از تب دنگی چه می‌دانیم؟
در روزهای پایانی تیرماه ۱۴۰۳، اخباری مبنی بر شیوع بیماری «تب دِنگی» در تهران، شنیده شد. پیش از این اخبار غیررسمی از منابعی نسبتا معتبر مانند دانشگاه‌های علوم پزشکی ادعای ابتلای حدود ۱۵۰ نفر در ۴۰ شهر کشور به تب دنگی را مطرح کرده‌بودند تا اینکه معاون بهداشت وزارت بهداشت این ارقام را در روز ۳۱ تیرماه تایید کرد.
اولین مورد مرگ در اثر تب دنگی در کشور، روز ۳۱ تیر اعلام شد. اما روز ۲ مرداد ۱۴۰۳ دکتر مسعود مردانی، عضو کمیته علمی «تب دنگی مرکز مدیریت بیماریهای واگیر وزارت بهداشت» ادعای دو روز قبل خودش مبنی بر فراگیری تب دنگی در تهران را تکذیب کرده و گفت در تهران تنها یک نفر به این بیماری دچار شده‌است (صدای مسعود مردانی). مردانی همچنین می‌گوید:
اکثر افراد در تعطیلات به استان‌های شمالی به خصوص گیلان مسافرت کرده‌اند که بر اساس تحقیقات مشخص شده تمامی پشه‌های گیلان عامل انتقال این بیماری هستند، به همین دلیل تب دنگی به قزوین و خراسان و اصفهان و... هم رسیده است.
در حال حاضر بیشترین استان‌هایی که درگیر این بیماری هستند عبارت‌اند از استان‌های بوشهر، فارس، سیستان و بلوچستان و بندر گناوه اولین مورد انتقال داخلی را داشته‌است.
در ادامه به بررسی چند سوال مهم درباره تب دنگی می‌پردازیم:
تب دنگی چیست؟
تب دنگی (Dengue fever - در وبسایت وزارت بهداشت دانگ و دنگ نیز درج می‌شود) یک بیماری ویروسی است. به آن تب استخوان‌شکن هم می‌گویند. ویروس این بیماری، ویروس دنگی (Dengue virus) را نیش پشه ببر آسیایی (آئدس - Aedes) به انسان منتقل می‌کند که در مناطق استوایی مانند آسیای جنوب شرقی از جمله مالزی وجود دارد.
سالانه میلیون‌ها ابتلا به تب دنگی در سراسر جهان رخ می‌دهد. تب دنگی بیشتر در جنوب شرقی آسیا، جزایر غربی اقیانوس آرام، آمریکای لاتین و آفریقا شایع است. اما این بیماری به مناطق جدید از جمله شیوع محلی در اروپا و بخش‌های جنوبی ایالات متحده در حال گسترش است.
پس از انتقال ویروس دنگی به بدن انسان، نشانه‌های بیماری بین ۴ تا ۷ روز آشکار می‌شوند. در تعداد کمی از مبتلایان به یکی از دو گونه خطرناک و کشنده تبدیل می‌شود. گونه اول تب هموراژیک دنگی است که باعث خونریزی، ترشح مایعات به بیرون از عروق و کاهش پلاکت‌های خون می‌شود. گونه دوم سندروم شوک دنگی است که باعث افت فشار شدید می‌شود.
ویروس دنگی ۴ نوع متفاوت دارد. اگر فردی به یک نوع از ویروس‌ها مبتلا شود، تا آخر عمر به آن نوع ویروس مصونیت دارد. اگر چه، در برابر سه گونه دیگر فقط تا مدت محدودی مصونیت دارد.
