به انبار نفت کن (شهران) و ری چه می‌دانیم؟

روابط عمومی سازمان حفاظت محیط‌زیست روز ۲۲ تیرماه ۱۴۰۲، گزارشی را از برآورد اولیه پیامدهای محیط‌ زیستی جنگ ۱۲ روزه اسرائیل و ایران، منتشر کرد. این گزارش را معاونت محیط‌زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست تهیه کرده است. خبرگزاری ایرنا در پوشش این خبر نوشت:

حملات موشکی به انبارهای نفتی «ری» و «کن» منجر به از بین رفتن حدود ۱۹/۵ میلیون لیتر سوخت شد که در پی آن، ۴۷ هزار تن گاز گلخانه‌ای و بیش از ۵۷۸ هزار و ۸۲۱ کیلوگرم آلاینده هوا وارد جو تهران شد و کیفیت هوا را به‌شدت کاهش داده‌است.

اما آیا این ادعا واقعی است؟ آیا حادثه‌ مورد اشاره واقعاً چنان تأثیر چشم‌گیری بر کیفیت هوای تهران داشته که بتوان آن را «فاجعه زیست‌محیطی» نامید؟ در ادامه این ادعا را بررسی می‌کنیم.

از انفجارهای انبارهای سوخت ری و کن چه می‌دانیم؟

در روز ۲۴ خرداد ۱۴۰۴ یکی از این انفجارهای ناشی از حمله هوایی اسرائیل که بازتاب تصویری زیادی داشت، آتش‌سوزی گسترده‌ای ناشی از حمله به انبار سوخت شهران در محدوده کن در شمال‌غرب تهران بود. تصاویر نشان می‌دادند که ستون عظیمی از دود سیاه از محل انفجار برخاسته و در گستره‌ای وسیع از آسمان تهران دیده می‌شود.

در روز ۲۵ خرداد، تصاویر زیادی از آتش‌سوزی گسترده از پالایشگاه تهران در جنوب شهرری و انبار سوخت آن منتشر شد. این گزارش‌ها در ابتدا ضد و نقیض بودند اما سرانجام با بازدید وزیر نفت، از این پالایشگاه در ظهر همان روز، این موضوع نیز تایید شد. این انبار چند روز در حال سوختن بود.

تحلیل داده‌محور آلاینده‌های منتشر شده

سازمان حفاظت محیط‌زیست در گزارش خود به این نتیجه رسیده که «حدود ۱۹/۵ میلیون لیتر سوخت» در این دو حمله از بین رفته‌است. ما نمی‌توانیم به طور دقیق این عدد را راستی آزمایی کنیم، اما این عدد را صحیح فرض می‌کنیم زیرا:

1. سازمان حفاظت محیط‌زیست یک نهاد علمی است که انتظار می‌رود چنین گزارش‌هایی را که در حوزه فعالیت رسمی است با دقت کافی محاسبه کرده‌باشد. این سازمان آمارهای دیگری نیز در گذشته در مسائل مختلف مربوطه ارائه داده که منبع تحقیق‌های فکت‌نامه بوده‌است.
2. یک تخمین ساده و سردستی و مقایسه آن با سایر آمارها نشان می‌دهد این عدد قابل اتکاست.

همچنین سازمان حفاظت از محیط‌زیست محاسبه کرده که «در پی آن حملات، ۴۷ هزار تن گاز گلخانه‌ای و بیش از ۵۷۸ هزار و ۸۲۱ کیلوگرم آلاینده هوا وارد جو تهران شد» این موضوع نیز باید محصول محاسبه دقیق باشد. نسبت میزان دی‌اکسید کربن تولید از سوختن بنزین و گازوئیل مشخص است و تخمین نشان‌دهنده تولید ۴۵ تا ۵۰ هزار تن گاز گلخانه‌ای است. همچنین بر این اساس نسبت، تولید آلاینده‌هایی مانند مونوکسید کربن، اکسید گوگرد، اکسید نیتروژن، ازن و به‌خصوص ذرات معلق (دوده) می‌تواند در مجموع بیش از ۵۰۰ تن باشد.

بنابراین عددهای اعلامی سازمان حفاظت محیط‌زیست را به عنوان منبع در نظر می‌گیریم. این مقدار آلاینده، به لحاظ مرتبه بزرگی با آنچه برخی کاربران در توییتر یا کانال‌های خبری بیان کرده بودند مطابقت دارد. می‌توان گفت اصل ادعای انتشار صدها تن آلاینده در مدت چند ساعت، از نظر علمی معتبر است.

