آمارهای نادرست و بزرگ‌نمایی شده از قاچاق بنزین

موسی غنی‌نژاد، اقتصاددان، در پنجمین همایش اقتصاد پلاستیک در سخنانی با عنوان ترسیم دورنمای اقتصاد ایران، گفت: «روزانه ۱۱۰ تا ۱۲۰ میلیون لیتر بنزین در ایران توزیع می‌شود؛ البته بخش عمده‌ای از این بنزین قاچاق می‌شود، چون مصرف داخلی بنزین به طور منطقی نباید بیشتر از ۷۰ تا ۸۰ میلیون لیتر در روز باشد.»

معنای دیگر سخنان موسی غنی‌نژاد این است که حجم قاچاق و اتلاف منابع روزانه بین ۳۰ تا ۵۰ میلیون لیتر است.

آقای غنی‌نژاد، پیش از این هم در در یادداشتی که ۹ سال قبل برای روزنامه دنیای اقتصاد نوشت، میزان قاچاق گازوئیل را روزانه تا ۳۰ میلیون لیتر برآورد کرده بود. او در همان یادداشت اشاره کرد که «در خصوص بنزین هم باید چنین اتفاقی کم و بیش افتاده باشد.»

سال‌هاست اعداد و ارقام بزرگ و متنوعی از قاچاق روزانه بنزین و گازوئیل به خارج از ایران منتشر می‌شود؛ با این حال تاکنون هیچ گزارش رسمی و قابل اتکایی از اعداد و ارقام واقعی قاچاق سوخت از ایران منتشر نشده است، هرچه هست گمانه‌زنی‌ها یا برآوردهای مقام‌ها، رسانه‌ها و کارشناسانی است که اعداد و ارقام مختلفی را به عنوان «قاچاق بنزین» یا «قاچاق سوخت» اعلام می‌کنند.

فکت‌نامه، در سال‌های پیش برخی از این موارد را درستی‌سنجی کرده و به دلایل منطقی آنها را رد کرده است. به عنوان نمونه در شهریور ۱۳۹۷ گزارش روزنامه همشهری که در آن نوشته بود: «روزانه بین ۱۰ تا ۴۰ میلیون لیتر سوخت از کشور قاچاق می‌شود.» نشان «نادرست» گرفت. در آذر ۱۳۹۷ نیز به این گفته حسن روحانی، رئیس‌جمهور وقت که گفته بود «حجم قاچاق بنزین و گازوئیل روزانه حدود ۱۰ میلیون لیتر است»، نشان «نادرست» دادیم.

در هر دو گزارش به نقل قول‌ها و اظهارنظرهای مختلفی درباره میزان قاچاق بنزین و گازوئیل از ایران به خارج از مرزها اشاره شده بود که اعداد و ارقامی از ۱۰ تا ۵۵ میلیون لیتر در روز را در بر می‌گرفت.

این ادعا در ماه‌های اخیر هم بارها گفته و شنیده شده است. به عنوان نمونه در شهریور ۱۴۰۳، ویدیویی از علی شمس‌اردکانی، عضو اتاق بازرگانی، صنایع و معادن ایران منتشر شد که در آن به نقل از وزارت نفت میزان قاچاق روزانه «میعانات» را ۱۲ میلیون لیتر اعلام می‌کند. یا در نمونه‌ای دیگر مالک شریعتی، عضو کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی در اردیبهشت ۱۴۰۳ گفت: «برآوردها حاکی از آن است که روزانه ۱۰ میلیون لیتر گازوئیل و ۵ میلیون لیتر بنزین قاچاق می‌شود.»

روشن است به دلیل نبود گزارش‌های رسمی و متقن نمی‌توان برآورد روشنی از عدد قاچاق سوخت داشت، اما برای درستی‌سنجی گفته آقای غنی‌نزاد کافی است، فرضیات او را درستی‌سنجی کنیم.

آمار «۷۰، ۸۰ میلیون لیتر» مصرف منطقی از کجا می‌آید؟

ما دقیقا نمی‌دانیم این عدد از کجا آمده، اما با اطمینان نسبی می‌توان گفت آمار واقعی مصرف بنزین، بدون احتساب قاچاق بسیار بیشتر از این است.

برای پاسخ به این سوال کافی است، میزان رشد مصرف بنزین را به نسبت آخرین سالی بسنجیم که قیمت بنزین به اندازه‌ای بوده که قاچاق آن به کشورهای همسایه صرفه اقتصادی نداشته است.

بر این اساس سال ۱۳۹۵ در محاسبات فکت‌نامه «سال پایه» است. در این سال قیمت هر لیتر بنزین هزار تومان و متوسط قیمت هر دلار آمریکا در بازار آزاد ۳۴۵۰ تومان بود. به عبارتی ارزش هر لیتر بنزین معادل ۲۹ سنت بود که حتی از قیمت بنزین در برخی کشورهای حاشیه خلیج فارس بیشتر است.

با این حساب می‌توان فرض کرد، در سال ۱۳۹۵ انگیزه اقتصادی زیادی برای قاچاق بنزین در مقیاس گسترده چند میلیون‌لیتر وجود نداشته است.