علائم تب دنگی چیست؟
نزدیک ۸۰درصد مبتلایان به ویروس دنگی، هیچ نشانهای نداشته یا نشانه‌های بسیار خفیفی (مانند تب ملایم) دارند. علائم آنها شبیه آنفلوآنزا، حصبه و مالاریا (سردرد، کهیر و تب شدید) است. معمولاً تب بالای ۴۰ درجه (۱۰۴ درجه فارنهایت) است. بنابراین برای تشخیص دقیق تب دنگی آزمایش خون، آزمایش کبد و کلیه و … را تجویز کرده تا غلظت و تعداد پلاکت‌ها و میزان گلبول‌های سفید بررسی شود. این وضعیت ۲ تا ۷ روز طول می‌کشد (WHO). این علائم عبارتند از:
- تب بالا (۴۰ درجه سانتی‌گراد)
- سردرد شدید
- درد پشت چشم
- دردهای عضلانی و مفاصل
- حالت تهوع
- استفراغ
- تورم غدد
- کهیر
برخی افراد پس از برطرف شدن تب شدید وارد مرحله وخیم می‌شوند. وضعیت وخیم ۱ تا ۲ روز ادامه دارد. در این مرحله مایعات در سینه و شکم جمع شود. دلیل این پدیده خونریزی رگ‌های کوچک است که باعث می‌شود اندام‌های حیاتی به اندازه معمول خون دریافت نکنند.
در مرحله بهبودی مایعی که رگ‌ها خارج شده بود به جریان خون بازمی‌گردد. مرحله بهبودی معمولاً ۲ تا ۳ هفته طول می‌کشد. وضعیت بیمار در این مرحله بهتر می‌شود. با این حال ممکن است آنها دچار خارش شدید و ضربان قلب پایین شوند.
عوارض تب دنگی چیست و چقدر خطرناک است؟
در حالت وخیم که تب دنگی شدید باعث خونریزی داخلی و آسیب اندام می‌شود و فشار خون به سطوح خطرناک کاهش می‌یابد در برخی موارد، تب دنگی شدید می‌تواند منجر به مرگ شود.
با این‌حال فقط وضعیت ۵درصد از بیماران وخیم می‌شود. برای تعداد بسیار کمی از این افراد بیماری کشنده خواهد بود (یک در هزار). میزان مرگ و میر ارتباط زیادی به این دارد که بیمار چه زمانی پس از ابتلا به مرکز درمانی مراجعه کند و چه اقدامات درمانی برای او و به چه شکلی انجام شود.
ویروس دنگی ۴ نوع متفاوت دارد و فردی به یک نوع از ویروس‌ها مبتلا شده تا آخر عمر به آن نوع ویروس مصونیت دارد. اگر چه، در برابر سه گونه دیگر فقط تا مدت محدودی مصونیت دارد. اگر بعدا به یکی از سه نوع دیگر مبتلا شود، ممکن است مشکلاتی جدی‌تری برای او ایجاد شود. افرادی که برای بار دوم به این بیماری مبتلا می‌شوند علائم جدی‌تری دارند که عبارتند از:
- درد شدید شکم
- استفراغ مداوم
- تنفس سریع و پی در پی
- خونریزی لثه یا بینی
- خستگی
- بی‌قراری
- وجود خون در استفراغ یا مدفوع
- تشنگی
- پوست رنگ پریده و سرد
- احساس ضعف
در صورت مشاهده این علائم در فردی که یک بار قبلا به تب دنگی مبتلا شده، باید سریعا به پزشک مراجعه کرد.
زنانی که در دوران بارداری به تب دنگی مبتلا می‌شوند، ممکن است بتوانند ویروس را در هنگام زایمان به جنین منتقل کنند. علاوه بر این، نوزادان زنانی که در دوران بارداری تب دنگی می‌گیرند، در معرض خطر زایمان زودرس، وزن کم هنگام تولد یا عوارض دیگر این چنینی هستند.
تب دنگی چطور منتقل می‌شود؟
هنگامی که پشه فردی را که به ویروس دنگی آلوده شده است نیش می‌زند، ویروس دنگی وارد پشه می‌شود. سپس وقتی پشه آلوده فرد دیگری را نیش می‌زند، ویروس وارد جریان خون آن فرد شده و باعث عفونت می‌شود.