این عددها را با واقعیت‌های یک روز معمولی در تهران مقایسه می کنیم تا ببینیم‌ آیا آنطور که سازمان حفاظت محیط‌زیست در تفسیر این محاسبات گفته «کیفیت هوا را به‌شدت کاهش یافته» و آن‌طور که در شبکه‌های اجتماعی گفته می‌شود «سلامت مردم تهدید می‌شود»؟

روزانه چقدر سوخت فسیلی در تهران مصرف می‌شود؟

ابتدا میانگین تقریبی مصرف روزانه انواع سوخت رایج در تهران را بررسی می‌کنیم:

بنزین: روزانه حدود ۲۰ تا ۲۲ میلیون لیتر بنزین در تهران مصرف می‌شود. این مقدار معادل حدود ۱۰ تا ۱۲درصد کل مصرف بنزین کشور است.

نفت‌گاز (گازوئیل دیزل): مصرف گازوئیل در تهران نیز قابل توجه است. آمار تفکیکی رسمی کمتری منتشر می‌شود. آمارهای ملی ارقامی بین ۱۱۶ تا ۱۲۰ میلیون لیتر در روز را نشان می‌دهند. همچنین گفته می‌شود در مجموع روزانه حدود ۴۰ میلیون لیتر انواع فرآورده نفتی از انبارهای سوخت تهران توزیع می‌شود و سهم بنزین حدود نیمی از آن است، می‌توان برآورد کرد که مصرف روزانه گازوئیل در تهران حدود ۱۵ میلیون لیتر (در حد ۱۰ الی ۱۸ میلیون لیتر) باشد. بخش عمده‌ای از این گازوئیل در حمل‌ونقل سنگین (کامیون‌ها، اتوبوس‌ها و …) مصرف می‌شود. طبق گفته مسئولان حدود ۶۰درصد مصرف نفت‌گاز در بخش حمل‌ونقل است و باقی آن برای نیروگاه‌ها یا صنایع اطراف تهران به‌کار می‌رود.

گاز طبیعی (متان لوله‌کشی شهری و CNG): تهران یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان گاز طبیعی در کشور است. مصرف روزانه گاز در استان تهران به طور متوسط حدود ۸۰ تا ۹۰ میلیون مترمکعب برآورد می‌شود. این رقم در روزهای سرد زمستان به بیش از ۱۱۰ میلیون مترمکعب در روز نیز رسیده است. سهم تهران از مصرف گاز کشور حدود ۱۰درصد است. بخش زیادی از این گاز برای گرمایش و مصارف خانگی-تجاری به‌کار می‌رود و نیز سوخت اصلی نیروگاه‌های برق تهران است. همچنین بخشی از ناوگان حمل‌ونقل (تاکسی‌ها و اتوبوس‌های گازسوز) از گاز طبیعی فشرده (CNG) استفاده می‌کنند که آن هم از شبکه گاز شهری تأمین می‌شود.

از مقدار مصرف روزانه سوخت‌هایی مانند نفت کوره یا مازوت (مصرف در موارد استثنایی) و نفت سفید (نفت چراغ یا کروسن) صرف‌نظر می‌کنیم.

روزانه چقدر گاز گلخانه‌ای یا آلاینده وارد هوای تهران می‌شود؟

مصرف مقادیر عظیم سوخت فسیلی هر روز آلاینده‌های زیادی را وارد جو می‌کند. این آلاینده‌ها شامل دو دسته کلی هستند:

• گازهای گلخانه‌ای (مانند CO2 که روی تغییرات اقلیم اثر می‌گذارند.)
• آلاینده‌های هوای شهری (مانند مونواکسید کربن، اکسیدهای نیتروژن، ترکیبات آلی فرار، ذرات معلق و غیره که مستقیماً بر کیفیت هوا و سلامت تنفس تاثیر می‌گذارند.)

۱) ردپای اقلیمی تهران (انتشار CO2)

مجموع مصرف سوخت‌های فسیلی روزانه تهران (بنزین ۲۰+ میلیون لیتر، گازوئیل ۱۵میلیون لیتر، گاز طبیعی ۸۰+ میلیون مترمکعب) چند برابر مقدار از بین رفته در انبارهای سوخت کن و ری است. فقط بخش بنزین و گازوئیل تهران براساس همان ضرایب محاسبات بالا در حدود ۹۰ هزار تن در روز گاز گلخانه‌ای تولید می‌کند (تقریباً دو برابر عدد فوق)، و اگر انتشار ناشی از مصرف گاز طبیعی در منازل، صنایع و نیروگاه‌ها را نیز اضافه کنیم، کل گازهای گلخانه‌ای روزانه تهران احتمالا بیش از ۱۰۰هزار تن CO2 خواهد بود. این رقم بسیار بزرگی است که نشان می‌دهد تهران سهم قابل توجهی در انتشار کربن دارد.