طبق آخرین گزارش آماری موجود (لینک بایگانی) سازمان ملی پخش فراورده‌های نفتی متوسط آمار مصرف (توزیع) روزانه بنزین در سال ۱۳۹۵ دقیقا ۷۴ میلیون و ۷۴۱ هزار لیتر در روز بوده است.

این آمار حدود ۵ درصد بیشتر از آمار مصرف یک سال پیش از آن یعنی سال ۱۳۹۴ است که بعد از تک‌نرخی شدن قیمت بنزین، ارزش واقعی آن واقعی‌تر هم بود. یعنی در شرایطی که قیمت بنزین در ایران، اختلاف معناداری با سایر کشورهای حاشیه خلیج فارس نداشته، در شرایط عادی مصرف بنزین در ایران طی یک سال حدود ۵ درصد رشد کرده است. اگر فرض کنیم همین نسبت رشد، به طور متوسط در سال‌‌های بعد هم دوام داشته باشد در این صورت در حال حاضر رشد مصرف طبیعی باید بیش از ۱۱۰ میلیون لیتر در روز باشد.

در سایت مرکز پخش فرآورده‌های نفتی پس از سال ۱۳۹۷ گزارش آماری جدیدتری منتشر نشده است، اما بر اساس گزارش‌هایی که بر اساس اظهارات مقام‌های رسمی در رسانه‌های ایران منتشر شده عمدتا به میانگین مصرف در یک دوره خاص، مثلا تعطیلات نوروز اشاره دارد. بدون دسترسی به اطلاعات مستند نمی‌توان گفت در حال حاضر چقدر است، اما اگر بنا را بر صحت آمار توزیع روزانه ۱۱۰ تا ۱۲۰ میلیون لیتر بنزین بگذاریم، کل حجم اتلاف و قاچاق بنزین کمتر از ۱۰ میلیون لیتر در روز محاسبه می‌شود که اختلاف بسیار زیادی با برآورد آقای غنی‌نژاد و سایر اعداد و ارقام بزرگی دارد که مقام‌ها و کارشناسان به عنوان برآورد قاچاق بنزین عنوان می‌کنند.

موسی غنی‌نژاد، اقتصاددان اخیرا در یک سخنرانی گفته است: «روزانه ۱۱۰ تا ۱۲۰ میلیون لیتر بنزین در ایران توزیع می‌شود، البته بخش عمده‌ای از این بنزین قاچاق می‌شود، چون مصرف داخلی بنزین به طور منطقی نباید بیشتر از ۷۰ تا ۸۰ میلیون لیتر در روز باشد.»

به عبارتی او می‌گوید روزانه ۳۰ تا ۵۰ میلیون لیتر بنزین از ایران قاچاق می‌شود. هیچ آمار یا برآورد معتبری از حجم قاچاق بنزین در دست نیست و مقام‌ها و کارشناسان، اعداد و ارقام ضد و نقیضی در این باره اعلام کرده‌اند، با این حال محاسبات فکت‌نامه نشان می‌دهد بسیاری از برآوردهای مطرح شده، از جمله قاچاق ۳۰ تا ۵۰ میلیون لیتر بنزین در روز، از نظر منطقی ممکن نیست.

بر اساس آمارهای شرکت ملی توزیع و پخش فرآورده‌های نفتی مصرف بنزین در سال ۱۳۹۵ حدود ۷۵ میلیون لیتر در روز بوده است، آن هم در شرایطی که انگیزه و صرفه زیادی برای قاچاق سوخت، آن هم در مقیاس گسترده وجود نداشته است. در سال ۹۵ قیمت هر لیتر بنزین در ایران حدود ۳۰ سنت، تقریبا برابر بقیه کشورهای حاشیه خلیج فارس بود. در چنین شرایطی مصرف بنزین به نسبت سال قبل حدود ۵درصد افزایش داشت.

اگر الگوی افزایش تقاضای برای بنزین در شرایط عادی را، سالی ۵ درصد در نظر بگیریم، در حال حاضر باید میزان مصرف واقعی و «منطقی» بنزین باید حدود ۱۱۰ میلیون لیتر در روز باشد. در این صورت حتی با فرض توزیع روزانه ۱۲۰ میلیون لیتر بنزین، حجم اتلاف و قاچاق سوخت، نمی‌تواند بیشتر از ۱۰ میلیون لیتر در روز باشد که اختلاف بسیار زیادی با ارقامی در حد ۳۰ تا ۴۰ میلیون لیتر دارد.

با این اوصاف فکت‌نامه به این گفته موسی غنی‌نژاد که «روزانه ۱۱۰ تا ۱۲۰ میلیون لیتر بنزین در ایران توزیع می‌شود، البته بخش عمده‌ای از این بنزین قاچاق می‌شود، چون مصرف داخلی بنزین به طور منطقی نباید بیشتر از ۷۰ تا ۸۰ میلیون لیتر در روز باشد.» نشان «نادرست» می‌دهد.