پشه ببری آسیایی یکی از مهاجم‌ترین انواع پشه‌ها در جهان است. این پشه از پایگاهی که در جنوب اروپا داشت به سمت سراسر اروپا در حال گسترش است. مینو محرز، دیگر متخصص بیماریهای عفونی و گرمسیری، درباره چگونگی ورود پشه آئدس به ایران می‌گوید:
«پشه آئدس سال‌ها پیش از طریق لاستیک‌های نیم‌دار از پاکستان وارد سیستان و بلوچستان شده بود اما چون هیچ بیماری وجود نداشت که این پشه با گزش او ویروس را منتقل کند، انتقال انجام نمی‌شد. اما حالا با ورود افراد بیمار به کشور و وجود این پشه هر روز بر تعداد افرادی که ممکن است مبتلا شوند افزوده می‌شود.»
ویروس دنگی در خانواده «فلاوی ویریده» قرار داده و از جنس «فلاوی ویروس» است. بیشتر این ویروس‌ها از طریق پشه و ساس پخش می‌شوند. از دیگر بیماری‌هایی که عامل آن ویروس‌هایی از همین خانواده‌اند می توان به «ویروس تب زرد»، «ویروس نیل غربی»، «ویروس التهاب مغز یا آنسفالیت سنت‌لوئیس»، «ویروس آنسفالیت ژاپنی»، «ویروس آنسفالیت منتقل شده از ساس»، «بیماری جنگل کیاسانور» و «ویروس تب هموراژیک اُمسک» اشاره کرد.
چطور باید از تب دنگی پیشگیری کرد؟
در حال حاضر، هیچ واکسنی با مجوز جهانی وجود ندارد که در برابر هر چهار سویه ویروس محافظت کند. هرچند واکسن‌های متنوعی برای استفاده‌های موردی و سویه‌های خاص، تأیید شده از جمله واکسن انستیتو پاستور-سانوفی (فرانسوی) که برای آن هم محدودیت‌هایی وجود دارد مثل عدم تجویز برای کودکان ۹ تا ۱۶ سال.
برای همین سازمان جهانی بهداشت پیشنهاد داده که برای پیشگیری، روی جمعیت پشه‌ها که واسطه انتقال هستند تمرکز شود و تلاش شود انسان‌ها از گزیدگی پشه محافظت شوند. باید زیستگاه پشه‌ها را کوچک‌تر کرد و در نتیجه تعداد پشه‌های موجود را کاهش داد. یکی از مهم‌ترین توصیه‌های این است که آبهای راکد پایش و پاک‌سازی شود. مرداب‌ها و آبهای راکد که همگی محل‌هایی برای تخم‌گذاری این پشه هستند (WHO).
یکی دیگر از مواردی که باید مورد توجه قرار گیرد و مردم به آن عمل کنند مسافرت نکردن به شهرها و استان‌هایی است که افراد مبتلا یا پشه ببری در آنها دیده شده‌است. استفاده از اسپری یا قلم ضد حشرات، سکونت در مکان‌های مسقف با تور، استفاده از لباس‌های روشن، بلند و گشادی، پوشاندن پاها و مراجعه فوری به پزشک در صورت بروز علائم شدید از جمله مواردی است که متخصصان وزارت بهداشت برای پیشگیری توصیه کرده‌اند.