۲) آلاینده‌های معیار؛ اکسیدهای گوگرد و نیتروژن، ازن، ذرات معلق، مواد سمی آلی

علاوه بر CO2 سوخت‌های فسیلی محصولات احتراق مضر دیگری هم دارند که مستقیما هوای تهران را آلوده می‌کنند. این‌ها شامل گازهایی چون مونوکسید کربن (CO)، اکسیدهای نیتروژن (NOx)، دی‌اکسید گوگرد (SO2) (در صورت وجود گوگرد در سوخت) و هیدروکربن‌های نسوخته، و ذرات معلق (دوده، کربن سیاه و غیره) هستند.

هرچند احتراق در موتورها (اعم از خودرو یا ژنراتورهای برق) نسبت به آتش‌سوزی مخزن کنترل‌شده‌تر است، اما همچنان مقدار قابل توجهی آلاینده تولید می‌شود. می‌توان تخمین زد که مجموع آلاینده‌های خروجی از اگزوز وسایل نقلیه و دودکش‌ها در تهران هر روز دست‌کم در حدود هزار تن یا بیشتر باشد.

یک مطالعه علمی تخمین زده است که در تهران حدود ۱/۵ میلیون تن مواد آلاینده هوا در سال تولید می‌شود که میانگین آن حدود ۴۱۰۰ تن در روز است. هرچند با بهبود استاندارد سوخت و خودرو ممکن است این رقم تا حدی کاهش یافته باشد، ولی هنوز هم بیش از هزار تن در روز آلاینده در هوای تهران منتشر می‌شود. بیش از ۷۵درصد این آلودگی ناشی از خودروها و حمل‌ونقل است و بقیه مربوط به صنایع، نیروگاه‌ها و منابع دیگر است.

باید توجه کرد که انتخاب نوع سوخت، تاثیری غیرخطی بر انتشار برخی آلاینده‌ها دارد. جابجایی حتی درصد کمی از تولید انرژی از گاز طبیعی به گازوئیل یا مازوت، منجر به افزایش شدید و نامتناسب در انتشار اکسیدهای گوگرد و ذرات معلق می‌شود. ضرایب انتشار نشان می‌دهند که به ازای هر واحد انرژی، گازوئیل حدود ۱۱ برابر بیشتر ذرات معلق و ۳۳۶ برابر بیشتر اکسیدهای گوگرد نسبت به گاز طبیعی منتشر می‌کند. این واقعیت توضیح می‌دهد که چرا کیفیت هوای تهران در طول وارونگی دمای زمستان، همزمان با تغییر سوخت نیروگاه‌ها، به سرعت و به شدت سقوط می‌کند.

تهران به طور متوسط روزانه میلیون‌ها لیتر فرآورده نفتی و ده‌ها میلیون مترمکعب گاز طبیعی مصرف می‌کند که منجر به انتشار ده‌ها هزار تن CO2 و حدود هزار تن آلاینده‌های زیان‌بار در هوا می‌شود. این ارقام تخمینی نشان می‌دهد ادعای مطرح‌شده درباره حجم عظیم سوخت مصرفی و آلاینده‌های تولیدی در مقیاس درستی قرار دارد. مصرف روزانه این سوخت‌ها به تولید حدود ۱۰۰هزار تن گاز گلخانه‌ای و بیش از ۱۰۰۰ تن آلاینده معیاری منجر می‌شود. این یعنی در هر روز، بدون نیاز به انفجار یا حمله خارجی، تهران معادل دو برابر آلودگی آزادشده در حمله کن و ری را تجربه می‌کند.
این موضوع با توقف فعالیت‌های شهری در روزهایی ابتدایی جنگ ۱۲روزه نیز هماهنگ است. در این روزها، براساس آمار سازمان حفاظت محیط‌زیست و ایستگاه‌های مستقل سنجش کیفیت هوای شهری، تهران در مجموع یکی از بهترین روزها براساس شاخص AQI را داشته است، احتمالا چون فعالیت‌های روتین شهری به کمترین میزان ممکن رسیده بود (لینک۱ و لینک۲ - بخش Historical را ببینید).
نسبت داده‌ها نشان می‌دهند که اگرچه حمله منجر به آلودگی محسوس در سطح محلی شده، اما این آلودگی نه فراگیر بوده و نه بحرانی. اثر آن کوتاه‌مدت، موضعی و محدود به چند منطقه مجاور محل انفجار بوده است. همچنین هیچ هشدار رسمی یا اطلاعیه اضطراری از سوی اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان تهران یا وزارت بهداشت برای ساکنین منطقه کن یا جنوب شهرری صادر نشد؛ اقدامی که در صورت وقوع آلودگی حاد و خطرناک برای سلامت عمومی، الزامی است.
در نتیجه، می‌توان گفت که حمله به انبار نفت کن و ری، نمودی حاد از یک بحران مزمن بود؛ یعنی نتیجه زیست‌محیطی آنچه در اثر یک حمله نظامی به انبارهای سوخت در تهران رخ داد، از نظر آلودگی محیط‌زیست، تفاوت چشم‌گیری با وضعیت شاخص‌های سلامت در روزهای عادی شهر تهران ندارد.