وزارت بهداشت ایران برای پیشگیری از تب دنگی «دستورالعمل کشوری کنترل بیماری دنگ» زیر را ارائه داد:
- تخلیه و تمیز کردن مرتب ظروف محتوی آب مانند گلدان‌ها و ظروف آب پرندگان
- جلوگیری از تجمع آب راکد در زباله‌ها و ضایعات جامد
- پوشیدن لباس آستین بلند و شلوار بلند و جوراب
- استفاده از پشه بند در صورت استراحت در طی روز در فضای باز
- نصب توری روی در و پنجره‌ها و اطمینان از سالم بودن آنها
- پرهیز از بیرون رفتن در ساعات پرگزش روز مانند، قبل از طلوع آفتاب و هنگام غروب
پیش از این نیز سازمان پدافند غیرعامل (ستاد کل نیروهای مسلح) در ۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۳، «طرح ملی مقابله با ناقلین مهاجم زیستی» را برای مقابله با پشه آئدس تصویب کرده‌بود.
تب دنگی چطور درمان می‌شود؟
تب دنگی هنوز هیچ درمان موثری ندارد. باید صبر کرد تا دوره آن تمام شود.
هیدراته نگه‌داشتن بدن (مصرف فراوان مایعات)، مصرف نوشدینی‌های حاوی آنتی‌اکسیدان توصیه می‌شود. استامینوفن (تیلنول، سایرین) به کاهش درد و تب عضلانی کمک می‌کند. اما باید از مصرف سایر مسکن‌ها از جمله آسپرین، ایبوپروفن و ناپروکسن سدیم اجتناب کرد. این مسکن‌ها می‌توانند خطر عوارض خونریزی تب دنگی را افزایش دهند (WHO).
چرا تب دنگی در ایران شایع شده‌است؟
شهنام عرشی رئیس مرکز مدیریت بیماریهای وزارت بهداشت، روز ۳۰ تیر در «جلسه ایجاد هماهنگی برای جلوگیری از ورود و استقرار پشه آئدس و بیماریهای منتقله از آن به ویژه تب دانگ» با حضور جمعی از نمایندگان دستگاه‌های مختلف در ستاد وزارت بهداشت گفت:
از ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۳ تاکنون ۱۴۹ مورد بیمار آئدس شناسایی شده اند که ۱۳۰ نفر از آنان از کشور امارات به ایران وارد شدند. پشه آئدس علاقه زیادی به محیط های سیاه مانند لاستیک های فرسوده خودروها در مناطق دپوی زباله ها دارد. تخم این پشه تا یک سال و نیم می تواند زنده بماند و در مکان های ماندابی تخم گذاری می کند و در صورت بارش مجدد باران تخم آن تکثیر می شود.
با توجه به اینکه تعداد زیادی از افراد مبتلا، از سفر امارات متحده عربی برگشته‌اند، این کشور را منشا این بیماری در ایران اعلام کرده‌اند. زیرا پس از سیل‌های اخیر در عبارات، آبهای راکد زیادی در بخش های مختلف خاک این کشور شکل گرفته که با فرارسیدن فصل گرما محل مناسبی برای رشد پشه‌ها هستند.
با این حال چند مورد انتقال هم در داخل کشور (بندر گناوه) اتفاق افتاده است.
تغییرات اقلیمی باعث تب دنگی در ایران شده؟
این وابستگی، شبه‌علم یا در بهترین حالت غیر قابل اثبات است.
پدیده‌های محلی را نمی‌توان به راحتی به روندهای اقلیمی جهانی مربوط دانست. بسیاری از این وقایع تنها هم‌زمانی هستند و تنها در صورتی می توان آنها را ناشی از یک روند جهانی مانند تغییر اقلیم دانست که شواهد کافی بتواند این وابستگی را توضیح دهد. مسعود مردانی در صحبت‌هایش گفته‌بود:
«از سال‌ها قبل تا فروردین امسال تعداد بیماران مبتلا به تب دنگی ۷۵ مورد بوده که همگی هم به دلیل سفر به دیگر کشورها مبتلا شده بودند. اما از ابتدای سال تاکنون این تعداد به بیش از ۱۵۰ نفر رسیده که دلیل آن هم همین رفت‌وآمد مسافران به امارات بوده است.»
مینو محرز نیز در توضیحاتی می‌گوید:
«این بیماری سال‌ها محدود به کشورهای آسیای جنوب شرقی و کشورهای آفریقایی بود اما بلایی که بشر سر طبیعت آورد و باعث تغییرات اقلیمی عظیم در کل جهان شد عاملی برای انتقال این پشه‌ها به همه کشورها بود.»
این که بارش‌های سیل‌آسای اخیر در جنوب خلیج فارس چقدر ناشی از روند جهانی تغییرات اقلیمی است، نیازمند شواهد بیشتری است.
شهنام عرشی رئیس مرکز مدیریت بیماریهای وزارت بهداشت گفته:
پشه‌های مهاجم از طریق هواپیما، خودرو و کشتی به سایر کشورها قابل انتقال هستند. پشه آئدس هم اکنون جزایر جنوبی کشور مانند کیش، بندرلنگه، هرمز و قشم را آلوده کرده‌است.
افغان‌ها در شیوع تب دنگی در ایران نقش دارند؟
در ادامه شایعات درباره شهروندان مهاجر افغانستانی، پس از بستری شدن یک افغانستانی در پاکدشت که به تازگی از این کشور به ایران آمده بود، شایع شد که افغانستانی‌ها با خود تب دنگی را به ایران آورده‌اند. مقامات مسئول محلی ادعا کرده‌اند که این شایعه نادرست است:
در پاکدشت تنها یک مورد ابتلا به مالاریا به اثبات رسیده که مربوط به یکی از اتباع بیگانه است که به تازگی از مرز افغانستان وارد کشور شده است.
حتی اگر فردی هم مبتلا به تب دنگی باشد، تا زمانی که در آن محل پشه ببری نباشد، بیماری منتقل نمی‌شود. در ایران هم این پشه هما»طور که گفته شد، در گناوه دیده شده‌است.
با این‌حال وضعیت در خود افغانستان بسیار نامساعد است. وزارت صحت عامه طالبان اعلام کرده:
در ۶ ماه نخست سال ۲۰۲۴، هزار و ۷۷نفر در افغانستان به تب دنگی مبتلا شده‌اند. طالبان برای جلوگیری از انتشار بیشتر این بیماری، کارزار آگاهی بخشی و نیز توزیع پشه‌خانه‌‌ها (پشه‌بند) را در مناطق گرمسیر آغاز کرده‌است.
ادعاهای طب سنتی چقدر در کنترل تب دنگی موثر هستند؟
عباس تبریزیان، روحانی مدعی طب سنتی در کانال تلگرامی خود نوشت: «چیزی که امروز به نام پشه آئدس به عنوان عامل بیماری معرفی شده، حقیقت ندارد و کذب است. عامل بیماریهای چون تب دنگی، سرطان و کرونا، همین داروهای شیمیایی است، اگر داروهای شیمیایی نخورید به بیماری مبتلا نمی‌شوید.»
همایون خیری، روزنامه‌نگار ایرانی در ویدیو زیر توضیح می‌دهد که چطور حدود بیش از ۲۰۰ سال پیش این پشه کشف شده و چطور شواهد دیرینه‌شناسی نشان می‌دهد ۵۰۰۰ سال پیش این پشه در آفریقا مشاهده شده‌است. بنابراین ادعاهای بالا باطل هستند.
اسم تب دنگی به چه معنی است و از کجا می‌آید؟
برخی ادعا کرده‌اند واژه «دنگی» از عبارت Ka-dinga pepo در زبان سواحلی آمده که توصیفی از حالت خاصی است که روح شیطانی عامل آن است.
نام «تب استخوان‌شکن» (Break-bone fever) را اولین مرتبه بنیامین راش، پزشک از پدران بنیان‌گذار ایالات متحده به‌کار برد. نام‌های دیگر این بیماری «تب فیلیپینی»، «تب تایلندی» و «تب خون‌ریزی‌دهنده سنگاپوری» و … است.
